برنامه‌ درسی‌ اطلاع‌رسانی‌ در کشورهای‌ توسعه‌یافته‌ و در حال‌ توسعه‌

چند سال‌ پیش‌ الگوی‌ كلی‌ برنامهٔ‌ درسی‌ اطلاع‌رسانی‌ را منتشر كردیم‌ كه‌ جزئیات‌ قابل‌ توجهی‌ از آنچه‌ را كه‌ این‌ برنامه‌ باید شامل‌ شود ارائه‌ می‌داد (لانكاستر، ۱۹۸۸). این‌ الگو كه‌ در تصویر ۱ آمده‌، براساس‌ ویرایش‌ اصلاح‌ شده‌ای‌ از «چرخهٔ‌ انتقال‌ اطلاعات‌» كه‌ ابتدا توسط‌ «كینگ‌» و «براینت‌» (۱۹۷۱) ارائه‌ گردید تهیه‌ شده‌ است‌.اطلاع‌رسانی‌ اساساً بین‌ رشته‌ای‌ است‌ و همهٔ‌ پدیده‌هایی‌ را كه‌ در انتقال‌ اطلاعات‌ دخالت‌ دارند، از تولیدكننده‌ تا مصرف‌كننده‌، شامل‌ می‌شود. برنامهٔ‌ درسی‌ باید به‌ تمام‌ اجزای‌ این‌ چرخهٔ‌ انتقال‌ اطلاعاتی‌ بپردازد، زیرا كه‌ تمام‌ آن‌ها با یكدیگر تعامل‌ دارند و آگاهی‌ از این‌ تعاملات‌ در طراحی‌ و مدیریت‌ كارآمد خدمات‌ اطلاعاتی‌ اهمیت‌ دارد.این‌ الگو بعضی‌ از لوازم‌ مهم‌ زیرا را با خود دارد.
۱- دانشجویان‌ اطلاع‌رسانی‌ باید در سطوح‌ گوناگون‌ با تمام‌ اجزای‌ چرخهٔ‌ انتقال‌ اطلاعات‌ آشنا شوند.تعاملات‌ این‌ اجزای‌ مختلف‌ باید از منظر گسترده‌ای‌ ملاحظه‌ شود و تاكید بر عملیات‌ یك‌ موسسه‌ (مثلاً كتابخانه‌) كاهش‌ یابد.
۲- باید بر وجوه‌ اشتراك‌ كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی‌ ـ به‌ جای‌ تفاوت‌های‌ آن‌ها ـ تاكید شود. كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی‌ جملگی‌ درگیر فعالیت‌هایی‌ اساساً مشابه‌ هستند. عملكردهای‌ كتابخانهٔ‌ مثلاً دانشسرای‌ كشاورزی‌ تفاوت‌ عمده‌ای‌ با عملكرد كتابخانهٔ‌ ملی‌ ندارند. تنها تفاوت‌های‌ اساسی‌ ناشی‌ از میزان‌ و نوع‌ مخاطبانی‌ است‌ كه‌ خدمات‌ دریافت‌ می‌كنند، كه‌ این‌ امر بر دامنه‌ و حوزهٔ‌ خدماتی‌ كه‌ ارائه‌ می‌شود اثر می‌گذارد. از این‌ گذشته‌، عملیات‌ یك‌ تولیدكنندهٔ‌ پایگاه‌ اطلاعاتی‌ بسیار مشابه‌ با كارهایی‌ است‌ كه‌ در كتابخانه‌ انجام‌ می‌شود ـ مانند انتخاب‌، فهرست‌نویسی‌/نمایه‌سازی‌/چكیده‌نویسی‌ مواد، خدماتی‌ كه‌ ارائه‌ می‌شود.۳- موضوعاتی‌ كه‌ در طول‌ سال‌ها به‌ برنامه‌ درسی‌ پیوند خورده‌اند، اكنون‌ باید در برنامه‌ درسی‌ ادغام‌ شوند. از جملهٔ‌ این‌ موضوع‌ها خودكارسازی‌، تحلیل‌ نظام‌ها، بازیابی‌ اطلاعات‌ و كتابسنجی‌ هستند. بخصوص‌ این‌ مطلب‌ اهمیت‌ دارد كه‌ از آن‌ تمایز ـ تا حدی‌ ـ مصنوعی‌ كه‌ بین‌ منابع‌ چاپی‌ و منابع‌ الكترونیكی‌ ایجاد شده‌، چشم‌پوشی‌ شود.
در شكل‌۱، دو زمینهٔ‌ مطالعاتی‌ بر چرخهٔ‌ اطلاعات‌ افزوده‌ شده‌ است‌. این‌ دو زمینه‌ ـ كه‌ اساساً روش‌های‌ مدیریت‌ و تحقیق‌ هستند ـ به‌ جای‌ اینكه‌ اجزایی‌ از خود چرخه‌ باشند، به‌ عنوان‌ زمینه‌هایی‌ شناخته‌ می‌شوند كه‌ بر همهٔ‌ اجزای‌ چرخهٔ‌ انتقال‌ اطلاعات‌ تأثیر می‌گذارند.۹ مستطیل‌ موجود در نمودار نشان‌دهندهٔ‌ مواد برنامهٔ‌ درسی‌ علم‌ اطلاع‌رسانی‌ است‌. شرح‌ بیش‌تر جزئیات‌ مربوط‌ به‌ آنچه‌ برنامهٔ‌ درسی‌ در هر یك‌ از زمینه‌ها ممكن‌ است‌ شامل‌ شود، در مقالهٔ‌ لانكاستر (۱۹۸۸) ارائه‌ شده‌ است‌.باید دانست‌ كه‌ این‌ ۹ زمینهٔ‌ مطالعاتی‌ الزاماً بیانگر دوره‌هایی‌ با همین‌ نام‌ نیستند. روشن‌ است‌ برخی‌ از این‌ زمینه‌ها باید در حد كفایت‌ توسط‌ چندین‌ «دوره‌» ـ با معنایی‌ كه‌ ما از دوره‌ در نظر داریم‌، پوشانده‌ شوند. برنامهٔ‌ درسی‌ پیشنهادی‌، مطالب‌ را به‌ روشی‌ نسبتاً متفاوت‌ از آنچه‌ در حال‌ حاضر در اغلب‌ دانشگاه‌ها كنار هم‌ قرار گرفته‌، نظم‌ می‌دهد. بسیاری‌ از مباحثی‌ كه‌ دوره‌های‌ كنونی‌ به‌ آن‌ها می‌پردازند، بازبینی‌ شده‌ و در سراسر برنامهٔ‌ درسی‌ پخش‌ شده‌اند. این‌ مباحث‌ از جمله‌ عبارت‌ اند از خودكارسازی‌، بازیابی‌ اطلاعات‌، تحلیل‌ نظام‌ها، سنجش‌ و ارزیابی‌، كتابسنجی‌، و همهٔ‌ جنبه‌های‌ تاریخی‌. همانطور كه‌ قبلاً بیان‌ شد، فرض‌ بر این‌ است‌ كه‌ هر دانشجو با سطحی‌ از همهٔ‌ آن‌ ۹ جزئی‌ كه‌ مشخص‌ شد آشنا شود. یكی‌ از امتیازات‌ آشكار برنامهٔ‌ پیشنهادی‌ كل‌نگر بودن‌ آن‌ است‌. با پرداختن‌ به‌ پدیدهٔ‌ انتقال‌ اطلاعات‌ در یك‌ توالی‌ زمانی‌ و منطقی‌، و از مرحلهٔ‌ پیدایش‌ اطلاع‌ تا همگون‌سازی‌ و كاربردهای‌ بعدی‌ آن‌، از بروز شكاف‌ در پوشش‌ مطالب‌ اجتناب‌ می‌شود و تكرارهای‌ غیرلازم‌ دروس‌ حذف‌ می‌گردد.
نیازهای‌ كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌
در بیست‌ سال‌ گذشته‌ توانسته‌ام‌ در زمینه‌های‌ مختلف‌ اطلاع‌رسانی‌ در بسیاری‌ از كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌ تدریس‌ كنم‌. با این‌ تجربه‌ و همراه‌ با فرصت‌هایی‌ كه‌ برای‌ بحث‌ دربارهٔ‌ برنامهٔ‌ درسی‌ با تعداد زیادی‌ از كادر آموزشی‌ این‌ كشورها به‌ دست‌ آمد، به‌ تفاوت‌های‌ احتمالی‌ بین‌ نیازهای‌ برنامهٔ‌ درسی‌ اطلاع‌رسانی‌ در دنیای‌ توسعه‌یافته‌ و در حال‌ توسعه‌ علاقه‌مند شدم‌.كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌ با برخی‌ مشكلات‌ بارز در مورد برنامهٔ‌ درسی‌ اطلاع‌رسانی‌ مواجه‌اند، كه‌ در كشورهای‌ پیشرفته‌ وجود ندارد یا وضوح‌ كم‌تری‌ دارد. از جملهٔ‌ مشكلات‌ عبارت‌اند از:
۱- فقدان‌ منابع‌؛
۲- دیوانسالاری‌ بیش‌تر؛
۳- تقاضای‌ پایین‌ برای‌ خدمات‌ اطلاعاتی‌؛
۴- روش‌های‌ سنتی‌ تدریس‌ (مبتنی‌ بر جزوهٔ‌ درسی‌ و سخنرانی‌)؛
۵- فقدان‌ استانداردسازی‌، همكاری‌ و تمركز؛
۶- تفاوت‌های‌ عمده‌ بین‌ انواع‌ كتابخانه‌ها؛
۷- تنوع‌ فرهنگ‌ها و زبان‌ها؛
به‌ دلیل‌ فقدان‌ منابع‌ مالی‌، هنوز بسیار از نهادهای‌ آموزشی‌ به‌ جنبه‌های‌ فناوری‌، از جمله‌ خودكارسازی‌ كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی‌ به‌ طور كلی‌، صرفاً در سطح‌ نظری‌ می‌پردازند. از این‌ رو تاكید برنامهٔ‌ درسی‌، به‌ جای‌ منابع‌ اطلاعاتی‌ الكترونیكی‌، باید همچنان‌ بر مواد چاپی‌ باشد. فقدان‌ منابع‌ به‌ این‌ معنا نیز هست‌ كه‌ برنامهٔ‌ درسی‌ باید همچنان‌ به‌ روش‌ها و روندهایی‌ بپردازد كه‌ در اغلب‌ كشورهایی‌ كه‌ دارای‌ فناوری‌ پیشرفته‌اند اساساً منسوخ‌ شده‌اند. این‌ وضعیت‌ اغلب‌ با دیوانسالاری‌هایی‌ كه‌ احتمالاً بر نگهداری‌ مدارك‌ دستی‌ كهنه‌ و بیفایده‌ پافشاری‌ می‌كنند وخیم‌تر می‌شود. دیگر معنای‌ ضمنی‌ فقدان‌ منابع‌ آن‌ است‌ كه‌ در آموزش‌ اطلاع‌رسانی‌ باید به‌ روش‌هایی‌ كه‌ به‌ وسیلهٔ‌ آن‌ها می‌توان‌ منابع‌ ناكافی‌ را به‌ نحو موثرتری‌ مدیریت‌ و بهره‌برداری‌ كرد توجه‌ بیش‌تری‌ معطوف‌ گردد. یكی‌ از وجوه‌ این‌ روش‌ها، نقش‌ كتابخانه‌ به‌ عنوان‌ تولیدكنندهٔ‌ محصولات‌ اطلاعاتی‌ (مانند پایگاه‌های‌ اطلاعاتی‌ و فهرست‌های‌ راهنما) است‌.تقاضای‌ اندك‌ برای‌ خدمات‌ اطلاعاتی‌ در سراسر كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌، بر ضرورت‌ تاكید فراوان‌ بر شیوه‌های‌ ترویج‌ و بازاریابی‌ خدمات‌ اطلاعاتی‌ در برنامهٔ‌ درسی‌ دلالت‌ دارد.فقدان‌ استانداردسازی‌، همكاری‌ و تمركز كه‌ ویژگی‌ اغلب‌ كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ است‌، دلالت‌ بر آن‌ دارد كه‌ در برنامه‌های‌ درسی‌ باید تفاوت‌های‌ محلی‌ در روش‌ها و رویه‌ها را به‌ حساب‌ آورد. در این‌ ارتباط‌ باید به‌ این‌ واقعیت‌ توجه‌ كرد كه‌ برخلاف‌ وضعیت‌ موجود در اغلب‌ كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ كه‌ كتابخانه‌ها بتدریج‌ مانند هم‌ می‌شوند، در كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ هنوز اختلافات‌ بسیاری‌ بین‌ انواع‌ كتابخانه‌ها ـ كتابخانه‌های‌ دولتی‌، دانشگاهی‌، عمومی‌، آموزشگاهی‌، صنعتی‌، و... ـ وجود دارد. در نتیجه‌ ممكن‌ است‌ هنوز لازم‌ باشد كه‌ دوره‌ها، یا حتی‌ كل‌ برنامه‌های‌ درسی‌ به‌ فعالیت‌ها و خدمات‌ یك‌ نوع‌ خاص‌ از كتابخانه‌ها بپردازند.تفاوت‌های‌ فرهنگی‌ و زبانی‌ نیز مشكلات‌ خاصی‌ را در كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌ موجب‌ می‌شوند ـ از لزوم‌ پرداختن‌ به‌ خط‌های‌ متعدد (مثلاً در فهرست‌نویسی‌) گرفته‌ تا مشكلات‌ خاص‌ مدیریت‌ كاركنان‌ كه‌ ناشی‌ از تفاوت‌ در دین‌، طبقهٔ‌ اجتماعی‌ و عوامل‌ دیگر است‌.البته‌ همهٔ‌ كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ مشابه‌ هم‌ نیستند و مشكلی‌ كه‌ در یكی‌ وجود دارد ممكن‌ است‌ در دیگری‌ نباشد. اما مسایلی‌ كه‌ در بالا ذكر شدند ظاهراً از مسائلی‌ اند كه‌ گریبانگیر همهٔ‌ كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ هستند و آن‌ها را از كشورهای‌ توسعه‌یافته‌، در زمینهٔ‌ آموزش‌ اطلاع‌رسانی‌ متمایز می‌كنند.حال‌ این‌ پرسش‌ مطرح‌ می‌شود كه‌ آیا الگوی‌ برنامهٔ‌ درسی‌ مبتنی‌ بر چرخهٔ‌ انتقال‌ اطلاعات‌، كه‌ پیش‌تر توصیف‌ شد، در كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ نیز همچون‌ در كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ قابل‌ اجرا است‌؟ من‌ قویاً احساس‌ می‌كنم‌ كه‌ این‌ موضوع‌ اهمیت‌ اصولی‌ دارد. به‌ این‌ معنا كه‌ امروزه‌ برای‌ دانشجویان‌ اطلاع‌رسانی‌، در هر جا كه‌ باشند، مهم‌ است‌ كه‌ دركی‌ از پدیدهٔ‌ انتقال‌ اطلاعات‌ در گسترده‌ترین‌ بافت‌ آن‌ داشته‌ باشند. در حالی‌ كه‌ جزئیات‌ برنامه‌ درسی‌ باید از جایی‌ به‌ جایی‌ تا حدودی‌ فرق‌ كند (مثلاً تفاوت‌های‌ بسیاری‌ بین‌ صنعت‌ چاپ‌ چین‌ و آمریكا وجود دارد)، ولی‌ محتوای‌ كلی‌ باید یكسان‌ باشد. به‌ بیان‌ دیگر، این‌ واقعیت‌ كه‌ كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌ با كشورهای‌ پیشرفته‌ از جهات‌ مختلف‌ ـ فناوری‌ و دیگر جنبه‌ها ـ متفاوت‌ اند، ارزش‌ رویكرد كل‌نگر به‌ برنامهٔ‌ درسی‌ را نفی‌ نمی‌كند.البته‌ برای‌ یك‌ موسسه‌ ] آموزشی‌ [ آسان‌ نیست‌ كه‌ از یك‌ برنامهٔ‌ درسی‌ سنتی‌تر (شاید برنامهٔ‌ درسی‌ اصلی‌ كتابداری‌ با مباحثی‌ از فناوری‌ اطلاعات‌) به‌ یك‌ برنامهٔ‌ درسی‌ اساساً متفاوت‌ متحول‌ شود. این‌ امر در مؤسسات‌ موجود در كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ و نیز در مؤسسات‌ موجود در كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ مصداق‌ دارد. اما شاید روزآمد كردن‌ برنامهٔ‌ درسی‌ مؤسسات‌ موجود در كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌، به‌ دلیل‌ وجود روش‌های‌ تدریس‌ بسیار انعطاف‌ناپذیر (مبتنی‌ بر جزوهٔ‌ درسی‌ و سخنرانی‌)، نبودن‌ كادر آموزشی‌ كه‌ مایل‌ و قادر باشد با برنامهٔ‌ درسی‌ كم‌تر سنتی‌ كار كند، نبود بازار كار برای‌ دانشجویانی‌ كه‌ از این‌ دوره‌ها فارغ‌التحصیل‌ می‌شوند، و به‌ دلیل‌ ترس‌ عمومی‌ از دگرگونی‌ و از دست‌ دادن‌ نظارت‌، بسیار مشكل‌ باشد. از این‌ گذشته‌، در بعضی‌ از كشورها ـ مانند هند ـ شیوه‌های‌ نسبتاً خشك‌ امتحانات‌ دانشگاهی‌ (كه‌ امكان‌ دارد مدرس‌ و ممتحن‌ یكی‌ باشند) مانع‌ تغییر می‌شود.به‌ این‌ مطلب‌ نیز باید توجه‌ داشت‌ كه‌ بعضی‌ از كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ ممكن‌ است‌، به‌ دلیل‌ هدف‌های‌ مشخص‌، به‌ برنامه‌های‌ درسی‌ بین‌ رشته‌ای‌ نیازمند باشند. مثلاً شاید لازم‌ باشد در برنامه‌ای‌ كه‌ برای‌ تربیت‌ «كتابداران‌ پابرهنه‌» برای‌ كار در مناطق‌ دورافتادهٔ‌ روستایی‌ طراحی‌ شده‌،مهارت‌هایی‌ بسیار بیش‌تر از مهارت‌های‌ سنتی‌ كتابداری‌ گنجانده‌ شوند و به‌ زمینه‌هایی‌ مانند روش‌های‌ آموزش‌، تحقیق‌ در ارتباطات‌، و جامعه‌شناسی‌ روستایی‌ توجه‌ شود.حرفهٔ‌ كتابداری‌، شاید بیش‌ از سایر حرفه‌ها، خود را به‌ طور جدی‌ در چالش‌ با محیط‌ اجتماعی‌ و فناورانه‌ای‌ كه‌ به‌ سرعت‌ در تغییر است‌ می‌یابد. منابع‌ اطلاعاتی‌ و قالب‌بندی‌ آن‌ها همچنان‌ زیاد می‌شود و اطلاعات‌ بیش‌تر و بیش‌تری‌ به‌ شكل‌ الكترونیكی‌ توزیع‌ می‌شود، یا به‌ صورت‌های‌ دیگر در دسترس‌ قرار می‌گیرد. البته‌ برخی‌ از آن‌ها، مانند مكاتبهٔ‌ الكترونیكی‌، مجلات‌ غیررسمی‌ ارتباط‌ پیوسته‌، و تبادلات‌ كنفرانس‌های‌ رایانه‌ای‌، بسیار غیررسمی‌ و ناپایدار هستند. مؤسساتی‌ كه‌ كتابخانه‌ها بخشی‌ از آن‌ها را تشكیل‌ می‌دهند نیز در حال‌ تغییرند، بخصوص‌ كتابخانه‌های‌ علمی‌ ـ پژوهشی‌، كه‌ خود را اجزای‌ دانشگاه‌هایی‌ می‌یابند كه‌ بیش‌ از پیش‌ الكترونیكی‌ می‌شوند. در آینده‌ای‌ نه‌ چندان‌ دور، احتمالاً تغییرات‌ باز هم‌ بنیادی‌تری‌ در كل‌ نظام‌ ارتباطات‌ علمی‌ رخ‌ خواهد داد. كاملاً امكان‌ دارد كه‌ صنعت‌ نشر تجاری‌ كنار گذاشته‌ شود و دانشگاه‌ها خود ناشر منابع‌ تحقیقاتی‌ شوند.در چنین‌ محطی‌ پرچالشی‌، ما نه‌ فقط‌ به‌ جاشوی‌ ساده‌، بلكه‌ به‌ ناخدا و دریانورد احتیاج‌ داریم‌، این‌ امر مستلزم‌ برنامهٔ‌ درسی‌ای‌ است‌ كه‌ در عین‌ حال‌ دوراندیشانه‌ باشد. كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ از این‌ تغییرات‌ فراوان‌، تاثیرات‌ اندكی‌ پذیرفته‌اند، ولی‌ نمی‌توانند از تاثیر آن‌ها در آینده‌ بركنار بمانند. اكنون‌ در كشورهای‌ كم‌تر توسعه‌یافته‌، درست‌ مانند كشورهای‌ پیشرفته‌ به‌ دوراندیشی‌ نیاز است‌.
منابع‌
King, D. W. and Bryant, E. C.: The Evaluation of Information Services and Products. Arlington. Va., Information Resources Press. ۱۹۷۱.
Lancaster, F. W.: "The curriculum of information science." In: Library Automation and Information Networks ۱۹۸۸: Proceeding of a Seminar, Taiwan, R. O. C., June ۶-۱۲, ۱۹۸۸: ed. by T. W. Chang. pp. ۲۰۵-۲۲۳. Taipei, ROC Committee for Scientific and Scholarly Cooperation with the U. S., ۱۹۸۸.
Lancaster, F. W.(۱۹۹۴): "The curriculum of information science in development and devloping countries" in Libri ۱۹۹۴: Vol. ۴۴. no. ۳. pp ۲۰۱-۲۰۵
اثر: اف‌. دبلیو. لانكاستر
ترجمه‌: لیلا مرتضایی‌
عضو هیأت‌ علمی‌ مركز اطلاعات‌ و مدارك‌ علمی‌ ایران‌

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی