تعزیه ، تکامل آیین های سوگواری در ایران

«مگر سپاه نبودی به همراه آن شاه
که گشته کشته به دست گروه نامه سیاه »
طبال طبل برکوس عشق می کوبد و شیپور، صدای شیون ها را به همراهی می جوید، شور و عشقی دوباره از این دست گویی که کربلایی دیگر در راه است، سینه ها چاک می کنند و دست ها بر دیده و سر می کوبند شاید که اشقیا شرم گیرند از خاندان خدا.
تمام سال نذری در گوشه دل پنهان می کنند، باشد که محرم فریادهایشان یکصدا شود با هفتاد و دو تن و گوش فلک مرحمتی از عزیز پیغمبر نصیبشان کند که عامه همیشه قهرمان ساز و پهلوان پرور بوده است و شخصیت ها و قهرمانان تاریخی همه گاه فراتر از تاریخ رفته اند و به صورت اسطوره از دل فرهنگ عامه بیرون آمده اند. در فرهنگ سنتی ما همواره مراسم آیینی و اسطوره ای با مفاهیم متنوع برگزار می شده اند و دست مایه های نمایش های آئینی ایران در قالب عزاداری بوده اند ، در این میان مهم ترین و شاید اصلی ترین این مراسم سوگواری، اجرای تعزیه و دسته های نخل گردانی و حمل تابوت های تمثیلی شهیدان دینی و تاریخی است که گویی در زندگی روزانه ما حیاتی دوباره می یابد.
به قول «میرچا الیاده»، نمایش و تکرار واقعه قدسی که در زمان گذشته روی داده، تحقق بخشیدن به حضور دوباره آن واقعه در زمان کنونی است. شاید که با به نمایش در آوردن رویدادها، قداستشان تجلی دوباره بیابد.
پیرامون ریشه های تاریخی تعزیه و سوگواری ماه محرم و پیوند تعزیه و مراسم نخل گردانی با اسطوره و فرهنگ ۳ پرسش را می توان مطرح کرد:
▪ پیوند تعزیه و مراسم سوگواری ماه محرم با اسطوره، تاریخ و فرهنگ عامه چیست
▪ رسم نخل گردانی در دسته های عزا چه مفهومی دارد و علل پدید آمدن این رسم را چگونه می توان بررسی کرد
▪ آیا می توان این آیین را بقایایی از اسطوره های کهن و تکرار آیین های تاریخی گذشته دانست
تعزیه ومراسم ماه محرم در واقع نسبتی مانند جزء و کل با هم دارند و تعزیه خوانی بخشی از مراسم ماه محرم است. آنچه بیشتر بایدبه آن توجه شود مراسم محرم و سوگواری های محرم است. تعزیه در دل مراسم های ماه محرم جای دارد. برگزاری این مراسم در ایران سابقه ای بیش از ۵ هزار سال دارد. یعنی ریشه های آن به تمدن های کهن فلات ایران بر می گردد. در این باره سند مکتوب داریم که این مراسم باقی مانده از تمدن سومر است، سومری ها قومی بودند که از فلات ایران به سمت جنوب غربی منطقه وجنوب میان رودان کوچ کردند و اسناد و مدارک فراوانی وجود دارد که این مردم دارای زمینه های مشترک فرهنگی با فلات ایران بوده اند. در این تمدن جهت مقدس، شمال شرقی (کوه های زاگرس) است.
یکی از نشانه های جالب به جای مانده از این تمدن آیین های سوگواری است. در این آیین های سوگواری و شیوه های برگزاری و زمان و مدت آن، همگونی بسیار زیادی می توان دید، البته آیین های سوگواری در فلات ایران فقط به همین خلاصه نمی شود. در سمت دیگر ایران یعنی جنوب شرقی هم آیین های دیگری داریم. همچنین در شمال شرقی ایران نشانه های زیادی از آیین های سوگ سیاوش داریم مثلاً در شمال بخارا آیین هایی داریم که در تاریخ بخارا که ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی، یک هزار سال پیش آن را مکتوب کرده است، عنوان شده و اطلاعاتی را پیش روی ما می گذارد که این آیین ها از ۳ هزار سال پیش مرسوم بوده است.
آیین های سوگ سیاوش که در تمام ایران چیزهایی از آن به جا مانده است باز هم مشترکات فراوانی با آیین عزاداری محرم دارد. یکی از آیین های به جا مانده از سوگ سیاوش «چمر» در میان لرها و بختیاری هاست که معمولاً در سوگ یک جوان بزرگ و رشید و اشخاص مهم برگزار می شود.
ما سوگواری هایی هم داریم به نام «آیین مهر» که به آیین مهری در ایران مربوط می شود، آیین های مهری بعدها که از ایران به امپراطوری رم رفت بشدت در آن جا رواج پیدا کرد و در مراکز و معابد مهری رشد کرد. آیین های سوگواری به نام مصیبت مهر در آن جا اجرا می شد و بعدها که رومی ها آیین های مسیحی را پذیرفتند، بسیاری از مراسم و آداب و سنن مهری در قالب دین جدید مسیحیت مطرح شد، از جمله مراسم مصیبت مسیح که هنوز هم در اروپا، در برخی نقاط، کمابیش رواج دارد و دنباله مراسم مصیبت مهر است که ریشه های آن در ایران است.
در واقع ما ظرف آیین های سوگواری را در سرزمین خود داشته ایم. بعدها که حادثه شهادت امام حسین علیه السلام در کربلا اتفاق می افتد، فصل جدیدی در آیین های سوگواری در ایران باز می شود و در واقع آیین های جدیدی در قالب سنت ها و سوگ های ایرانی ریخته می شود و طبیعی است که در شیوه ها و آیین های قبلی و بسیار گسترده تر از آنها در تمام سرزمین های ایران رواج پیدا می کند. مراسم ماه محرم در جاهایی برگزار می شود که در حوزه فرهنگ های ایرانی هستند، مانند لبنان، سوریه، هند و ترینیداد که فرهنگ ایرانی به قول چامسکی از سوی کارگران هندی در آنجا رواج پیدا کرده است. به هر حال منشأ تمام این مراسم، حوزه فرهنگی ایران است. شیوه های برگزاری مراسم ماه محرم بسیار متنوع و گوناگون هستند، مانند دسته گردانی، نخل گردانی و علم گردانی که همگی در قالب دسته گردانی برگزار می شوند.
یکی از مهم ترین رسم های محرم، تعزیه خوانی است، در واقع در صورت های کهن این مراسم، بیشتر جنبه های نمایشی را در دسته گردانی ها داریم و حرکت نشانه های نمادین مانند علم ونخل که هر دو نشانگر شهادت هستند و در واقع هر دو بن مایه های مشترک دارند. علم نشانه یک درخت فرو افتاده است به عنوان نماد یک شهید. اگر به نخل هم دقت کنیم روی آن یک نماد سرو وجود د ارد (جلوی تمام نخل ها) و اگر خود مقطع نخل را هم در نظر بگیریم نماد سرو است. هم علم و هم نخل هر دو نماد درخت هستند، البته در حوزه های مرکزی بیشتر سرو و در مناطق کوهستانی صنوبر است. در بسیاری از این مناطق هنوز صنوبرها علم هستند که زیورآلات و پارچه های نذری و لباس به آن می پوشانند. علاوه بر علم و نخل در دسته گردانی ها نشانه های نمادین دیگری هم حرکت داده می شود مانند نمادهای کبوتر، شیر و چیزهایی که با نمادهای شهادت و مراسم گذشته ارتباط پیدا می کند. حتی صحنه هایی به صورت روان همراه دسته ها حرکت می کنند و همین صحنه های نمایشی است که بعدها به تدریج به یک نمایش کامل تبدیل می شود و به صورت «تعزیه های گردان» در مناطق مختلف معمول می شود که هنوز هم در اراک تعزیه گردان وجود دارد و قبلاً در زنجان، قم و شهرهایی مانند مشهد و شهرهای زیارتی که دسته ها از اطراف می آمدند هم وجود داشته است. به این صورت که ۲۰ دسته تعزیه خوان پشت هم صحنه هایی را می خوانند و دنبال هم حرکت می کنند، تماشاگران کنار خیابان ایستاده اند و تمام صحنه ها را مانند فیلم دنبال هم می بینند.
تعزیه ها دو صورت ثابت دارند یکی صورت مجلس و جداگانه که در تکیه ها و مکان ها برگزار می شود و یکی هم که در یک میدان گاهی بزرگ و به صورت همزمان است، مانند تعزیه هفتاد و دو تن.
ممکن است فکر کنیم که این نوع تعزیه ها صورت تحول یافته تعزیه های گردان است و یا این که خودشان به تنهایی تحت تأثیر سنت های نمایشی دیگر پدید آمده باشند،چنان که نمایش های سنتی روستایی که در نقاط مختلف ایران از جمله گیلان، مازندران، آذربایجان، مناطق حوزه فرهنگی لر و خراسان و دیگر مناطق روستایی وجود دارد. شیوه های اجرای این نمایش ها، به کارگیری عناصر نمادین در آنها و ارتباط مردم با برگزاری آنها که البته بیشتر بازیگران خود مردم و غیرحرفه ای هستند می تواند زمینه ای باشد برای این که آیین ها و نمایش های مذهبی و تعزیه در قالب اینها ریخته شده باشد.
چنان که در نمایش های تک نفره پرده خوانی هم که به معرفی حوادث کربلا می پردازد، صورت های کهن آن مربوط به اسطوره ها و داستان های حماسی است و حتی شاید متنی که به عنوان یادگار باقی مانده بتواند صورت کهن نمایشی داشته باشد که آن هم موارد مشابه زیادی با تعزیه دارد.
نمایش های دیگر از قبیل واقعه خوانی، در واقع ادامه نمایش های حماسی است که بعداً پرده خوانی محرمی می شود. خلاصه این که تمام صورت های نمایشی می تواند برخاسته از یک ریشه و اصل مشترک باشند و هم می توانند در شرایط متفاوت، همزمان در نقاط مختلف وجود داشته باشند و آنچه امروز به عنوان تعزیه می شناسیم و نمایشی ترین شکل برگزاری مراسم حماسی محرم است که از زمان صفویه به بعد و در دوره زندیان رشد فنی و محتوایی کرد و اوج این مراسم در تکیه دولت بود که در تمام جاهای ایران رواج پیدا کرد. تعزیه به صورت نمایش ماه محرم برخاسته از همه عناصر نمایشی در فرهنگ سنتی ایران و تحول قرن های متمادی است.
این نکته که سنت های مربوط به مراسم ماه محرم استمرار سنت سوگوارانه ایران کهن است، چیزی نیست که فقط در این مورد صدق کند نمونه های فراوان آن را در صورت های مادی فرهنگ و میراث فرهنگی می بینیم. چنان که در مکان های مقدس در نقاط مختلف زیستگاهی انسان که معمولاً در هرکدام آنها یک یا چند مکان مقدس وجود دارد در دوره های مختلف پذیرای صورت های اعتقادی متفاوت بوده که در جلوه های معماری و مزارها بازتاب داشته است.
یعنی یک مکان مقدس در دوره های مختلف می تواند محل تجلی اعتقادات مختلف و درقالب مادی و صورت های مادی متفاوت فرهنگی باشد. همین تحول درباره صورت های معنوی فرهنگ هم می تواند رخ دهد، آنچه درباره مراسم ماه محرم و زمینه های کهن آن و تحول آن تا زمان حاضر گفته شد نیز نمونه ای است از این فرآیند در فرهنگ و میراث معنوی و تحول نبرد «نیکی و بدی» و «تاریکی و روشنی» که همواره در فرهنگ ایرانی وجود داشته است.

محمد میر شکرایی

منبع : روزنامه ایران