پروتستانتیزم از ویرانه های قرون وسطی تا غرب جدید

رفورم ها یا اصلاحات همواره نقاط عطفی در مطالعه ی تاریخ تمدن های مختلف بشری بوده اند. قطع یقین تغییرات و دگرگونی های گوناگون یک جامعه در برهه های مختلف تاریخ اش از تغییرات در خصوصیات و خلقیات مردم آن جامعه حاصل می شود. همین موضوع است که موجب شده تا مطالعه ی این اصلاحات را بتوان به عنوان مدخلی برای مطالعه ی تاریخ جوامع گوناگون به حساب آورد. نهضت پروتستانتیزم نیز از این قاعده مستثنی نیست. اهمیت این نهضت را می توان از دو منظر مورد توجه قرار داد: اول آنکه این رفورم در واقع رفورمی کاملا دینی است و از پشتوانه های دینی مسیحیت برخوردار است. این موضوع اهمیت بررسی آن و توجه به نقش اش در تغییرات روانشناختی و جامعه شناختی را صد چندان می کند و دومین عاملی که اهمیت این حرکت را نشان می دهد، تداخل زمانی وقوع نهضت دینی پروتستانتیزم با برهه ی گذار غرب از قرون وسطی به رنسانس است. رنسانس دورانی است که در حقیقت به عنوان تاریخ شروع غرب جدید از آن یاد می کنند. دورانی که با پشت کردن به بسیاری از مولفه های گذشته اش بنیان های مدرنیته و عصر سلطه تکنیک را پایه گذاری می کند. با توجه به دو ویژگی مهمی که بیان شد اگر ده ها کتاب هم درباره ی این نهضت به نگارش در آید، هنوز برخی از زوایای آن پنهان می ماند. از این رو بنا داریم تا در قسمت اول این مقاله نگاهی به برخی علل وقوع این جریان داشته باشیم ودر قسمت دوم آن درباره ی حرکت پروتستانتیزم وبنیانگذاران اش در اروپا و تاثیرات آن بر غرب جدید صحبت کنیم. در انتها نیز این مدعا را به بحث می گذاریم که چرا پروتستانتیزم را روشنفکری دینی و سردمداران آن را روشنفکران دینی می نامیم.
● علل پیدایش نهضت اصلاح دینی...
گفتیم که برای مطالعه اصلاحات عمیق می بایست به زمینه های اجتماعی آن توجه کنیم. این قاعده در ارتباط با اصلاحات دینی کمی مشکل به نظر می رسد. زیرا لازم است تا در کنار بررسی خصوصیات جامعه شناختی به مسائل روانشناختی که مستقیما متاثر از آموزه های دینی هستند نیز توجه کنیم. سخن از چرائی نهضت اصلاح دینی در غرب بسیار گسترده و پیچیده است. پیچیده از آن جهت که در ایده آلترین حالتش می بایست با نگاهی تطبیقی تمامی زوایای موثر در وقوع آن جریان را کند و کاو کرد و با یکدیگر تطبیق داد. آنچه که می خواهیم تا در این فرصت به آن بپردازیم، بررسی تنها برخی از مهم ترین عوامل و مولفه های وقوع این جریان است:
١) مسیحیت قرون وسطائی:
"ویل دورانت" دینی را که در قرون وسطی به مردم عرضه می شد را دینی می داند که تنها به فساد طبیعت آدمی اذهان می کند و همواره از وسوسه های شیاطین سخن به میان می آورد که در همه جا حاضرند و مردم را از وقوع قیامتی قریب الوقوع می ترسانند. دورانت انسان قرون وسطائی را کسی می داند که نظم عقلانی در کائنات از فکرش رخت بربسته و علم در آن هیچ راهی ندارد وتنها یک ایمان هولناک برایش باقی مانده است. چنین تلقی ائی از دین بوده که در نهایت موجب شد تا پروتستانتیزم به علت ماهیت باز وپویایش جایگزینی مناسب برای آن به حساب آید.
۲) تعارضات درونی مسیحیان:
مسیحیت درتمامی دوران حیات و رشدش در هزاره میانی تاریخ غرب هرگز نتوانسته بود به تعارضات درونی پیروانش به نحوی معتدل و متعادل پاسخ صحیح و اصولی دهد. تعارضاتی چون "انسان/خدا"، "طبیعت/ماوراالطبیعه" و"عقل/ایمان" برای جوامع مسیحی قرون وسطی همواره به عنوان معظلی مهم و مطرح در همه آن دوران ها بوده است. در چنین شرایطی نهضتی رخ می دهد که دین را بسیار ساده و روان معرفی می کند و بسیاری از این تعارضات را پاسخ می دهد. آنچنانکه در نهایت آن معظلات فکری در سه رکن مهم و اساسی "انسان، طبیعت وعقل" جمع بندی می شود. البته باید این نکته را متذکر شد که این جمع بندی فکری در بحبوحه ی نهضت اصلاح دینی به دست نیامد و سالها به طول انجامید تا این ارکان شناخته شوند، در این بین این نهضت نقش محرک داشت و شاید بتوان تاثیر آن را در ردیف دیگر علل حصول جمع بندی ذکر شده که در واقع ماحصل تمدن مدرن است، قرار داد. (بررسی اینکه کدام عامل یا عوامل در بوجود آمدن تفکر دنیای جدید اهمیت بیشتری دارند وکدام یک اهمیت کمتر، نیازمند مطالعات گسترده و حجم بسیاری از اطلاعات است. )
۳) ثروت فراوان کلیسا:
کلیسای کاتولیک به علت دریافت های متعدد و گوناگونی که به بهانه های مختلف از مردم داشت، ثروت بی حد و حرصی را به دست آورده بود. آن چنان که "دورانت" ثروت کلیسا درآغاز قرن١٣. م را خمس اراضی انگلستان، ربع اراضی اسپانیا، ثلث اراضی آلمان ونصف اراضی لیوونتا می داند. نتیجه چنین ثروت و مال اندوزی گذشته از فساد و تباهی ائی که برای کلیسا نشینان به ارمغان می آورد، چیزی جز جدائی هر چه بیشتر مردم از کلیسا نبود. مردم از یک سو سخنان بیشماری را درباره ی آئین بی آلایش مسیح(ع) وزندگی فقیرانه و توام با درد و رنج وسیر و سلوک می شنیدند و از طرف دیگر مروجان پیام مسیح(ع) را غرق در ثروت می دیدند. این تناقض و فاصله طبقاتی بسیار فاحش بین پیروان آئین مسیح با مروجان آن یکی از عوامل کلیدی برای وقوع نهضت&#۶۱۴۴۴; دینی ائی عظیم بود.
۴) تفتیش و تکفیر:
کلیسای مسیحی در قرون وسطی، علی الخصوص در فاصله ی قرن های١١ تا ١٤م از ابزارهای گوناگون تفتیش و تکفیر بهره می جسته است.
۵) جنگ ها و درگیری ها:
وقوع جنگهای گوناگون چون جنگهای صلیبی را از جهاتی می توان در رخداد پدیده ی اصلاح دینی در قرن١٦. م مهم دانست: نخست آنکه وقوع این جنگها موجب شد که مسیحیان با فرهنگ ها و جوامع مختلف آشنا شوند واز آن فضای بسته و خفقان جوامع خود خارج شوند و با صناعات و دانش دیگر ملل آشنا شوند. این موضوع حس تغییر و دگرگونی را در آنها تقویت می کرد و باعث می شد تا پیروان مسیح قرون وسطائی به فکر رهائی از شرایط زمانه شان بیافتند. دیگر اینکه وقوع این جنگها ونزاع ها موجب آن شد که هزینه های بسیاری به مردم تحمیل شود و فقرهرچه بیشتر آنها را به ستوه آورد. ضمن آنکه این درگیری ها سبب شد تا امپراطوران و حکومتیان از قدرت و توانائی شان کاسته ودر مقابل وزنه ی قدرت به طرف کلیسا و پاپ سنگین تر شود.
٦) رابطه ی کلیسا با حکومت:
در طی دوران قرون وسطی رابطه ی بین کلیسا و حکومتها روندی تقریبا ثابت داشته است. به گونه ائی که اصل جدائی دین از سیاست، کلیسا را به حاشیه امنی کشانده بود که باعث شده بود هرگونه دخالت در مسائل اجرائی و مسئولیت پذیری در قبال جامعه برای کلیسا از بین برود و در سوی دیگر حکومت ها وپادشاهان و امرای محلی بدون هیچ گونه دخالتی در امور دینی به پاسداری و صیانت و تقویت جایگاه کلیسا و پاپ مشغول بودند. این روند عادی و کسالت بار رفته رفته موجب بدبینی مردم به کلیسا و سیاست شده بود.
٧) دستورات واقدامات کذب کلیسا:
مسخ دین توسط کلیسا ها تا به آنجا پیش رفته بود که برای مثال در برخی از مواقع که ازدواج شاهان با محارم بعلل سیاسی یا اجتماعی ضرورت پیدا می کرد، پاپ این حق را برای خود قائل بود تا در ازای دریافت مبالغی این کار را نافع و مقتضی اعلام کند وطرفین را از حدود شرع برهاند!
مثال دیگری از اقدامات عجیب کلیسا، فروش بهشت و جهنم بود! شاهزادگان واعیان جامعه براحتی بهشت را می خریدند و تحت تاثیر صحبت های پاپ، به اینکه در حیات اخروی شان وارد بهشت می شوند نیز اعتقادی راسخ داشتند. و یا یکی دیگر از اقدامات غیر واقعی کلیسا که همان ثروت هنگفتی را که ذکر کردیم برایش رقم زد، فروش آمرزشنامه ها بود. این کار تا به آنجا پیش رفته بود که مردم فرم گناه نامه شان را می خریدند وپس از ارتکاب گناه آن را پر می کردند وبه همراه هزینه اش برای کلیسا ارسال می کردند. علت اصلی انجام چنین کاری اعتقاد محکم مردم به انجام آن برای آمرزیده شدن گناهانشان بود وکسی که قدرت پرداختن پول را برای گناهانش نداشت خود را مستحق عقوبت در حیات اخروی اش می دانست!مسائلی از این دست باعث شده بود تا دین نزد مردم ظالمانه و غیر متعارف جلوه کند.
علاوه بر آنچه در بالا ذکر شد می توان به مواردی چون: اعتقاد به عصمت پاپ و دوری وی از گناه، واسطه بودن پاپ بین بندگان و خدا، اعتقاد به اینکه سعادتمندی از دو راه ایمان و اعمال نیک میسرمی شود، ممنوعیت ازدواج کشیشان و... نیز اشاره کرد. تمامی این موارد همه آنچه که در نهضت اصلاح دینی مورد بازنگری قرار گرفتند، نیستند. عمق این اصلاح را زمانی می توان دریافت که اشاره کنیم حتی "تثلیث" که از بنیان های اندیشه مسیحی برای همه فرق و مذاهب آن است نیز مورد بازنگری قرار گرفت. به گونه ائی که پروتستانها روح القدس را برخلاف کاتولیک ها همراه پسر(مسیح(ع)) نمی دانند ومعتقدند که روح القدس همراه پدر است.
● لوتر، پیشگام نهضت پروتستانتیزم...
نهضت پروتستانتیزم یک واکنش درون دینی برای خلاصی از ساختارها و تعالیمی بوده است که از آموزه های راستین مسیح(ع)فاصله بسیاری گرفته بود. تبدیل شدن پیام بی پیرایه محبت و تقوا به شریعتی پرتکلف وپر از خوف و وحشت، مردمانی زخم خورده از جورکلیسا و سرخورده از دنیا طلبی کشیشان را به تامل در جوهر و حقیقت این آئین واداشت. این نهضت موجب شد تا نظام اروپائی تحت اقتدار کلیسای کاتولیک به ویرانه ائی بدل شود.
"مارتین لوتر"(۱۴۸۳ تا۱۵۳۶میلادی) که لقب قهرمان ملی آلمان را دارد، پیشگام نهضت اصلاح دینی پروتستانتیزم است. وی که خود کشیشی کاتولیک بود در نتیجه تغییرات عمیقی که در پی خواندن کتاب مقدس برایش حاصل شد، نهضت پروتستانتیزم را در آلمان بنا کرد. وی در ۱۳ اکتبر۱۵۱۷ میلادی اعلامیه ائی را موسوم به "۹۵ تز" منتشر کرد که از اولین اقدام های آشکارش در جهت مقابله با کلیسای کاتولیک بود. لوتر در اعلامیه ۹۵ تز گفته بود که اعمالی چون اعتراف به گناه، حج و روزه می بایست ترک شوند، نجات تنها از طریق ایمان است، کلیساهای محلی باید از کلیسای رم جدا شوند، کتاب مقدس بایستی تنها منبع ایمان شناخته شود، فروش آمرزش نامه ها و مناصب روحانی هر چه سریعتر متوقف شود، افراد غیر روحانی نقش مهم تری در مراسم عبادی و رهبری دین داشته باشند و...
جان کلام لوتر را می توان در دو ایده"همه کشیشی" و "بازگشت به انجیل" یافت. وی با طرح این دو ایده در پی از بین بردن واسطه های میان پیام مقدس و مخاطبین آن پیام بود.
لوتر علاوه بر انتشار موارد اختلافش با کلیسای کاتولیک در اعلامیه ۹۵ تز، کتاب مقدس را نیز به زبان آلمانی ترجمه کرد. این اقدام وی موجب شد تا خشم و غضب کلیسای رم به وی صد چندان شود. اساسا چنین اقداماتی در آن زمان نوعی بدعت محسوب می شدند، چراکه کلیسای رم و کلیسای کاتولیک فضا را آنقدر تهی و تک وجهی کرده بودند که هر گونه اقدامی برای بیدار کردن و آشنا کردن مردم با حقیقت کتاب مقدس در نطفه خفه می شد. همین عامل باعث شد تا نا آرامی هائی که مدتی پیش آغاز شده بودبه یکباره اوج گیرد. شاید بتوان علت اصلی اوج گرفتن ناآرامی ها بر اثر ترجمه کتاب مقدس رادر تغییرات شدید و ناگهانی روانی و ذهنی مردم آن دوران جستجو کرد. برای اینکه مردمی که مدت ها تحت تاثیر آموزه ها و حکایات و درس های نادرست مجبور بودند به کارها و اقدامات گوناگونی چون پرداختن پول برای آمرزش گناهانشان تن دهند و تخطی کنندگان از این دستورات را مستوجب عقوبت و نسیان می دانستند، به یکباره وبا ترجمه کتاب مقدس فهمیدند که خود و پدرانشان سالهای طولانی بوده که در غفلت و خواب سر می کردند.
● طرفداران حرکت لوتری در آلمان...
جز اولین طرفداران لوتر در آلمان کشاورزان و محرومانی بودند که از دست تعالیم خشک و قلدر مابانه کلیسای کاتولیک که تنگدستی هر چه بیشترشان را موجب شده بود، به ستوه آمده بودند. از سوی دیگر این حرکت توسط شاهزادگان و بورژواهای تازه به دوران رسیده آلمانی نیز مورد حمایت قرار گرفت. علت این استقبال و حمایت، امید آنها برای بازیافتن استقلال شان بود. آنها امیدوار بودند تا به این وسیله حق تعیین و نصب روحانیون ومقامات دینی ومحلی را بدست آورند و به عبارتی از یوغ کلیسای رم رها شوند.
● بسط پروتستانتیزم در دیگر نقاط اروپا...
دیری نپائید که اندیشه ها و منش لوتر به خارج از مرزهای آلمان سرایت پیدا کرد. از اولین کشورهائی که متاثراز اندیشه های لوتر به مقابله با کلیسای کاتولیک پرداخت، کشور سوئیس بود. "اولریش تسوینگلی"(۱۴۸۴ تا۱۵۳۱. م) به شدت تحت تاثیر سرمشق و اندیشه های لوتر قرار گرفته بود. وی در۱۵۲۳. م در شهر زوریخ "آئین تسوینگلی" را بنا کرد و مردم بسیاری را هم به دور خود جمع کرد. این حرکت اصلاحی دارای صبغه ائی شدیدا سیاسی بود، زیرا در بسیاری از ایالت ها مردم برای انتخاب مذهب خود به پای صندوق های رای رفتند. آئین تسوینگلی تفاوت هائی با پروتستان لوتری هم داشت. از جمله اینکه وی به مقابله با رنگ ها، شمایل و تندیس های کلیساها نیز پرداخت. به طور کلی این آئین را بنیادگراتر از آئین لوتری قلمداد می کنند.
از دیگر مروجان اندیشه ضد کاتولیکی، "ژان کالون"فرانسوی است. (۱۵۰۹تا ۱۵۶۴. م)نقش وی که از معروفترین و موثرترین چهره های این جریان پس از لوتر است، علاوه بر مطرح کردن وگسترش پروتستان در فرانسه، در نامه نگاریهای گسترده با طرفدارانش در کشورهای دیگر اروپائی چون هلند، اسکاتلند، انگلستان، آلمان، لهستان و... نیز بوده است.
به این ترتیب پس از گذشت مدتی نه چندان طولانی و دراثر درگیری های گسترده در اکثر نقاط اروپا مذهب پروتستان به عنوان نقطه عطفی در زندگی اروپائیان شکل گرفت، رشد کرد وبالنده شد. و اکنون بعنوان مطرح ترین مذهب مسیحیت در جهان غرب که پیروان بسیاری را به خود اختصاص داده، شناخته می شود.
● تاثیرات حرکت اصلاح دینی بر آینده غرب...
تلقی رایج بر این است که غرب پس از عبور پرخوف وعذاب از تونل وحشت هزاره ی قرون وسطی وطی کردن دوران بی حاصلی واوج تباهی و بی خبری، ناگهان به سوی دشت های بی کران علم و دانائی، اتوپیای خوشبختی وسعادت ودریای عشق و ایمان پرتاب شده است. قطع یقین نقش حرکت لوتری در این پرتاب شدن به سوی دشتها و دریاهای علم و ایمان بسیار بدیل و منحصر به فردبوده است. به این علت که اساسا لازمه ی اینکه بتوان علوم گوناگون را بدون هیچ خط قرمزی داشت و یا اینکه اندیشه ها و ایدئولوژی های نو وجدید را بدست آورد، "آزادی" است. اقدام لوتر مبنی بر ساده کردن دین، کم رونق کردن اعمال و مناسک اش، تاکید بر اندیشه خود کشیشی و... همگی در جهت هر چه بیشتر آزاد کردن انسان ها از قیود دین بود. آزاد کردنی که موجب شد پس از نهضت پروتستانتیزم خیل مکاتب الحادی ائی بوجود آید که هرکدام تنها تکه ائی از کتاب مقدس را در دست گرفته بودندو سایر تکه ها را بدور انداخته بودند. مکاتب و مذاهبی چون بابتیستها، متدودیست ها، کواترها و... که همگی پس از حرکت لوتری و بر اثر تاویل های متعدد از کتاب مقدس بوجود آمده اند، از این دسته اند.
از دیگر دستاورد های این حرکت بقول "ماکس وبر" بوجود آمدن اخلاقی مناسب با نظام سرمایه داری اروپائی است. درک این سخن زمانی میسر است که عمق نظام سرمایه داری که در حقیقت چیزی شبیه "قانون تنازع بقا" می باشد را درک کنیم و متوجه باشیم که اخلاق در مذهب پروتستان اخلاقی رهیده از بسیاری قید و بند های مکتبی است.
هر چند که اکثر محققان و تحلیل گران حرکت لوتر را گامی در جهت سکولاریزاسیون غرب قلمداد می کنند، لیکن این مسئله قابل تامل است که شاید وی هرگز راجع به نتایج اقداماتش فکر نمی کرده است و اگر هم چنین بوده قدرت پیش بینی ائی صحیح ازتاثیر اندیشه هایش بر آینده غرب را نداشته است. وی به جد بر این عقیده بود که ایمان به مسیح(ع) تنها راه نجات است. به عبارتی می توان چنین گفت که لوتر و دیگر رهبران اصلاح دینی هیچ گاه آزادی فکر و رشد عقل گرائی و وانهادن دین به منظور پیشرفت در دنیا را مستقیما و بعنوان آرمان اصلی خویش، مطالبه ننموده اند. با اینحال و البته ناخواسته خدمت بزرگی به این آرمان ها در دنیای جدید کردند.
● اصلاح دینی یا روشنفکری دینی...
"ادوارد سعید"روشنفکر را کسی می داند که به وی استعدادی برای بازنمائی، تجسم، مفصل بندی یک پیام، نظر، رویکرد، فلسفه و یاعقیده برای مردم ارزانی شده است. در واقع روشنفکر کسی است که در طول مدت حیاتش دغدغه ائی مهم تر از مردم برایش وجود ندارد وبه طرق گوناگون در پی رفع معظلات و کاستی های جامعه است. روشنفکران هیچگاه حاضر به مصالحه با دولتیان و دولتمردان نیستند وهماره در میان توده ها به عنوان منتقدین سرسخت دولت ها شناخته می شوند. آنچنان که خواندیم حرکت لوتر و دیگر رهبران نهضت اصلاح دینی نیز چنین بود. آنها برای تمامی نقدهایشان به کلیسانشینان وحاکمان، در همه حال به کتاب مقدس رجوع می کردند و تحولات را در راستای آن مدیریت می کردند. آنها از چیزی یا منبعی غیر از کتاب مقدس استفاده نمی کردند واز این رو می توان آنها را روشنفکران دینی حقیقی دانست و نهضتشان را نهضتی روشنفکرانه و دینی قلمداد کرد. در انتها تنها به ذکر این نکته بسنده می کنیم که در کشورمان هستند کسانی که به نام روشنفکر دینی ویا دگراندیش دینی با منشی متجددانه به تاویل دین می پردازند. دکتر داوری اردکانی در جائی این سنخ از روشنفکری دینی را با چیزهائی چون مثلث هشت ظلعی و یا آهن چوبی قیاس می کنند!

نویسنده: محسن - گودرزی
ارسال کننده: ۱۲۳
منابع:
- فصلنامه مکاتبه واندیشه، شماره ۲۹
- عرفی شدن در غرب مسیحی وشرق اسلامی، شجاعی زند، انتشارات بین الملل
- مبانی نظری غرب مدرن، زرشناس، انتشارات کتاب صبح

منبع : باشگاه اندیشه