تعزیه، نمایش آیین قدسی

در جهان اسلام تعزیه به روش های متفاوتی برگزار می شود. در ایران نمایش حزن انگیزی است كه تراژدی كربلا را مجسم می كند، مراسم و آیینی مذهبی عبادی كه با خواندن اشعار و مكالمات و بیان حقیقت غم انگیز واقعه ای غم انگیز، مصائب شیعه را تفسیر می كند. اگر چه تعزیه گونه ای از نمایش تاریخی است، اما تفاوت هایی نیز با نمایش دارد.
ناظرزاده كرمانی یكی از تئاتر شناسان معاصر ایرانی می گوید: «تعزیه نمایش مذهبی و جدا از نمایش های غیرمذهبی است و میان آن ها تفاوت هایی در سه مورد وجود دارد؛ یكی موسمی بودن اجرای نمایش آیینی تعزیه، یعنی موسم محرم و صفر، دوم: اجرای تعزیه در جایگاه های معین بی سقف مانند میدان ها، گذرگاه ها، كاروانسراها و نیز در بسیاری از موارد در تكیه ها. سوم: داشتن مخاطبان ویژه.
البته وی به كاربردن اصطلاح «شركت كنندگان» یا «برگزار كنندگان» را شایسته تر از مخاطبان یا تماشاگران برای تعزیه می داند و در توجیه این نظر می گوید: در تعزیه خوانی، مخاطب به صورت شركت كننده و شریك ظاهر می شود، نه به صورت تماشاگر. حاضران در مجلس تعزیه باید حضور قلب داشته باشند، غم مظلومان را بخورند و بر مصایب آنان اشك فرو ریزند و از سوی دیگر به دیگر دشمنان آنان خشم گیرند.
تعزیه را نمایش آیین قدسی یك واقعیت رمزی و ساختگی به فعلیت رسیده قلمداد می كنند. البته برخی از تعزیه پژوهان خارجی در مقایسه با نمایش های دراماتیك نظریاتی را نقل كرده اند.
به طور مثال «ورث» می گوید: تعزیه یك رویداد نمایشی غیر دراماتیك است. در تعزیه معنا پیوسته بر روایت پیشی می گیرد، پس از این كه نشانه ها از نظر تئاتری جا افتادند. تعزیه دیگر علاقه به انتقال دقیق داستان ندارد. تعزیه از واقعیت اطلاع تماشاگران از داستان و موضوع بهره می جوید و بر آگاهی مردم اتكا می كند. «ممنون» نیز برای تئاتر روایتی خاستگاهی شرقی قایل است.
وی آن را به نمایش های آیینی و مذهبی اختصاص می دهد. او بر این عقیده است كه تئاتر روایتی را نمی توان برای نمایش هایی در مبحث انسان عادی و معمولی به كار برد. در تعزیه افرادی معتقد، عاشق و شیفته اهل بیت با خلوص نیت مصائب شیعه را تكرار و زمزمه می كنند. آنچه كه در تعزیه مهمتر و پررنگ تر می نماید همان متن و محتوای آن است كه دارای خصایصی نیز می باشد.
بنابراین به دو صورت كلامی نوشتاری و گفتاری در فرهنگ ایرانی جا افتاده است. شكل كلامی- نوشتاری مشمول تعزیه نامه هایی كه به شكل مكتوب منتقل گردیده و تعزیه های كلامی- گفتاری نیز به صورت بیان واقعه ها با نقالی و نمایش صحنه هایی می باشد. سپس كلام تعزیه از منابعی نظیر مقتل ها و سوكنامه های داستانی نظیر «روضه الشهدای كاشفی»، منظومه های نمایشی در باب مدح و منقبت، حماسه های مذهبی نظیر خاوران نامه ابن حسام، مرثیه نظیر اشعار محتشم، سوكچامه ها و واقعه گویی می باشد.
همچنین شیوه ادا و بیان تعزیه ها نیز به گونه های متعددی برگزار می شود. از قبیل:
۱) تك خوانی:
یعنی شبیه خوان به تنهایی متن تعزیه را می خواند كه شامل اقسامی است:
▪ مناجات: در آغاز تعزیه مناجات هایی از قبیل راز و نیاز با خداوند عموماً توسط امام و پیامبران اهل بیت خوانده می شود.
▪ خطابه: نوع خاصی از اشعار تك خوانی كه عامه مردم یا مسلمانان مورد خطاب قرار می گیرند.
▪ رجزخوانی: مظلوم خوانان در هنگام حمله و جنگ با اشقیا گفتار و منظوماتی حماسی كه بیشتر در بحر متقارب است را بیان می كنند.
▪ مبارزخوانی: در آغاز تعزیه مخالفان و اشقیا گفتاری حماسی را با لحن خشن و خصومت وار برای ستیزه و پیكار می خوانند.
▪ زبان حال: رایج ترین و مشهورترین تك خوانی میان مظلوم خوانان است. طوری كه مظلوم خوانان عواطف، احساسات و آمالشان را با خود گفت وگو می كنند.
۲) مفاوضه:
گفت وگوی شخصیت های مختلف تعزیه كه به مرور زمان مكالمات بلند كوتاه تر شدند و به گونه های متفاوتی شكل گرفتند:
▪ محاوره عادی: مكالمات دو نفری كه بین شخصیت های مختلف تعزیه می باشد. - سوال و جواب: گفت وگو دو نفری كه گاهی به صورت سوال و جواب است.
▪ مكالمه چند نفری: چند شخص گفتاری موضوع واحدی را كه به صورت متناوب و در تكمیل سخنان یكدیگر نیز می باشد رد و بدل می كنند.
▪ مناظره و مفاخره: گفتاری به صورت مناظره و بحث و گفت وگوی دو نفره بین مظلوم خوانان و اشقیا و همچنین میان اشقیا با خود صورت می گیرد.
۳) همخوانی یا همسرایی:
گاهی دو یا چند نفر سروده ها و نوحه هایی را با هم می خوانند به دو شكل همخوانی كه به صورت دو نفری یا دسته جمعی است و پیشخوانی ها كه شامل اشعار عروضی و گاهی غیرعروضی می باشد.
۴) حدیث كردن:
مقدمه تعزیه را شامل می گردد. گردانندگان تعزیه در ابتدا وارد صحنه می شوند و توضیحات مختصری از تعزیه كه توأم با دعا و نیایش است را اجرا می كنند. اصطلاحاً بدان پیشگفتار تعزیه نیز می گویند.
۵) دعای پایان مجلس (گفتار پایانی):
پس از اتمام تعزیه های ساده یا تعزیه هایی كه در تكایای عمومی به عنوان دعای پایان مجلس اشقیا را لعن و نفرین هایی می كنند. نظیر: «برشمر لعنت» یا «برقاتلان شهیدان كربلا تا روز قیامت لعنت حق باد.» بنابراین ختم كلام در همان جملات خلاصه می گردد.

منابع:
تعزیه و تئاتر در ایران از لاله تقیان
تعزیه خوانی از علی بلوكباشی
تعزیه در ایران از صادق همایونی
درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران از جابر عناصری.

منبع : روزنامه جوان