پند و موعظه

هر مسلمانی موظف است برادر دینی خود را پند و اندرز دهد و به‌نیکوئی متذکر گردد و از بدی منع کند یعنی امر به معروف و نهای از منکر نماید مجموع این هدایت و ارشاد را پند و موعظت گویند.
وعظ و موعظه پند و اندرز و نصیحت وظیفه هر مسلمانی است.
بدون شک انسان در عالم وجود مسافر تازه‌وارد روی کره زمین است و از این رهگذر باید به مقام اصلی و سرمنزل مقصود برسد - تمام خلایق و تمام افراد بشر که در اطراف زمین به‌صورت انفرادی و اجتماعی زیست می‌کنند مسافرند که این نشئه منزلگاه آنهاست نه قرارگاه ابدی و مرد خردمند عاقل در منزل موقتی تصرف مالکانه نمی‌کند زیرا خواهی نخواهی از دستش می‌گیرند و به دیگری می‌سپارند - این منزل که طول زمان متوسط آن بیش از شصت و هفتاد سال نیست چنانچه پیغمبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود اکثر اعمارامتی بین الستین و السبعین در هر قدمش ابهام و نادانی‌‌ها هست که مانند مسافر باید خواه و ناخواه راه نرفته را بپرسد و هادی و دلیل بگیرد تا راه روشن و هموار و کوتاه و مستقیم گردد بنابراین هر فردی از افراد بشر در هر حال و هر زمان و هر مکان نیازمند دلیل و حجت و راهنما و راهبر است که او را به‌راه خود هدایت نماید.
پند و اندرز و حکمت و نصیحت و موعظت همه شمع‌های فروزان گذشتگان است که این راه رفته و برای نسل آینده خود مشکلات را گفته‌اند تا اختلاف بسدهای ناهموار و خسته‌کننده مبتلا نگردند و لذا پند شنیدن اولین وظیفه هر بشر است.
پند گفتن و پند شنیدن و نیاز و احتیاج به نصیحت و موعظت برای هر کس در هر کار و شغل و کسب و پیشه خود از مواد اولیه و مفید و مؤثر است که مجموعه آن حکم و مصالح دل برای دل نبستن به‌ دنیا و سبک‌بار ساختن خویشتن برای گذشتن از مراحل سخت ناهموار این جهانست.
قرآن مجید که محکم‌ترین و قاطع‌ترین مبانی دستورات آسمانی است خود به‌وعظ و اندرز بشر پرداخته و آدمیان را به گفتن و شنیدن نصایح و مواعظ موظف و امر فرموده است.
آن خداوند است که امر می‌کند به عدالت و احسان در حق خویشاوندان و یا خاندان عترت و طهارت و امر می‌فرماید که از فحشاء منکر و فساد نهی کنید و این است موعظه و اندرز و نصیحت که خداوند به بندگان می‌فرماید شاید متذکر شوند و عمل نمایند.
(ان الله یأمر بالعدل والاحسان وایتاعذی القربی وینهی عن الفحشاء والمنکر والبغی یعظکم لعلکم تذکرون)
در سورهٔ سبأ می‌فرماید:
با کلمه حصر بگو این است و جز این نیست که ما موعظه می‌کنیم شما را به یک حقیقتی و آن قیام برای دعوت توحید است یک یک و دو دو و دسته دسته آنگاه فکر کنید در کار آفریننده خود که از عالم غیرمرئی شما را به این نشئه آورده و به بهشت جاودان می‌رساند و این نیست جز برای بیمناک ساختن شما از آتش عذابی که در برابر شما می‌باشد و از آن غافلید.
(قل انما اعظکم بواحدهٔ ان تقوموالله مثنی و فرادی ثم تتفکر و اما بصاحبکم من جنهٔ ان هوالانذیر لکم بین یدی عذاب شدید) (آیهٔ ۴۶)
قرآن دربارهٔ مواعظ به خلق در ۲۲ آیه موعظه فرموده اگرچه همه قرآن موعظه است تا بشر به‌راه کمال نائل گردد و حکایات و قصص انبیاء و اقوام و ملل پیشین همه برای جلب‌توجه مسملین است تا نتیجه تحلیلی عالم حیات و نشئه زندگی را از مرور زمان دریافته و درس عبرت و موعظت گیرند.
در حدیثی می‌فرماید:
زندگی دل‌ها به‌وعظ و نصیحت است وگرنه نسیان آدمی را به‌فکر و هلاکت می‌کشاند
(الوعظ حیات‌القلوب)
حیات دل مردم هوشمند به اندرز و وعظ است و ارشاد و پند
پند و وعظ از اوامر الهی است که خطاب به پیغمبر و روی سخن با هر مسلمانی است که باید دیگران را دعوت به راه حق نماید و موعظه کند تا مردم به نیکوئی بگروند و در راه تهذیب نفوس با بهترین سخنان خداپسند و زبان لین و نرم جدل کند و بحث نماید و آیات الهی را نشان دهد و استدلال و برهان حس از راه ارائه طریق به آیات آفریننده بیاورد و مردم را به گمشده خود یعنی دین و فضیلت سوق دهد.
و بدین‌نظر بزرگان اسلام بلکه قاطبه علماء و فقهاء و دانشمندان در صف مبلغین قرار گرفته و به‌موعظه و اندرز و نصیحت و پند پرداخته‌اند و طبقه‌ای از آنها عملاً مبادی فاضله را به ‌مردم نشان داده‌اند تا یک حرکت فکری و جنبش اخلاقی در عامه خلق بوجود آورده و آنها را از حضیض جهالت و نابخردی به اوج رقاء دانش و افق روشن بینش رسانیده نگاهی به تصورات تاریخی اسلام این مدعا را ثابت می‌کند و مراجعه به تراجم رجال اسلام این حقیقت را تأیید می‌کند.
پذیرش و عدم پذیرش پند و اندرز در طرز تفکر محیط بدست می‌‌آید - دستور نصایح سودمند رهبران اجتماع متناسب با نیاز اجتماع است و با سطح تعلیم و تربیت محیط رشد و نمو می‌نماید.
بسیاری از تعلیمات اجتماعی که خاطره پند و اندرز و نصیحت بجا می‌گذارد و تجربه می‌آموزد همدوش با حوادث زندگی است که به قیمت درهم و دینار نمی‌فروشند و تأثیر آن هم به گفتن و شنیدن و خواندن و نوشتن نیست باید این حادثه پیش آید تا در افرادی که استعداد قبول نصیحت ندارند اثر عمیق بخشد مثلاً زیان تجارت قبل از فرا گرفتن فقه یا عمل بدون علم و هزاران حوادث وارده تجربه‌‌آموز است.
حس احتیاج و نیاز قبول پند بزرگان در همگان بالحس دیده می‌شود و آنها که از این رهگذر استفاده کرده‌اند بیشتر عطف توجه به قبول مواعظ می‌کنند و این خود نمونه خوش‌بختی است که گفته‌اند:
نیک‌خواهان دهند پند و لیک نیکبختان بوند پند پذیر
پند من گرچه نیک خواه توام کی کند در تو سنگدل تأثیر
شکی نیست که بروز علاقه از طرف مردم پند نیوشی و اجرای در اشخاص صلاحیت‌دار ایجاد یک شوق وافری در رهبران اجتماع می‌نماید بدیهی است مشعل‌داران هدایت وقتی دیدند سخن نوع سروری آنها اثر می‌بخشد مسرور می‌گردند و بیشتر در ارشاد و ارائه طریق و ایصال به مطلوب می‌کوشند.
بشر دارای استعداد رشد و رقاء است نهایت این استعداد وقتی پیشرفت می‌کند که راهنمای خود شدی آن را پرورش دهد و مواعظ و نصایح و اندرزهای گذشتگان برای سهولت کار و تسریع و پیشرفت و مصونیت آن عامل مؤثر خواهد بود - و سعی و کوشش نیکخواهان نیر در راه حصول سعادت و نیکبختی اثری به‌سزا خواهد گذاشت و باید علاوه بر حسن تفاهم بین گوینده و شنونده و پند ده و پند نیوش شوق و علاقه به تکامل هم باشد تا به نتیجه مطلوب برسد و یک نگاهی به عالم هدایت افکار پیغمبران این حقیقت را روشن می‌سازد که سعادت و رستگاری را برای پندنیوشان تهیه و تأمین کرده‌اند.
روی همین مبانی علمی و عقلی در میان تمام ملل و اقوام و عشایر آدمی همه کس و همه جا پند و اندرز و نصیحت ولی متناسب با سطح فکر آن قوم بوده و هست و کلیه سالخوردگان به خردسالان تجارب عمر خود را به صورت پند و نصیحت گفته و می‌گویند و کتب و رسائل منظوم و منثور به‌قدری فراوان است که غیرقابل احصاء و شماره است در زبان فارسی تمام دوادین شعرا از این معنی موزون و مطروس گشته است.