کمانچه

كمان كوچك را گویند . به معنی مضراب و زخمه زدن نیز می باشد. طنبور كه اكنون (قرن هشتم هجری) به (كمانچه) مشهور است. نفایس الفنون فی عرایس العیون.
نام این ساز در عربی به صورت (كمنجا) به كاررفته و ساز چندان مشهور بوده كه نام آن در شعر شاعران عرب نیز آمده است . امروزه نیز در كشورهای عربی ویولون را (كمان) می گویند. امام شوشتری ایران گهواره دانش و هنر.
ابن فقیه نخستین كسی است كه در اوایل سده سوم هجری در آثار خود از كلمه و ساز كمانچه نام میبرد و می گوید این ساز در نواحی مصر و سند مورد استفاده بسیار بوده است . مهدی فروغ.
تیری زكمانچه ربابی بجهید
از چنبر تن گذشت و در قلب رسید
كمانچه و آن از آلات مجروره است و بعضی كاسه آن را از پوست جوز هندی سازند و از موی اسب بر آن وتر بندند و بعضی دیگر كاسه آن را از چوب تراشند و بر آن و تراز ابریشم بندند و البته بر روی آن پوستی كشند كه آن پوست دل گاو باشد و آن را با كمانه در عمل آورند. مقاصد الا لحان مراغی.
یكی از بهترین و كامل ترین انواع ارباب دارای كاسه ای كروی شكل است یعنی بدنه یا كاسه ساز را از چوب بصورت یك كره مجوف می سازند و یا اینكه پوست نارگیلی را می تراشند و صیقل می زنند و در روی سوراخ دهنه آن پوست می كشند و بكار می برند . دسته آن نیز گرد است و از چوب ساخته می شود و دارای پایه آهنی است ولی ممكن استكه پایه نداشته باشد . این نوع رباب در بسیاری از كشورهای مجاور ایران و مخصوصا در شبه قاره هند (كمانچه) معروف است) مهدی فروغ.
● مداومت در اصول موسیقی ایران
خوش كمانچه می كشد كان تیراو
در دل عشاق دارد اضطراب ( مولوی )
ربابی چشم بر بسته رباب و زخمه بر دسته
كمانچه رانده آهسته مرا از خواب اوافغان ( مولوی )
این ساز چو روی كاسه اش پوست كشیده شده و خرك روی پوست قرار دارد در اثر تغییر هوا صدای آن هم عوض می شود ولی از آنجا كه پوست كمانچه كلفت تر تار است ، حرارت و رطوبت كمتر در ان تاثیر می كند . صدای كمانچه كمی تو دماغی است. وقتی ویولون به ایران آمد چون دارای چهار سیم بود ،كمانچه كش ها هم یك سیم آخر را به تقلید ویولون اضافه كردند و چون در طرز نواختن خیلی شبیه به ویولون بود كمانچه كش ها معلم ویولون شدند. خالقی.
كمانچه كه آن را هم از مجرورات است . بر دو نوع باشد یكی آن كه بر جوز هندی ( نارگیل ) پوستی كشند و او تار آن از موی اسب سازند و دیگر آن كه كاسه آن از چوب مخرط كنند و او تار آن از ابریشم باشد واین قسم مطبوع تر است. تاریخ موسیقی - شمس العلماء.
كمانچه از دسته سازهای كمانی است كه از مدت ها پیش به شكل های گوناگون با تارهایی از جنس ابرایشم ، زه و سیم از دوره های مختلف نواخته می شده است . مسعود سعد سلمان درباره كمانچه می گوید :
زنزهت و طرب و عز و شادكامی و لهو
زچنگ و بربط و نای و كمانچه و بگماز
بعضی (ربابی) را كه باكمان نواخته می شد اولین شكل كمانچه تصور می كنند . در نقاشی های كاخ چهل ستون در اصفهان در تابلویی نوازنده كمانچه هم دیده می شود . در دوره قاجار این ساز اهمیت زیادی داشته است .
كمانچه از نظر داشتن حدود صوتی خاص و همچنین حدود صوتی و امكانات وسیع فنی بیشتر از سازهای دیگر ایرانی مورد توجه بوده و از مدت ها پیش این ساز سردسته سازهای دیگر ایرانی مورد توجه بوده و از مدت ها پیش این ساز سردسته سازهای دیگر به شمار می رفته است و متاسفانه چندی است كه اكثر نوازندگان سازهای این كمانی این ساز را كه از هر لحاظ دامنه نوازندگان سازهای كمانی این ساز را كه از هر لحاظ دامنه و زنگ آن با تار و سنتور و سازهای دیگر ملی موافق است رها كرده و در همنوازی ویولون را به جای آن بكار می برند . صدای كمانچه كمی تو دماغی و دارای كیفیتی مخصوص به خود است .
كمانچه های قدیم را معمولا با صدف كاری و خاتم كاری زینت می داده اند . كاسه این ساز از خارج صاف و صیقل داده شده و به شكل كره مجوفی است كه یكی از مدار های آن را با صفحه قطع كرده ( به شكل عرق چین ) و روی كاسه را پوست كشیده اند. پوست روی كاسه كلفت تر از سایر قسمت هاست و ازین جهت كمتر تحت تاثیر رطوبت و گرما قرار می گیرد . دسته آن مخروط ناقصی است كه راس آن به كاسه وصل است و در نمونه دیگر دسته آن گرد و به صورت استوانه است . به تازگی در روی دسته دو حفره ایجاد كرده اند كه در تقویت صدا و ایجاد طنین بیشتر موثر است .
زیر كاسه میله ای آهنی است كه از كاسه گذشته و به دسته مربوط می شود و پایه آنرا تشكیل می دهد . تا چندی پیش این ساز دارای تار ابریشمی بود ولی چون هم صدای آن بم بود و هم هنگام كوك پاره می شد ازین جهت سیم را به جای آن انتخاب كردند زیرا سیم فولادی پر دوام تر و با صرفه تر است و در برابر رطوبت و آب و هوا و عرق دست و غیره كمتر تغییر می كند و زود هارمونیك های خود را از دست نمی دهد .
البته باید در انتخاب سیم دقت زیادی نمود زیرا سازهای ملی در برابر كم و زیاد بودن قطر سیم ها بی اندازه حساسند و اگر قطر های گوناگون سیم ها هماهنگ با ساختمان ساز نباشد واكنش هایی در آن پدید می آورد كه از ارزش صدایی آن كاسته می شود . در حال حاضر سیم های ماندو لین را در كمانچه بكار می برند . كمانچه مانند ویولون چهار سیم دارد و آن را مانند ویولون نیز كوك می كنند . آرشه یا كمان آن از چوبی باریك درست شده كه تارهای آن از موی اسب است و وسیله دو حلقه گرد فلزی كه به چوب اتصال دارد بسته شده است .
در قدیم پایه كمانچه را در طرف چپ روی زمین قرار میدادند ولی اكنون در انتهای پایه ، فلز خمیده و سطح دیگر اضافه كرده اند كه آنرا بالای زانوی چپ قرار می دهند . نگاه داشتن كمانچه در دست به آسانی انجام پذیر می باشد ، انگشت های دست چپ روی دسته تكیه دارد . پل یا خرك كمانچه بسیار ساده است و آنرا از چوب عناب یا شمشاد انتخاب می كنند .
پل در حقیقت مركز ساز و جایی است كه ارتعاشات حاصله از كشیدن كمان در آن متمركز و به تمام قسمت ها میرسد. معمولا آنرا عمود برصفحه پوستی و كج می گذارند . لبه بالای خرك انحنای متناسبی دارد كه معمولا برای بدست آوردن صدای بم و تو دماغی آنرا متناسب با وضع كاسه می كنند . جابجایی خرك بسیار مهم و در ایجاد صداهای مختلف موثر است . چوب كاسه از جنس گردو یا افرا بوده و معمولا برای ساختن آن قطعات چوب را طوری به هم وصل میكنند كه كوچكترین خطی در میان آنها به چشم نمی خورد .شهمیری صدا شناسی موسیقی.
كمانچه آه موسی وار میزد
مغنی راه موسیقار میزد ( نظامی )
نوازندگان تركمن به كمانچه قیچاق می گویند . قیچاق سه سیم دارد و اندازه آن نیز از كمانچه های رایج كوچك تر است . جنس كاسه در گذشته از كدو با رویه پوست آهو بود در صورتیكه كمانچه های كنونی از چوب درخت توت ساخته می شود .

منبع : ایران ملودی