برای رسیدن به موسیقی معاصر

آهنگسازان ایرانی برای خارج کردن موسیقی خاص ایرانیان از زیر سایه لقب «سنتی» در این سال ها دست به تجربیات گرانبهایی زده اند تا این موسیقی هرچه بیشتر «معاصر» باشد. اما هر چقدر در حوزه طراحی صدا به سوی مرز های تجربه نشده حرکت کرده ایم، در حوزه ساخت ساز های جدید چنان که باید، نبوده ایم. یکی از دلایل دامنه نه چندان متنوع موسیقی ایرانی را می توان در محدودیت دامنه صوتی ارکستر ایرانی جست وجو کرد.
چنانچه سال هاست آهنگسازان ایرانی به کمبود صدا های باس و بم در ارکسترهای ایرانی اشاره کرده اند. این محدودیت صوتی باعث می شود دست آهنگساز برای رفتن به سوی مرز های جدید بسته باشد و دایره تکرار هرچه تنگ تر. برای نمونه توجه داشته باشید که تجربیات زیادی در حوزه موسیقی دراماتیک در قالب موسیقی خاص ایرانی انجام نشده است. دلیل آن را هم نمی توان تنها به کم کاری هنرمند و آهنگساز نسبت داد.
نکته اینجاست که ارکستر ایرانی با توانایی های فعلی خود امکان تصویر یا توصیف بعضی از احساسات و احوالات انسان امروز را ندارد. وقتی پای موسیقی دراماتیک به میان می آید (چه از نوع موسیقی فیلم، چه تئاتر، چه اپرا و چه موسیقی صرف که دغدغه شخصیت پردازی و دراماتیک بودن دارد) به خاطر تنوع حس هایی که ممکن است در یک اثر دراماتیک وجود داشته باشد، موسیقی ایرانی دست خود را در مقابل بعضی از این حس ها و احوالات بسته می بیند.
کنسرت های سال گذشته نشان می داد بسیاری از آهنگسازان و گروه های موسیقی این ضعف را دریافته اند و به همین دلیل شاهد رونمایی از ساز های جدید در ارکسترهای ایرانی بودیم. در کنسرت گروه اشتیاق به آهنگسازی علی قمصری و خوانندگی علیرضا قربانی ساز «کمانچه باس» مورد استفاده قرار گرفت. (این ساز سال ها قبل توسط استاد قنبری طراحی شده بود اما گویا در کنسرت گروه اشتیاق ساز طراحی شده فرد دیگری مورد استفاده قرار گرفت) در کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز از دو ساز «صراحی» و «بم ساز» رونمایی شد که به خصوص بم ساز می تواند نقش مهمی در ارکستر های ایرانی بر عهده بگیرد. این ساز در کنسرت گروه شهناز به شکل تکنوازی مورد استفاده قرار گرفت اما در صورتی که شکل تکامل یافته تری به خود بگیرد، می تواند نقش مهمی در ارکستر های ایرانی بر عهده بگیرد (خود محمدرضا شجریان نیز اشاره کرده است که با توجه به طول بیشتر زمان حیات صدا های بم در فضا، می توان پدالی برای این ساز طراحی کرد که نوازنده و آهنگساز کنترل بیشتری روی صدای این ساز داشته باشند). همچنین امسال نیز شجریان سازهای دیگری را در یک نشست رسانه یی رونمایی کرد. در کنسرت سال گذشته گروه دستان نیز پژمان حدادی از دایره های کوک شونده استفاده کرد.
این دایره ها که چند سال است در ترکیب ساز های کوبه یی گروه «دستان» مورد استفاده قرار می گیرد، در بعضی از موارد می توانند صدای بم تری نسبت به تنبک، دف و کوزه تولید کنند. در این کنسرت ها به وضوح می شد تشخیص داد که این ساز های جدید چقدر در تولید صدا های جدید و رفتن آهنگسازان به سوی ایده های تازه تر نقش داشته اند. برخلاف آنکه از موسیقی خاص ایرانی تحت عنوان موسیقی سنتی یاد می کنیم، این موسیقی هیچ گاه از پس زمینه سنتی شفافی برخوردار نبوده است. تعداد رساله های به جا مانده در حوزه موسیقی قبل از قاجار به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد. تکوین موسیقی قاجاری هم تقریباً با حضور موسیقی غربی در ایران همزمان بوده است.
یعنی سنت های موسیقایی ایرانی را نمی توان هم وزن و معادل با سنت های ادبی برای مثال در حوزه شعر قلمداد کرد.
شاید هم به خاطر فقدان این سنت هاست که تحولات در موسیقی ایرانی کم وزن تر و کم رنگ تر از تحولات در ادبیات و شعر ایرانی بوده است. شاید وجود این سنت ها باعث می شد آهنگسازان ما با آرامش بیشتری به سوی مرز های تجربه نشده حرکت کنند اما عدم وجود یک تاریخ موسیقایی شفاف باعث شده آهنگسازان معاصر ما بیشتر به دنبال تعریف و اثبات هویت خود باشند. به هر حال به نظر می آید محدودیت دامنه صوتی ارکسترهای ایرانی این روزها به یکی از دغدغه های آهنگسازان ایرانی تبدیل شده است. نکته اینجاست که جهان صوتی هر آهنگسازی از یک بخش ورودی صدا و یک خروجی صدا تشکیل شده است. صدا های پیرامون آهنگساز ایرانی فعال در حوزه موسیقی خاص و صرف ایرانی را نمی توان با امکانات فعلی ارکستر ایرانی به طور کامل به موسیقی ترجمه کرد. به همین خاطر است که گاهی احساس می کنیم این موسیقی از معاصر خود با فاصله ایستاده است.
اضافه شدن ساز های جدید به ارکستر موسیقی ایرانی باعث خواهد شد ورودی و خروجی جهان صوتی آهنگساز به یکدیگر نزدیک تر شوند. اما نکته اصلی اینجاست که از این ساز های جدید نمی توان توقع داشت صدایی را تولید کنند که ویژه و منحصر باشد آنگونه که صدای نی ، کمانچه، سه تار و... صرفاً ایرانی است و در ارکستر و ساز های فرهنگ های دیگر نمی توان آن را جست وجو کرد.
در زمان پیدایش این ساز ها جهان صوتی یک ایرانی از استقلال و ویژگی های منحصر به فرد بیشتری برخوردار بوده است در نتیجه وسیله تولید صدای این فرهنگ هم بسیار خاص و منحصر بوده است. اما امروز در پیرامون خود، به صدای جاری در یک خیابان گوش کنید، آنچه می شنوید در نیویورک، پاریس، توکیو و... هم قابل شنیدن است پس ساز طراحی شده در این روزگار هم می تواند به همین میزان صدایی همگانی تر تولید کند.

باربد اعلایی

منبع : هنر و موسیقی