تربیت‏به زبان ساده

در باره «تربیت‏»، گفتنی بسیار است. چه آنچه اولیاء محترم و معلمان و مربیان دوست دارند بدانند و بخوانند، چه آنچه برای خود نوجوانان و جوانان عزیزمان ضروری و سودمند است. اما در این مختصر، تنها به ذكر مواردی معدود و محدود می‏توان پرداخت.
۱- «خودسازی‏»
از عمده‏ترین هدفهای پیامبران، آن بوده كه ما را به مرحله‏ای از كمال نفسانی و آراستگی به خصلتهای خوب و خداپسند برسانند كه هر چه بیشتر به مرز «انسان كامل‏» نزدیك شویم. از این مساله با عنوان «خودسازی‏» یاد می‏كنیم. افراد خودساخته، عقل را بر هوای نفس و سعادت ابدی را بر بهره‏مندیهای گذرا غلبه می‏دهند، خود را از چنگ وسوسه‏های شیطانی می‏رهانند و زندگی خود را بر دو پایه «عقل‏» و «شرع‏» استوار می‏سازند.
این هدف مهم را هم در باره خودمان باید محقق سازیم، هم در باره نسلی كه امروز تحت تربیت مایند، و فردا سررشته‏دار امور جامعه.
۲- «خداباوری‏»
قوی‏ترین عاملی كه انسان را در مقابل وسوسه‏های شیطانی و گناه و تهاجم فرهنگی و سیل فساد، مقاوم نگه می‏دارد، «ایمان‏» است. این باور مقدس و درونی، نقش كنترل‏كننده دائمی انسان را دارد كه در خلوت و جلوت، در سفر و حضر، هادی انسان است. بی‏آن، هر سقوطی برای بشر طبیعی و هر فسادی قابل پیش‏بینی است.
«تربیت دینی‏» رسالت مهمی است كه بر دوش پدران و مادران و مربیان است. كاشتن بذر ایمان و خداترسی و خدامحوری در دل و جانشان. این یك حق و وظیفه است. امام زین‏العابدین(ع) در رسالهٔ الحقوق خویش می‏فرماید: «حق فرزندت بر تو آن است كه بدانی او از توست و در دنیا نیك و بد او به تو نسبت داده می‏شود و تو مسؤول كارهایی هستی كه او را بدانها گمارده‏ای و عهده‏دارش بوده‏ای، همچون تربیت و تادیب شایسته، راهنمایی به سوی خدای متعال، كمك به او در مسیر خداپرستی و اطاعت از پروردگار...»
۳- «آداب اجتماعی‏»
معاشرت ما با یكدیگر ایجاب می‏كند كه نكاتی را در برخوردها مراعات كنیم. احترام و ادب در گفتار و برخورد، سخن گفتن شایسته، پرهیز از تحقیر و توهین و بی‏اعتنایی، مراعات نوبت و حق دیگران و امثال اینگونه نكات، «ادب اجتماعی‏» محسوب می‏شود. اولیاء باید با تذكر دادن آنها به فرزندان، نسلی مؤدب تربیت كنند. به تعبیر روایات «هیچ میراثی همچون ادب نیست‏» و این‏ارث، از والدین به فرزندان می‏رسد. این سخن حضرت رسول‏«ص‏» نیز معروف است كه «اكرموا اولادكم و احسنوا آدابهم‏» فرزندانتان را گرامی بدارید و آنان را نیكو تربیت و ادب كنید.
شخصیت دادن به فرزندان و احترام به آنان در برخورد، معاشرت، صدا زدن و دنبال كاری فرستادن، آنان را با «ادب اجتماعی‏» آشنا می‏سازد.
۴- «دوست‏گزینی‏»
روحیه جمعی داشتن و میل به رفاقت و دوستی با دیگران از نقاط مثبت در زندگی كودكان است. البته باید این گرایش فطری را جهت داد و از آفتها نگه داشت. سهم دوستان در تاثیرگذاری اخلاقی و تربیتی (چه در جهات مثبت،چه منفی) بسیار است. از این‏رو نظارت بر اینكه فرزندانمان با چه كسانی دوستی می‏كنند و اطمینان به صلاحیت اخلاقی و لامت‏خانوادگی آنان لازم است. بی‏توجهی به این مساله، گاهی سبب برخی انحرافات جبران‏ناپذیر می‏شود و پشیمانی هم سودی نمی‏بخشد.
معیارهای دوست‏گزینی و ویژگیهای دوستان خوب را باید به فرزندان آموخت و آنان را نسبت‏به خطرهایی كه در كمین آنان است، آگاه ساخت، تا مسیر دوستی و مراوده با دیگران را با احتیاط و هشیاری طی كنند و در دام و پرتگاه نیفتند. برخی از بزرگان گفته‏اند: دوستان و برادران سه گونه‏اند:
یكی مانند غذاست، كه پیوسته به آن محتاجیم‏یكی مثل داروست، كه گاهی به آن نیازمندیم‏یكی هم مثل درد است كه هرگز به آن نیاز نداریم
مهم، شناخت معیارهای صحیح در انسانهای شایسته دوستی است، كه هم خودمان باید آنها را بشناسیم و هم به نسل آینده و قشر جوان بشناسانیم. امام صادق‏«ع‏» فرمود:
با كسی دوستی و مصاحبت كن كه مایه آراستگی و زینت تو باشد، نه آنكه تو سبب زینت او گردی. این، همان است كه در شعر معروف آمده است:
همنشین تو، از تو به باید تا تو را عقل و دین بیفزاید۵- «حق والدین‏»
در این بخش، روی سخن با فرزندان و نوجوانان است. البته بزرگترها هم می‏توانند فرزندان خود را با این فرهنگ، بار آورند. در اسلام، از مهمترین وظایف و حقوق، نیكی به پدر و مادر و مراعات حقوق آنان و ادب و احترام در برابرشان، اطاعت و اجرای دستورها و نظرهایشان است. زحماتی كه پدر و مادر در دوران خردسالی فرزند می‏كشند و با مهر و محبت، همه سختیها را به جان می‏خرند تا فرزند را تربیت كنند، نباید مورد غفلت قرار گیرد. قدرشناسی فرزندان از زحمات والدین، به این است كه در بزرگی خود و در پیری و كهنسالی آنان، پدر و مادر را از یاد نبرند و محبتهایشان را جبران كنند، بی‏حرمتی روا ندارند، بر خلاف میلشان كار نكنند، دل آنان را نشكنند، آنان را نرنجانند و رفتاری كاملا متواضعانه در برابرشان داشته باشند.
كسی می‏تواند از فرزندانش اینگونه برخورد را انتظار داشته باشد كه خود، با پدر و مادرش چنین رفتاری كرده باشد. در حقیقت، فرزندان، از نحوه رفتار شما با پدر و مادرتان، ادب برخورد با شما را می‏آموزند و شما الگوی رفتاری آنانید.
از رسول خدا(ص) روایت‏شده است:
«بروا آباءكم یبركم ابناءكم‏»
به پدرانتان نیكی كنید، تا فرزندان شما هم به شما نیكی و احسان كنند.
به قول سعدی:
سالها بر تو بگذرد كه گذار نكنی سوی تربت پدرت تو به جای پدر چه كردی خیر تا همان چشم داری از پسرت؟
۶- «نماز»
گرچه دیر به «نماز» پرداختیم، ولی اهمیت آن بسیار است. رابطه با پروردگار و ادای شكر نعمتهایش به صورت نماز و دعا و نیایش و روحیه تضرع به درگاه او، جلوه تابانی از یك زندگی اسلامی است. محور دینداری و ستون استوار دیانت، نماز است. بنابر این فرزندان را باید «با نماز» تربیت كرد. از راه تشویق و تذكر، باید آنان را به نماز علاقه‏مند ساخت. با مسجد و نماز جماعت‏باید پیوندشان زد. چنین تربیتی حتی می‏تواند سدی در مقابل تاثیرات «تهاجم فرهنگی‏» ایجاد كند. اهتمام ورزیدن پدر و مادر به نماز، این عبادت را در چشم فرزندان هم مهم جلوه می‏دهد. در این زمینه هم فرزندان به رفتار والدین می‏نگرند و بزرگترها نقش الگویی دارند. علاقه كوچكترها به نماز، گاهی از تماشای حالات خوب نیایش و نماز و دعای والدین سرچشمه می‏گیرد.
بگذریم ... دامنه سخن را برچینیم. تربیت، بحثی است گسترده و كاری است تخصصی. ولی گفتیم نكاتی چند را در این مقوله با شما خوانندگان عزیز در میان بگذاریم.
فرزندان، امانتهای الهی در دست و دامن اولیا و والدین هستند. امانت‏داری ایجاب می‏كند كه نسبت‏به تربیت‏شایسته آنان كوشش جدی شود و در كنار تامین نیازهای غذایی و وسایل تفریح و بازی و استراحت و تسهیلات لازم برای آموزش و ارتقاء سطح علمی، مسائل روحی و فكری و ایمانی آنان هم رشد یابد و «تهذیب اخلاقی‏» سر لوحه حساسیتهای پدر و مادر نسبت‏به یادگاران خویش باشد.
توصیه می‏شود والدین باسواد و اهل مطالعه، كتابهای تربیتی و روش برخورد شایسته و سازنده با فرزندان را، پیوسته در دستور كار خود قرار داده و با مطالعه اینگونه آثار، همواره تكلیف سنگین و الهی خود را در خاطر داشته باشند.
جواد محدثی

منبع : بنياد انديشه اسلامي