مفهوم عبادت در فرهنگ عمومی و فاصله آن با جامعیت مفهوم و مصادیق عبادت در فرهنگ اسلامی

عبادت خدا حبل متین و دستگیره مستحکم در حیات فردی و اجتماعی و سیاسی انسان است و از این طریق است که مخلوق با خالق مرتبط می گردد و جان و روحش را در معرض ریزش باران رحمت الهی قرار می دهد.
عبادت خدا تجسم نیازی است که از ژرفای جان انسان برمی خیزد و او را به تکاپوی مستمر برای نیل به آرامش و اطمینان ناشی از برآورده شدن این نیاز فطری و طبیعی وامی دارد.
عبادت خدا استعدادهای درونی و بالقوه انسان برای رشد جامع و بالندگی کامل در مسیر پرورش شخصیتی سالم را به فعلیت و عینیت درمی آورد.
عبادت در فرهنگ عمومی جامعه از مفهومی برخوردار است که با آنچه در فرهنگ اسلامی درباره آن می یابیم فاصله ای طولانی دارد.
اگرچه فرهنگ اسلامی در لایه های فرهنگ عمومی نفوذ دارد و تاثیر می گذارد لکن این حضور و تاثیر همه جانبه و گسترده نیست و همه اقشار مردم آنگونه که شایسته است خود را با آموزه ها و تعالیم و ارزش ها و هنجارهای برخاسته از فرهنگ اسلامی همراه و انیس نمی سازند و به بهره وری های متداوم از جلوه های نورانی این فرهنگ جامع و زندگی ساز نمی پردازند. این قصور و تسامح به طور طبیعی در محیط ذهن و فکر و به دنبال آن در رفتار و سلوک و عملکردهای مردم برداشت ها و عملکردهایی را برجای می نهد که برخی از آنها با فرهنگ جامع اسلامی متضاد و متناقض است و بخشی از آنها با فرهنگ اسلامی سازگاری و انطباق دارد و به این ترتیب مجموعه ای از ذهنیت ها و عینیت های صحیح و ناصحیح در کنش ها و رفتارهای مردم تسری می یابد.
آنچه درباره عبادت در فرهنگ عمومی تثبیت شده به این صورت است که گروه بی شماری از مردم ـ با جداکردن اقلیتی از آنان که پژوهنده و مطالعه گر در متون معارف اسلامی می باشند ـ همواره چنین می پندارند که عبادت عبارت است از ذکر و دعا و نماز و دیگر هیچ .
در این انگاره و تفکر عابد کسی است که اهل راز و نیاز با خدا و در حال به انجام رساندن نماز و ذکر و مناجات است و این تنها وظیفه ای است که او باید انجام دهد!
در فرهنگ اسلامی ذکر و مناجات و نماز یک وجه از وجوه عبادت خدا به شمار می رود و نه همه آن . تردیدی وجود ندارد که این وجه از عبادت خدا بسیار لازم و محوری و حائز اهمیت می باشد به گونه ای که در متن آموزه های دینی از نماز به عنوان رکن و ستون دین یاد می شود و پذیرش همه اعمال صالح در گرو پذیرش نماز است که چنانچه این عبادت بزرگ پذیرفته شود سایر اعمال نیک انسان نیز مورد قبول درگاه الهی قرار می گیرد. لکن در عین حال نماز و پرستش همه عبادت خدا محسوب نمی شود بلکه یکی از وجوه مهم و اساسی عبادت است .
در متون فرهنگ اسلامی عبادت دارای مفهومی جامع و دارای مصادیق فراوان می باشد. یکی از این مصادیق را در کلام گهربار حضرت امام حسن مجتبی (ع ) اینگونه مشاهده می کنیم :
« عف عن محارم الله تکن عابدا »
« از محرمات الهی و ارتکاب گناهان و معاصی چشم پوشی و خویشتن داری کن که در این صورت عابد خواهی بود. »
این روایت پرهیز از محرمات الهی را که خودداری از انجام آنچه خداوند متعال حرام فرموده و شامل همه معاصی و مفاسد و گناهان می باشد « عبادت خدا » می داند و انسان خویشتن دار از این گناهان را « عابد » نام می نهد.
از دیدگاه فرهنگ متعالی اسلام « گناهان » دارای ابعاد و جلوه های گوناگون می باشد که می توان از آنها به صورت گناهان فردی گناهان اجتماعی گناهان سیاسی گناهان اقتصادی گناهان اخلاقی گناهان جنسی و... نام برد.
از یک زاویه دیگر گناهان شامل وسعت و گستردگی خاصی می باشند که شامل همه معاصی و گناهان درونی و برونی می شوند. گناهان درونی صفات زشت و حالات نکوهیده ای هستند که به شکل تکبر و خود بزرگ بینی حسادت ورزی خودپسندی و خودشیفتگی تظاهر و ریاکاری ریاست پرستی قدرت طلبی استبداد رای و فکر و امثال آنها می باشد.
گناهان برونی عبارتند از گناهانی که توسط اعضا و جوارح همچون زبان و چشم و دست و پا و با اراده و حرکت آدمی تحقق می یابند و صفت زشت نیستند بلکه عمل زشت می باشند. اعمالی مانند دروغ تهمت غیبت سخن چینی پرخاشگری دشنام فتنه انگیزی اختلاف افکنی هتک حرمت و بدزبانی و گوشه و کنایه زدن های تلخ از جمله معاصی و گناهان برونی به شمار می روند که توسط اعضا و جوارح تحقق می یابند. همچنین اعمال دیگری همچون زنا لواط شرابخواری قماربازی خیانت قتل و آدمکشی در ردیف گناهان برونی قرار دارند.
درآمدهای حرام و نامشروع رشوه خواری احتکار کم فروشی گران فروشی دزدی و رباخواری که از « گناهان اقتصادی » به شمار می روند از جمله معاصی و گناهان برونی محسوب می شوند.
فضاسازی های باطل و فریبنده ای که در صحنه های انتخابات سیاسی صورت می گیرد تا به این وسیله افکار عمومی منحرف گردد و صالحان و شایستگان از راهیابی به تشکیلات حکومتی محروم شوند و از چرخه رقابت های سیاسی خارج شده و منزوی گردند و در نقطه مقابل انسان های ناخالص و قدرت طلب و دارای عطش سیری ناپذیر مقام و ریاست و شهرت و ثروت به جذب آرای عمومی توفیق حاصل کنند و به مراکز حکومتی راه یابند از جمله معاصی سیاسی و در ردیف گناهان بیرونی و عملی می باشند.
می بینیم که معاصی وگناهان دارای چه جلوه های گوناگون می باشند و چه گستره و فضای وسیعی از حیات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی را به خود اختصاص می دهند و چسان سلامت معنوی جامعه را به خطر می افکنند.
در نگاه فرهنگ جامع اسلامی یکی از مهمترین وجوه عبادت خدا ـ که نقش کلیدی در پرورش شخصیت انسان و رشد و سالم سازی جامعه انسانی به عهده داردـ پرهیز از گناهان یاد شده در ابعاد فردی اجتماعی سیاسی اقتصادی و اخلاقی می باشد و اجتناب از این معاصی و گناهان در انواع « درونی » و « برونی » و با وسعت و گستردگی خاصی که به آن اشارت رفت عبادت خدا را در جامع ترین مفهوم و وسیع ترین مصادیق به ظهور و بروز می رساند و کسانی که اینگونه از انواع و اقسام و جلوه های گوناگون معاصی وگناهان پرهیز نمایند « عابد راستین و خالص » می باشند. این نکته فراموش نشود که اجتناب از معاصی و گناهان با گستره ای که به آن اشاره شد فقط یکی از ابعاد عبادت خداست و در نگاهی وسیع هر عملی در هر هر عرصه ای از حیات اجتماعی علمی فرهنگی اقتصادی سیاسی و حکومتی و نظامی که با انگیزه الهی تحقق پذیرد عبادت خدا محسوب می شود.
به این ترتیب مشاهده می کنیم که بین آنچه در « فرهنگ عمومی » درباره مفهوم و مصداق « عبادت » وجود دارد با آنچه در « فرهنگ اسلامی » در این باره ثبت و ضبط گردیده چه فاصله طولانی و وسیعی به وجود آمده است . این فاصله طولانی باید از میان برداشته شود تا فرهنگ جامع و غنی و زندگی ساز اسلامی آنگونه که شایسته است در اذهان و افکار و رفتار و اعمال اعضای جامعه راه یابد و تحول و دگرگونی و رشد و کمال ایجاد نماید. اگر تلاش اندیشمندان جامع نگر و زمان شناس اسلامی و فعالیت های پژوهشکده های فرهنگی و مراکز آموزش عالی و نویسندگان و پژوهندگان آگاه به فرهنگ و معارف اسلامی ـ چه در سازمان های پژوهشی و چه در رسانه های گروهی به ویژه مطبوعات ـ به نحو مطلوب و در کمیت و کیفیت عالی به ظهور و عینیت درآید می توان در آینده شاهد کم شدن فاصله بین فرهنگ عمومی و فرهنگ اسلامی باشیم و به مرور فرهنگ عمومی جامعه در مراتبی بالا و رضایت بخش به فرهنگ ناب و خالص و جامع اسلامی تبدیل شود.
عبادت خدا حبل متین و دستگیره محکم در حیات فردی و اجتماعی و سیاسی انسان است و از این طریق است که مخلوق با خالق مرتبط می گردد و جان و روحش را در معرض ریزش باران رحمت الهی قرار می دهد. عبادت خدا تجسم نیازی است که از ژرفای جان انسان برمی خیزد و او را به تکاپوی مستمر برای نیل به آرامش و اطمینان ناشی از برآورده شدن این نیاز فطری و طبیعی وامی دارد
اگرچه فرهنگ اسلامی در لایه های فرهنگ عمومی نفوذ دارد و تاثیر می گذارد لکن این حضور و تاثیر همه جانبه و گسترده نیست و همه اقشار مردم آنگونه که شایسته است خود را با آموزه ها و ارزش ها و هنجاری های برخاسته از فرهنگ اسلامی همراه و انیس نمی سازند و به بهره وری متداوم از جلوه های نورانی این فرهنگ جامع و زندگی ساز نمی پردازند.
فضاسازی های باطل و فریبنده ای که در صحنه های انتخابات سیاسی صورت می گیرد تا به این وسیله افکار عمومی منحرف گردد و صالحان و شایستگان از راهیابی به تشکیلات حکومتی محروم شوند و از چرخه رقابت های سیاسی خارج شده و منزوی گردند و در نقطه مقابل انسان های ناخالص و قدرت طلب و دارای عطش سیری ناپذیر مقام و ریاست و شهرت و ثروت به جذب آرای عمومی توفیق حاصل کنند و به مراکز حکومتی راه یابند از جمله معاصی و گناهان بزرگ سیاسی می باشد که ترک آن یکی از جلوه های مهم عبادت خدا محسوب می شود .
اگر تلاش های اندیشمندان جامع نگر و زمان شناس اسلامی و نویسندگان و پژوهندگان آگاه به فرهنگ و معارف اسلامی ـ چه در سازمان های پژوهشی و چه در رسانه های گروهی به ویژه مطبوعات ـ به نحو مطلوب و در کمیت و کیفیت عالی به ظهور و عینیت درآیند می توان در آینده شاهد کم شدن فاصله بین فرهنگ عمومی و فرهنگ اسلامی باشیم و به مرور فرهنگ عمومی جامعه در مراتبی بالا و رضایت بخش به فرهنگ ناب و خالص و جامع اسلامی تبدیل شود.

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی