تاسیس «ایدرو» بر اساس «ایبری» ایتالیا

سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران - که به ایدرو مشهور شده است- اگر چه این روزها شکوه و بزرگی گذشته‌های حتی نه چندان دور چند سال پیش را ندارد، اما علاقه‌مندان به مسائل اقتصاد سیاسی صنعت ایران می‌دانند که این سازمان در ۳ دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۷۰، یک نهاد بسیار موثر بود. درباره تاریخ تاسیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در رسانه‌ها بحث‌های گوناگونی مطرح شده است. روایت زیر شاید به لحاظ مستندات تاریخی از نیرومندترین گزارش‌ها باشد.
● ۱۰آبان ۴۴
روز ۱۰ آبان ۱۳۴۴، نخست‌وزیر (هویدا) علینقی عالیخانی وزیر اقتصاد، جمشید آموزگار وزیر دارایی، عطاءالله خسروانی وزیر کار و امور اجتماعی، تیمسار سپهبد اسماعیل ریاحی وزیر کشاورزی، منصور روحانی وزیر آب و برق، هوشنگ نهاوندی وزیر آبادانی و مسکن، معاون نخست‌وزیر و رییس سازمان برنامه و بودجه و رییس بانک مرکزی در حضور شاه جلسه شورای اقتصاد را برگزار می‌کردند. عالیخانی وزیر اقتصاد در این نشست می‌گوید: «پیرو فرمایش در مورد موسسه ایبری، کارشناسان وزارت اقتصاد، سازمان برنامه و بانک مرکزی مطالعه کردند... در این بررسی سعی شد تشکیلات موسسه ایرل و نقش آن در اقتصاد ایتالیا بهتر شناسانده شود و با وضع ایران مقایسه شود. موسسه ایرل در سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۳ میلادی در ایتالیا با هدف نجات بانک‌های ایتالیا از خطر ورشکسته شدن تشکیل شد. بانک‌های ایتالیایی در آن سال‌ها سهام قابل توجهی از شرکت‌های صنعتی را خریداری کرده و به واسطه بحران ایتالیا در شرایط تهدید بودند... مقایسه وضع اقتصادی ایران و ایتالیا نشان می‌دهد که جا دارد یک موسسه مشابه در ایران دایر شود تا هم سرمایه‌ها و پس‌اندازهای کوچک مردم را در راه صحیح تجهیز و هم به صنایع، خاصه صنایع متزلزل کمک مالی و فنی کرده و هم در رشته‌هایی سرمایه‌گذاری کند که مصلحت کشور ایجاب می‌کند. شاه گفت: روزی که دستور دادم موضوع مقایسه ایرل را مطالعه کنید، روی این اصل بود که ما می‌خواهیم به سرعت یک کشور صنعتی شویم... البته چگونگی تشکیل باید به دقت بررسی شود.... اقدام و سعی کنید تا پایان سال نتیجه روشن شود.
● ۵ اردیبهشت ۱۳۴۵
در حالی که شاه گفته بود باید کاری انجام شود که تاسیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع تا پایان ۱۳۴۴ انجام شود، اما جلسه ۵ اردیبهشت شورای اقتصاد که در آن علاوه بر شاه، نخست‌وزیر، وزیران کار، اقتصاد، کشاورزی، آب‌ و برق، آبادانی و مسکن، جواد منصور وزیر مشاور، معاون نخست‌وزیر، رییس بانک اعتبارات کشاورزی و عمران روستایی و قائم‌مقام بانک مرکزی حضور داشتند، بحث در این‌باره ادامه پیدا می‌کند. در این جلسه رضا نیازمند، معاون وزارت اقتصاد در این‌باره توضیح می‌دهد: «بررسی‌های دقیقی درباره موسسه ایتالیایی ایرل و امکان تشکیل سازمان مشابهی در ایران برای گسترش و نوسازی صنایع ایران به عمل آمده است و به دلایل مختلف تشکیل این دستگاه در داخل کشور مفید و ضروری است... می‌توان نام آن را «سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران» نامید. سهام این سازمان به دولت تعلق خواهد داشت و یک موسسه کاملا بازرگانی است که یک سازمان مرکزی دارد. ارکان این سازمان یک شورای عالی مرکب از ۱۲ نفر و کمیته اجرایی مرکب از ۵ نفر خواهد بود. این سازمان یک مدیرعامل خواهد داشت...
موسسه و شرکت‌های تابعه سازمان می‌تواند به صورت شرکت سهامی بازرگانی اداره شود... شاه گفت: «بر همین اصول ولی دقیق‌تر و جامع‌تر اساسنامه سازمان مورد نظر را تنظیم کنید. برای شورای سازمان افراد بصیر و مجربی را در نظر بگیرید...»
● ۲۰ تیر ۱۳۴۵
کار تدوین اساسنامه سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران تا روز ۲۰ تیرماه ۱۳۴۵ طول کشید. در جلسه شورای اقتصاد روز ۲۰ تیرماه شاه گفت: «زودتر اساسنامه سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران را تهیه کنید و شخص لایق و باکفایتی را هم برای تصدی آن در نظر بگیرید. تاسیس این موسسه بیشتر برای ایجاد صنایع جدید و اصلاح صنایع بیمار و فاقد مدیریت است...»
وزیر مشاور و معاون اجرایی نخست‌وزیر گفت: «از طرف وزارت جنگ پیشنهاد شده تعدادی از واحدهای تابعه شرکت سهامی کارخانجات به ارتش فروخته شود ولی استنباط وزارت اقتصاد آن است که با ایجاد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، موضوع فروش این کارخانجات منتفی خواهد بود. شاه گفت: اگر وضع اقتصادی و مدیریت آنها خوب باشد، دلیل ندارد واگذار نکنند. مخصوصا واگذاری کارخانجاتی که تولید آنها یکجا و مورد نیاز ارتش است، بلامانع می‌باشد...
● ۳۱ مرداد ۱۳۴۵
در جلسه شورای عالی اقتصاد در ۳۱مرداد ۱۳۴۵ بار دیگر موضوع سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران مطرح شد.
وزیر اقتصاد گفت: ... اساسنامه سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران تنظیم شده است ... اساسنامه در ۶فصل و ۳۶ ماده قرائت شد.
وزیر دارایی گفت: در مفاد اساسنامه چند نکته قابل تامل وجود دارد که مستلزم بررسی مجدد است. اول آنکه از صنایع تعریف به عمل نیامده و به نحوی که نوشته شده شامل تمام صنایع کشور خواهد بود، در حالی که هدف از ایجاد سازمان موردنظر آن بوده که بعضی از کارخانه‌‌های دولتی و صنایع بیمار و صنایعی که فاقد مدیریت صحیح می‌باشد تحویل گرفته شود ... وزیر مشاور و معاون اجرایی نخست‌وزیر گفت: در حالی که اکنون اساسنامه سازمان معادن را نیز در بر گرفته و اگر هدف این است که معادن را هم شامل شود لازم است تمام جوانب امر سنجیده و در عنوان آن تجدید نظر شود. رییس بانک اعتبارات کشاورزی گفت، در اساسنامه تنظیمی قید شده که سازمان تابع هیچ‌کدام از قوانین جاری کشور تا آنجا که مربوط به دولت و موسسات دولتی است نمی‌باشد و این امر به مصلحت نیست. نکته دیگر آنکه وظایف شورا بسیار سنگین است درحالی که کنترل و نظارت بر کار شورا به نحو متناسبی پیش‌بینی نشده و جا دارد به امر حسابرسی سازمان دقت بیشتری معطوف شود. شاه گفت: وزیران اقتصاد و دارایی با توجه به نظراتی که اینجا داده شده و مفاد یک اساسنامه از موسسه ایبری ایتالیا دور نشویم. موسسه مزبور موفق بوده و ما می‌خواهیم بر همان اساس کار کنیم.
● قانون مرداد ۴۶
پس از بحث‌های طولانی که در شورای اقتصاد از سال ۴۴ انجام شد، قانون تاسیس این سازمان در مرداد ۴۶ تصویب و اساسنامه سازمان در مهرماه همان سال تصویب شد.
● همه روسای ایدرو
مهندس رضا نیازمند که در زمان بحث‌های مرتبط با تاسیس سازمان گسترش در حضور شاه گزارشی از تدوین اساسنامه داده بود، در ۲۲ مهرماه ۱۳۴۶ و در نخستین مجمع عمومی به مدیرعاملی منصوب شد. در مجمع یاد شده وزیران اقتصاد، کار، رییس کل بانک مرکزی و رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی حاضر بودند. مهندس رضا نیازمند تا سال ۱۳۵۱ مدیریت عاملی این سازمان را برعهده داشت و در همین سال منوچهر تسلیمی مدیرعامل شد. وی نیز تا ۱۳۵۶ در این سمت باقی ماند و در این سال جایش را به هوشنگ ثابتی داد. وی تا ۲۲/۱۱/۱۳۵۷ در این منصب باقی ماند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و از ۲۳ /۱۱ /۱۳۵۷، هوشنگ مخلصی به عنوان رییس هیات سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی ایران منصوب شد. وی از جمله کسانی بود که سابقه فعالیت در ماشین‌سازی اراک و کارخانه آلومینیوم‌سازی این شهر و کارخانه چوب و کاغذ در گیلان را داشت و در حقیقت یک مهندس ورزیده اجرایی بود.
مخلصی گفته است «سازمان گسترش در قدیم با سیاست عجین شده بود. مثلا آقای هوشنگ ثابتی برادر پرویز ثابتی از مقام‌های بالای ساواک مدیرعامل شده بود تا اگر شرایط کارگری بحرانی شد کمک کند. مخلصی تا ۱۱/۱/۱۳۵۸ در این منصب باقی ماند و جایش را به مهندس سیروس شاه خلیلی داد او نیز در ۱۲/۱۰/۱۳۵۸ از این سمت کنار رفت. مهندس حسن صدر از ۱۲/۱۰/۵۸ تا ۲۲/۴/۱۳۶۰ مدیریت عاملی سازمان گسترش و نوسازی صنایع را بر عهده داشت. در ۱۲/۵/۱۳۶۰، اعظم قلی‌زاده پاشا از طرف محمدرضا نعمت‌زاده به ریاست رسید. مهندس بهروز شجاعیانی نیز از ۶/۷/۱۳۶۰ تا ۱۵/۶/۱۳۶۱ مدیرعامل سازمان گسترش و نوسازی شد. منوچهر صنیع‌پور از ۱۵/۶/۶۱ تا ۱۳/۸/۱۳۶۱ و مهندس محسن سازگارا از ۱۳/۸/۶۱ و بار دیگر در ۱۳۶۷ ریاست این سازمان را در دست داشتند. مهندس مصطفی هاشمی‌طبا، مهندس محمد باقریان، مهندس بهزاد نبوی، مهندس ابوالحسن خاموشی، مهندس اکبر ترکان، مهندس رضا ویسه و مهندس کربلایی تا پیش از این ریاست سازمان گسترش را در اختیار داشتند. احمد قلعه‌بانی در حالی حاضر ریاست سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران را در اختیار دارد.

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد