اهمیت و ضرورت تربیت فرزند در اسلام

تربیت فرزند به معنای فراهم آوردن مقدمات لازم برای به فعلیت رسیدن قوای او در راه تقرّب به خداوند است. این عمل نیازمند آگاهی و تمرین عملی است. اگر پدر و مادر در جهت انتقال عقاید صحیح و ایجاد رفتار درست در فرزند خود كوشا باشند، خیر او را فراهم كرده‏اند و خداوند بر آنان رحمت خواهد نمود. درباره عقیده صحیح و انتقال آن به فرزندان، تكلیف بزرگی بر عهده والدین گذاشته شده است، زیرا تأثیر عقایدی كه در خانواده رواج دارد و به فرزند القاء می‏ شود در آینده او غیر قابل انكار است.
عمل تربیتی در خانواده به منزله پاسداری از فطرت توحیدی فرزند است. این پاسداری یك وظیفه بزرگ تربیتی و اخلاقی است كه عمل به آن مهمترین كاركرد خانواده را فعلیت می ‏بخشد. امام سجاد (ع) در رسالهٔ الحقوق فرمودند: حق فرزند تو اینست كه بدانی او از توست و هرگونه كه باشد چه نیك و چه بد، در دنیای گذرا به تو منسوب است و تو در آن چه به او سرپرستی داری مسئول هستی، در ادب نیكو و راهنمایی به سوی پروردگار و یاری او بر طاعت خداوند در باره تو و خودش. پس بر این كار پاداش می ‏گیری اگر درست عمل كنی، و كیفر می‏ بینی اگر نادرست عمل نمایی؛ پس او را چنان تربیت كن كه با اثری كه بر او می‏ گذری در دنیا زیبایی بیافرینی و با قیام شایسته به وظیفه ‏ای كه نسبت به او دادی در نزد خداوند معذور باشی كه هیچ قوتی نیست مگر از خداوند.
در این سخن، امام سجاد (ع) تربیت نیكو و آموزش عقیده توحیدی و كمك برای ایجاد رفتار صحیح در فرزند را بیان كرده‏اند و سپس انجام این وظایف را موجب سعادت دنیا و آخرت والدین دانسته ‏اند. در روایتی امیرالمؤمنین (ع) همین وظایف را ذكر فرموده‏اند: حق فرزند بر پدر آن است كه او را نام نكو نهد و نیكش پرورد و قرآنش تعلیم دهد. آموزش قرآن به معنای آموزش همه عقایدی است كه دلالت فرزند به سوی خدا را محقق می ‏كند و پرورش نیكو به معنای ادب آموزی و ایجاد رفتار صحیح سعادت بخش است. محیط خانواده اولین محیط اجتماعی است كه فرزند تجربه می‏كند. او از اعضای خانواده به ویژه پدر و مادر بیشترین تأثیر را می‏ پذیرد، زیرا حمایت پدر و مادر خود را تجربه كرده است و همواره دیده است كه ضعف ‏های جسمی او را پدر و مادر جبران می ‏كنند و تغذیه و پرورش او را از روی مهر و شفقت انجام می‏ دهند. این تجربه‏ ها موجب اطمینان او نسبت به آنها می ‏شود و این اطمینان باعث پذیرندگی فرزند از پدر و مادر می‏ گردد. اگر پدر و مادر در این زمان عقاید صحیح را به او بیاموزند، قلب نیالوده او آن را می‏ پذیرد و عادات لازم و متناسب با عقاید صحیح را می‏ یابد.
امیرالمؤمنین (ع) خطاب به فرزند خویش فرمودند: پس به ادب آموختنت پرداختم پیش از آن كه دلت سخت شود و خردت در تصرف هوایی دیگر در آید. در ادامه همین نامه فرمودند: و چون به كار تو همچون پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم چنان دیدم كه این عنایت در هنگام جوانی‏ ات به كار رود و در بهار زندگانی كه نیتی پاك و نهادی نیالوده داری، و این كه نخست تو را كتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم، و شریعت اسلام و احكام آن را از حلال و حرام بر تو آشكار سازم. در این بخش از نامه امام علی به فرزندشان بر انتقال عقیده صحیح و ادب آموزی و نیز بر پاكی ضمیر انسان در دوره كودكی و جوانی تأكید شده است؛ یعنی همان دورانی كه بیشترین تأثیر را از خانواده می ‏پذیرد. انتقال عقیده حق و ایجاد رفتار سعادت آفرین، عنوان كلی وظایف تربیتی پدر و مادر است.
ولی تفصیل عقیده حق را باید در قرآن و سنت جستجو كرد و رفتار صحیح را نیز از قرآن و سنت آموخت. پدر و مادر مسئول تحقق این امور در فرزند هستند. بنابراین باید در جستجوی بهترین روش برای تحقق آنها باشند و مسئولیت آنها تنها با گفتن و اطلاع رساندن خاتمه نمی‏یابد، بلكه باید روش‏های مناسب برای مؤمن و متقی شدن فرزندشان را بیابند. امام صادق(ع) از پیامبر اكرم(ص) روایت كرده‏اند: خداوند كسی را كه به خیر فرزندش یاری می‏دهد بیامرزد. پرسیدند چگونه به خیر فرزند یاری رساند؟
فرمودند: آن چه در توان اوست پذیرا شود و از آن چه فوق توان اوست در گذرد و او را به نافرمانی نخواند و سرگشته و حیرانش نسازد. در این روایت یك اصل مهم تربیتی بیان شده است: توانایی‏ها و استعدادهای متربی باید در جریان تربیت مورد توجه باشد، والدین در مسیر تربیت فكری و عملی فرزند خود نباید از این اصل غفلت كنند. غفلت از این اصل خیر فرزند را محقق نمی ‏كند و او را به نافرمانی و سرگشتگی مبتلا می ‏سازد. از این روایت اهمیت مراحل رشد را نیز می ‏توان دریافت؛ زیرا بدون توجه به قابلیت‏های فرزند در دوره‏های مختلف زندگی، تربیت صحیح ممكن نمی‏ شود.
خوشبختانه در روایات اهمیت توجه به مراحل رشد ذكر شده است. از امام صادق (ع) نقل شده است: فرزندت را بگو تا هفت سالگی بازی كند و هفت سال او را ادب ‏آموز و در هفت سال سوم او را ملازم و همراه خود دار. گویی هفت سال نخست سال‏هایی است كه كودك به طور غیر مستقیم و فقط از طریق مشاهده رفتار پدر و مادر می ‏آموزد و در هفت سال دوم به آموزش مستقیم عقیدتی می‏ پردازد و هفت سال سوم سال‏های ورود به میدان یادگیری حلال و حرام شریعت در مقام عمل است. از امام صادق(ع) روایت شده است: فرزند پسر هفت سال بازی می ‏كند و هفت سال قرآن می‏آموزد و هفت سال حلال و حرام را یاد می ‏گیرد.
یكی از اهداف تعلیم و تربیت فرزند در خانه و مدرسه، آماده سازی او برای زندگی در اجتماع و تعقیب اهداف جامعه الهی است. به همین دلیل برخی از آموزش‏ها برای او ضروری است و باید از خانه آن آموزش‏ها را شروع كرد. نمونه مشهور و بارز این گونه آموزش‏ها در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) آمده است: فرزندان خود را شنا و تیراندازی بیاموزید. اگر بپذیریم كه این دو ماده آموزشی به سبب آن است كه فرزند را برای انجام وظایف اجتماعی آماده كند، طبعاً نمی‏ توان در همین دو ماده آموزشی متوقف شد؛ بلكه باید به تناسب زمان و نیازمندی‏ های جامعه اسلامی، مواد آموزشی متنوع دیگری را نیز در نظر داشت.
در تربیت فرزند نیز همچون سایر قلمروهای زندگی، باید اصول ثابت را از امور متغیر جدا ساخت و به این حقیقت توجه كرد كه برخی از آداب و ظواهر زندگی تغییر می ‏كند و روابط اخلاقی و نیازمندی ‏های زندگی اجتماعی دگرگون می‏ شود. تربیت فرزند را باید با آگاهی از تفاوت‏ های خود و فرزندان از حیث فضای فرهنگی و مناسبات اجتماعی صورت داد. باید فرزند را آماده ساخت تا اصول ثابت و نامتغیر اخلاق را متناسب با ظرف زمانی و مكانی زندگی خود رعایت كند. این آمادگی او را برای مقابله با تلقینات مسموم توانا می ‏سازد و امنیت اخلاقی او را در دوران جوانی و بعد از آن تضمین می‏نماید. به امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده شده است كه فرمودند: فرزندان خود را به اخلاقی متناسب با روزگارشان مؤدب سازید: فرزندان خود را به اخلاق خودتان تربیت نكنید زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‏اند.
در پایان تأكید می‏ كنیم كه فرزند موهبتی است كه به امانت در اختیار والدین قرار گرفته است. باید این موهبت را گرامی داشت و از اكرام و احترام او فروگذار نكرد، چرا كه سلامت روح او در احترام كردن اوست و تربیت اخلاقی او در سایه اكرام و احترامش موفق‏ تر خواهد بود.
پیامبر اكرم (ص) فرمودند: فرزندانتان را بزرگ دارید و با آنان رفتاری نیكو كنید.

منبع : تبیان