گذری ‪ ۷۸‬ساله از "میدان" تا "فلکه" !

شاید همان روز بود كه نیازش بیشتر از هر چیز در شهر احساس شد ، هجدهم خرداد، بعد از بازی ایران و بحرین یا بهتر بگویم بعداز پیروزی تیم ایران. همان روز بود كه مردم نمی‌دانستند برای ابراز شادمانی خود باید به كجا بروند و به همین دلیل بعد از اتمام بازی از ساعت ‪ ۹‬شب تا اوایل بامداد با خودروهای خوداتوبان‌ها را تسخیركردند و جوان‌ها برای بروز شادی خود راه را بر ماشین‌ها بستند و ترافیك سنگینی ایجاد كردند . حال در این میان اگر كسی مریض می‌شد و نیاز بود به سرعت به بیمارستان منتقل شود!! بار دیگری كه نیازش به شدت در شهر ملموس شد، زمان انتخابات بود ، همان روزهایی كه مبلغان كاندیداها می‌خواستند در وصف نامزد مورد نظر خود بحث و گفت‌وگو كنند. بعد از آن هم باز شاهد نیازش بودیم ، همان شبی كه جوانان تهرانی برای ابراز شادمانی از انتخاب رییس جمهوری جدید به خیابان‌ها آمدند و شب هنگام برای چندمین بار شلوغی عجیبی و ترافیك سنگین بر پایتخت حكم‌فرما شد. مردم‌و اصناف هراز چندی برای بیان خواسته‌ها و اعتراضات صنفی خودبه دلیل اینكه مكانی ویژه در نظر گرفته نشده و معروف نیست در خیابانها و مقابل سازمان‌ها و وزارت خانه‌ها تجمع می‌كنند و این روند مشكلاتی را برای همه در پی دارد و اینجاست كه باز گفته می‌شودای كاش مكانی بود و میدانی كه این قبیل تحركات اجتماعی در آنجا برگزار می‌شد. واژه " میدان " در اصل پارسی است ولی جمع عربی بسته و به آن میادین می‌گویند. این معنی واژه میدان از فرهنگ دهخدا است، با این تعریف در گذشته میدان به عرصه فراخ، پهن و بی‌عمارت گفته می‌شد. به همین دلیل میدان به مكان‌های بزرگ و سربازی نیز كه در آن چارپایان، سبزی و میوه، ذغال، كاه و امثال آن را می‌فروختند ، اطلاق می‌شد. این نوع میدان‌ها،میدان تجاری بودندو تا امروز نیز معمولا چنین مكان‌هایی نام میدان را به خود دارند، مانند میدان میوه‌وتره بار. سایر میادین كه عمدتا عبارت بودند از میادین حكومتی كه نهادهای حكومتی در اطراف آن مستقر بودند مانند میدان ارگ تهران‌یا نقش جهان اصفهان، میدان نظامی كه خاص تمرینات نظامی و ... بود مانند میدان توپخانه. میدان اصلی شهر نیز محل اصلی تجمع مردم بود ، فضاهای عمومی متعددی از مساجد، بازار، آب‌انبارهای بزرگ و نظایر اینهاپیرامون آن جمع‌شده‌بود، مانند سبزه میدان تهران یا قزوین. به گفته " صمد ذواشتیاق " ، یك شهرساز، در گذشته در ایران ، هر شهر یك میدان داشته كه عناصر موجود در آن متاثر از عناصر میادین یونان بود. وی معتقد است : در میادین ساخته‌شده در شهرهای یونان ، تالارشهر ( ثنا)، كلیسا (معبدبزرگ شهر)، بازار، آكادمی (باغ دانش ) نیز از عناصر یك میدان بوده كه در ایران نیز كاخ شاهی، مسجد و بازار از عناصر ساخته‌شده در اطراف میدان بوده كه در میدان نقش جهان اصفهان وجود این عناصر به خوبی به چشم می‌خورد. ذواشتیاق ادامه داد: غیر از میادین بزرگ شهر هر شهر چند " میدانچه" هم داشته كه معمولا بزرگان محل برای رفع مشكلات اهالی در آن جمع می‌شدند. وی كه طراح جامع شهر تهران است ، گفت: میدان، استفاده دیگری نیز داشته و آن زمانی بوده كه شهر گرفتار بلایی همچون آتش‌سوزی یا بیماری لاعلاجی همچون وبا می‌شد، مردم در میدان بزرگ شهر جمع می‌شدند تا بلا از شهر دفع شود. به گفته ذواشتیاق ، بعد از ورود اتومبیل به شهر ، میدان بافت و تاثیر خود را از دست داد ، بنابراین آنچه امروز در كشور ما به میدان مشهور است، میدان واقعی نیست، بلكه " فلكه " یعنی جایی كه دور آن می‌چرخند، است. یك معمار طراحی شهری ، معتقد است كه میدان دارای سه مفهوم علمی، غلط و میانه است. به مفهوم علمی، میدان فضای بیرونی‌همگانی است كه محل تجمع مردم و فعالیت آزاد است، انجام فعالیت‌هایی كه ماهیتاجمعی است‌و نمی‌توان زیر سقف انجام داد. با این تعریف میدان یك فضای شهری نیمه محصوری است كه باز بودن و عمومی بودن، ویژگی خاص آن است و زمانی كه محصوریت زیاد است به‌گونه‌ای كه استفاده كنندگان حس كنند یك فضای نیمه داخلی است و سقف ندارد، میدانچه یا"پالاز" نامیده می‌شود. بهترین معادل برای میدان شهری در زبان انگلیسی،" پلازا "است كه در زبان ایتالیایی "پیاتزا" و در اسپانیولی "پلاكا" گفته‌می‌شود و هر سه‌كلمه از واژه لاتین پلاتی مشتق شده‌اند. پلازا به عنوان فضای عمومی و سر باز تعریف شده كه كف آن را بیشتر مصالح سخت پوشانده و ورود اتومبیل به آن ممنوع است و عمدتا فضایی برای قدم زدن، رفع خستگی، نشستن و خوردن و آشامیدن و تماشای اطراف است. به عقیده " مصطفی بهزادفر" ، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ، برخی تكیه‌ها یا حسینیه‌ها هم می‌توانند به عنوان میدانچه عمل كنند كه معروف‌ترین آنها در یزد است. وی ادامه داد : حسینیه‌هایی كه ساختمان ندارند، محوطه‌ای هستند كه دیوار داشته و محل برگزاری آیین‌های مذهبی بویژه آیین‌های عزاداری امام حسین (ع)و به‌طور خاص نخل گردانی هستند. بهزادفر تصریح كرد:در تهران هم محلاتی همچون سنگلج،محله كوچك درخونگاه، میدانچه‌های مختلفی را كه مظهر قنوات و استقرار مساجد هستند ، می‌توانیم ببینیم. این استاد دانشگاه افزود: برخی از میدان‌هادر مقیاس بزرگتری عمل می‌كنند كه در تهران میدان ارگ، توپخانه و سبزه میدان وجود داشته كه از توپخانه چیزی به غیر از بانك شاهی یا همان بانك تجارت در خیابان سپه باقی نمانده است یا میدان سبزه میدان كه توسط محسن‌خان وزیری كاربری خودرا از دست داد. این طراح شهری ، در مورد معنی غلط میدان ، گفت: در ایران بعد از حضور اتومبیل و طراحی راه‌ها برمبنای اتومبیل و قراردادن كانون‌هایی غالبا دایره شكل در محل تقاطع‌ها كه دور زدن وسائل نقلیه را تسریع‌می‌كنند میدان می‌گویند در حالی كه اصلاح صحیح آن فلكه است نه میدان كه‌به آن ‪ round about‬می‌گویند. به عقیده بهزادفر، چون فلكه یك فضای بیرونی است كه هم محل گشایش است و هم یك محصوریت محدود دارد ، حس میدان را به مردم می‌دهد كه البته غلط هم نیست، چون بخشی از فعالیت‌های عمومی در این مكان‌ها صورت می‌گیرد، مثل میدان فردوسی، انقلاب و امام حسین(ع). وی تاكید كرد: اما نباید فراموش كرد كه تمام محوطه یك میدان باید مورد استفاده قرار گیرد، ولی در فلكه تنها اتومبیل باید حركت كند و از لحاظ ارتباطی بخشی از حواشی آن محل تجمع و ارتباط جمعی است و می‌تواند تا حدودی نقش میدان را ایفا كند. به عقیده این معمار ، در كشور ما چون میدان و فضای جمعی وجود ندارد ، فلكه‌ها به صورت كاملا نارسا نقش میدان را هم ایفا می‌كنند. بهزادفرگفت : چنانچه در فلكه‌هایی كه فضای میانی آن جای كافی نداشته باشد،مثل میدان ونك، انقلاب،آزادی، سرپل تجریش، ولیعصر و هفت حوض،كه كانون زندگی جمعی مردم هم هستند ، این اتفاق به‌چشم دیده می‌شود. به گفته بهزادفر، بر اساس اطلاعات موجود ، محوطه میانی برخی میدان‌ها ، محل گپ زدن، خوابیدن، غذاخوردن و غیره است. گوشه‌های میدان هم هر كدام محل فعالیت‌های خاصی است، مثل محل تجمع كارگران ساختمانی. وی ادامه داد: اما، چون مركز آن به صورت فلكه است ، مشكل دارد و محوطه میانی میدان دایره‌ای است كه توزیع سفرها را در یك تقاطع مهندسی ترافیك به عهده دارد.این معمار خاطرنشان كرد : از نظر كالبدی، فیزیكی و هندسی شهری ، بیشتر میادین امروز تقاطع‌های ترافیكی نسبتا بزرگ هستند ، در اروپا وقتی اتومبیل وارد شد، تقاطع‌ها ساخته شدند تا میادین از بین نروند. بهزادفر اضافه كرد : به دلیل نارسایی جامع ساخت و ساز طراحی اجرا در عرصه شهری، مفاهیم كاركرد، فرم و قابلیت‌های فضاهای شهری عوض شد ، لذا در ایران میدان تخریب و فلكه میدان شد و در مجموع فضای جمعی به عنوان محفل جمعی از بین رفت. از زمانی كه " كریم طاهرزاده بهزاد"، برادر نقاش معروف، "حسین بهزاد"، طراحی ایستگاه راه‌آهن را سال ‪ ۱۳۰۶‬هجری شمسی به پایان رساند، نزدیك به ‪ ۷۸‬سال می‌گذرد. عملیات ساخت این ایستگاه در سال ‪ ۱۳۱۳‬هجری شمسی پایان یافت ، اما كار اتمام خطوط سراسری راه‌آهن كه ساخت آن نیز از سال ‪ ۱۳۰۶‬از محل عوارض قند و شكر و چای آغاز شده بود تا سال ‪ ۱۳۱۷‬به درازا كشید. با شروع قرن جدید ، نوسازی كالبدی شهرها در دستور كار نظام سیاسی قرار گرفته بود. ورود به دوران مدرن ، نیازمند به كارگیری ابزار مدرن و لاجرم فراهم كردن ما به ازای كالبدی آنها بود. برای تسهیل حركت اتومبیل ، خیابان‌ها تعریض و برای استفاده از قطار و هواپیما، خطوط ریلی و ایستگاه‌های راه‌آهن و فرودگاه‌ها احداث شدند. زمانی تهران دارای تنها سه یا چهار میدان بود كه بزرگترین و معروف‌ترین آنها میدان توپخانه نام داشت، میدان ارگ، سبزه میدان و میدان مقش از دیگر میدان‌های تهران به شمار می‌آمد. به تدریج و با گسترش تهران به بیرون حصار خود ، میدان‌های دیگری نیز در محل دروازه‌های قدیم‌شهر شكل گرفتند، میدان‌انقلاب یا ‪ ۲۴‬اسفند، میدان باغشاه یا دروازه قزوین، میدان دروازه خراسان،دروازه گمرك و میدان‌راه‌آهن از جمله اینها بودند.به گفته بهزادفر، برخی میدان‌ها به سه دلیل موقعیت مكانی ، شكل میدان و اندازه آنها نقش میانه میدان و فلكه را در زمان حاضر دارند ، مانند میدان آزادی و هفت حوض. وی ادامه داد : میدان هفت حوض بیشتر مستطیل است تا دایره و جای نشستن دارد و حالت پاركی است كه به وسیله شبكه رفت و آمد سواره محصور شده است و میدان آزادی علاوه بر بزرگی ، عنصر یادمانی است كه به عنوان یك نشان ملی مورد توجه مردم قرار دارد. این معمار اضافه كرد : میدان آزادی فضای باز زیادی دارد و اطراف آن به خصوص در جبهه جنوبی بنای یادمانی آزادی، محل كشش مردم است. وی تصریح كرد: میدان بهارستان هم می‌تواند با تغییرات كوچكی این چنین باشد، موقعیت قرارگیری كنارمجلس، شكل واندازه، چنین ویژگی را برایش ایجاد كرده اما برخی میدان‌ها هستند كه با وجود بزرگی زیاد، نقش فلكه و تقاطع را ایجاد می‌كنند، مانند میدان امام حسین. به عقیده بهزادفر،میادین ما طوری طراحی‌شده كه بسیاری از آنها در مقیاس پیاده، حس میدان بودن را القا نمی‌كنند و عابران حس نمی‌كنند كه به میدان نزدیك می‌شوند. وی گفت : فاصله دید طبیعی، نحوه قدم زدن و اندازه فیزیكی انسان، تعریف كننده میدان است و در این مقیاس انسانی، نمی‌توان فضای میدان را حس‌كرد چون میادین ما در مقیاس دید پرنده ساخته شده‌است(یعنی اینكه از بالاقابل مشاهده هستند). این معمار افزود: میادین بزرگ را تنها در مقیاس دید پرنده می‌توان حس كرد.میادین كوچك در شهرسازی بعد از مدرن به عنوان فلكه‌های كوچك یا ‪about‬ ‪ mine round‬در محلات ایجاد شد. بهزادفر خاطرنشان كرد : فلكه‌های كوچك بیشتر،"دید مقیاس انسانی" دارند، در محله نارمك ‪ ۱۱۹‬گره فلكه‌ای وجوددارد كه برخی از آنها شاخص هستند مانند میدان صد. وی اظهارداشت : این نوع طراحی نه برای طراحی میدان نه برای فلكه و نه برای شهر هیچ‌كدام درست نیست ، میادین و فلكه‌های تهران ، فضاهای باز شهری هستند كه در جریان ساخت و ساز شهرتهران بیشتر به‌صورت اتفاقی و بدون داشتن یك اندیشه طراحانه شكل گرفته‌اند. وی گفت : این میادین پس از شكل گرفتن بر حسب نیازهای اجباری مردم چه برای رفت و آمد و چه برای مكث و توقف مورد استفاده قرارگرفته‌اند و بر اثر اجبار، در شهری بی‌سامان یك نوع تعریف ناقص از میدان را به خود گرفته‌اند. این استاد دانشگاه تصریح كرد: در این مسیر، بسیاری از بخش‌های شهری در محلاتی كه در گذشته فضاهای میدانی و میدانچه‌ای درست‌شده‌ای داشته‌اند ، تحریف و تخریب فیزیكی شدند، مثل سرپل تجریش كه مردم آن‌را با میدان تجریش اشتباه می‌گیرند. به گفته این شهرساز، سرپل تجریش مكانی بود توقفگاهی ، تجمعی و كانون تبادلات مردم شمیرانی با غیر شمیرانی، در مقیاس پیاده تا سواره درحد محدود نظیر كالسكه‌رانی و غیره داشته است. این استاد دانشگاه اضافه كرد: پل تجریش تبدیل به یك فلكه نیمه‌بیضی شده و اطراف آن به محل رفت و آمد تبدیل شده است و بیشتر شبیه به پایانه‌ای است كه محل انتقال و جابه‌جایی است و ارزش آن به عنوان میدان تخریب شده است. بهزادفر خاطرنشان كرد: حوزه اطراف سرپل تجریش ، بازار تجریش، امامزاده صالح از حوزه‌هایی است كه در گذشته فضاهای جمعی زیادی داشته كه هنوز یكی از معروف‌ترین تكایا در غرب بازار تجریش باقی مانده است. وی گفت: امامزاده‌صالح در گذشته فضای بازی بود كه با یك درخت مقدس چنار تعریف می‌شدو مكان مقدس مقبره‌امامزاده نیز یك مكان‌دنج در مقیاس دید انسانی بود كه مردم حول درخت تجمع می‌كردندو به درخت دخیل می‌بستند تا اینكه بعدها درخت امامزاده را سوزاندند و بعد قطع كردند. به عقیده یك كارشناس ترافیك ، میدان یك نماد شهری است و تعریف ترافیكی ندارد و ترافیك نمی‌تواند در تعریف آن دخیل باشد. این كارشناس كه خواست به نامش اشاره نشود گفت: كمتر از ‪ ۱۰۰‬سال است كه ماشین وارد شده و كمتراز ‪ ۱۵‬سال است كه مبحث میدان مهم شده‌است، ولی امروز وقتی می‌توان با اینترنت از اوضاع شهر با خبر شد، وجود میدان تاثیر خود را از دست داده است. وی ادامه داد : اما میدان یا همان فلكه از لحاظ ترافیكی نمادی است كه چراغ راهنمایی ندارد تا شما نیاز به توقف نداشته باشید. وی اضافه كرد: برای مثال میدان آزادی یك میدان ترافیكی خوب است، میدان محلی است كه حجم ترافیك ندارد و چند تقاطع را به هم وصل می‌كند . متاسفانه امروزه میادین یا همان فلكه‌های شهر این حالت را هم ندارند و ما مجبوریم كه از چراغ راهنمایی در میادین استفاده كنیم. این كارشناس ترافیك، مصداق این فلكه‌ها را میدان فردوسی یاد كرد و گفت: چون حجم زیادی خودرو وارد می‌شود و خروجی آن كوچك است پس چراغ زماندار نصب می‌شود اما در میدان امام حسین چون شعاع گردش زیاد شده و مدت زمان بودن در میدان نیز زیاد است، نیاز به نصب چراغ نیست. وی گفت : از آنجا كه اول میدان یا همان فلكه ساخته شده و بعد ترافیك ایجاد شده میدان‌های امروزی از لحاظ ترافیك مشكل پیدا كرده‌اند . فلكه‌های امروزی چندین سال پیش ساخته شده‌اند بنابراین نمی‌توانیم قضاوت كنیم كه این فلكه‌ها از لحاظ ترافیك خوب ساخته شده‌اند یا نه. امروز در تمام كشورهای دنیا، میادین و اماكنی در شهرها برای تحركات و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مردم در نظر گرفته شده و این شیوه پیامدهای مثبتی مانند در كنترل بودن اوضاع ترافیكی و جلوگیری از تضییع حقوق سایر مردم دارد. هایت پارك لندن، میدان كیزیل‌آی (ماه طلایی)آنكارا ، میدان مقابل كلیسای واتیكان (میدان واتیكان) رم از مكان‌های معروف و شناخته شده‌ای هستند كه مردم در زمان‌های خاص همچون جشن سال نو میلادی و یا مواردی همچون برد باخت تیم‌های ورزشی و یا برگزاری تظاهرات در آنها اجتماع می‌كنند. و تهران و سایر كلان شهرهای ایران نیاز به این میادین دارند.

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا