انرژی بی نظیر رودخانه کارون

انرژی برق آبی جزو بهترین و پاک ترین نوع از انرژی های موجود است. اکثر سدها و نیروگاه های بزرگ روی رودخانه ها ساخته می شود. رودخانه هایی که قابلیت بیشتری دارند انرژی بیشتری نیز تولید می کنند. نمونه ای از این گونه رودخانه ها، کارون است که بزرگ ترین رود ایران نیز به شمار می آید. این رودخانه بی نظیر نه تنها عامل شکوفایی مناطق اطراف خودش شده بلکه باعث تبدیل شدن رودخانه به قطب انرژی برق آبی کشور نیز گردیده است. روی این رود ۱۱ سد یا ساخته شده و یا در حال ساخت و مطالعه است.
این رودخانه خود به تنهایی حجم قابل توجهی از انرژی برق آبی کشور را تأمین می کند. از این نظر و به دلیل اهمیت این رودخانه در اقتصاد منطقه و کشور در این شماره به این رود پربرکت پرداخته ایم.
زایش و فرسایش تمدن ها با ریزش آب و باران نسبت دارد. آنجا که آب بوده تمدن ها روییده و بالیده اند و آنجا که خست آسمان عرصه را بر مردمان تنگ کرده زندگی از تکاپو تهی شده است. در ایران، آنجا که آب بوده محل زیستن اقوام، قبیله ها و طوایف در طول تاریخ بوده و آنجا که گرمی و خشکی زمین و آسمان دست در دست هم گذاشته اند از تمدن و مدنیت هیچ خبری بر جای نمانده است. تاریخ نشان داده در کنار رودخانه ها تمدن ها روییده اند و از کنار کویرها مردمان رمیده اند.
نمونه بارز آن زیستن تاریخی مردمان در ادوار مختلف در کنار رودخانه کارون است. رودی که از غربی ترین ناحیه ایران از بلندای زردکوه جاری و تا اروندرود و دهانه خلیج فارس امتداد می یابد .
● رودخانه بی نظیر ایران
رود کارون پرآب ترین و بزرگ ترین رود ایران است. این رود با طول ۹۵۰ کیلومتر طولانی ترین رود و هچنین تنها رود ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است. در حاشیه این رود تمدن های بزرگی از ایران شکل گرفته است. سرچشمه کارون، آب کاج، از زردکوه بختیاری است و پس از عبور از مناطق کوهستانی و پرپیچ و خم، در منطقه ای به نام گتوند وارد دشت خوزستان می شود. رود کارون در شمال شوشتر به دو شاخه تقسیم می شود که در جنوب شوشتر به یکدیگر متصل می شوند. شاخه مهم کارون، رود دز است که در شمال اهواز به رود کارون ملحق می شود. رود کارون در مرز ایران و عراق، به اروندرود پیوسته و روانه خلیج فارس می شود.
پیچ و خم های موجود در سر راه این رود، خوزستان را به جلگه ای بی نظیر تبدیل کرده است. سدهای مختلفی روی این رودخانه ساخته شده اند که مهم ترین آنها، سدهای کارون ،۱ کارون ،۲ کارون ،۳ کارون ،۴ مسجدسلیمان و در پائین تر، سدهای شوشتر ـ عقیلی و گتوند می باشند.
حوضه آبریز این رود ۶۰ هزار کیلومتر مربع است و در هر ثانیه ۴۵۳ متر مکعب آب به آن وارد می شود.
کارون به دلیل قدمت و سابقه طولانی از درازنای تاریخ مورد توجه کسانی بوده که در سایه آن می زیسته اند. این همه ویژگی آن را تبدیل به محلی مناسب برای زیستن کرده است. تاریخ برای سدسازی روی کارون شواهد بسیاری دارد.
● سدسازی تاریخی روی کارون
چنان که از شواهد تاریخی پیداست سد اولیه روی کارون از لحاظ بالا بردن سطح آب چندان رضایت بخش نبود. لذا اسیران رومی را برای رفع نقایص به کار گماشتند. احتمالاً علاوه بر نیروی کارگری چندین مهندس نیز در سپاه روم بوده اند. گام نخست، ایجاد رودخانه انحرافی «گرگر» بوده که در هنگام ساختن سد، آب کارون را هدایت می کرده است. این سد که پس از تعمیرهای پشت سر هم تاکنون به جا مانده است، «بند میزان» نام دارد. سد دارای سرریزهایی است که در هنگام بالا آمدن آب اضافی آن را تخلیه می کرده است. پهنای این سد بین ۱۰ تا ۱۲ متر است. ساختن این سد از سه تا هفت سال طول کشید و هنگامی که ساختمان آن پایان یافت، ورودی رود گرگر با بند دیگری بسته شد که امروزه «بند قیصر» نامیده می شود. این سد نیز که تاکنون به جا مانده از تکه های بزرگ سنگی که با بست های آهنی به یکدیگر محکم شده اند ساخته شده است. برای کنترل آب رود گرگر شش سرریز در آن سد ساخته شده است. کانال گرگر پس از گذشتن نزدیک به ۳۰ کیلومتر به سوی جنوب دوباره به کارون می پیوندد. نشانه های موجود چنین می گوید که برای آبیاری، نهرهای دیگری نیز روی این کانال زده شده است . به نظر می رسد که این نخستین بار در تاریخ سدسازی است که برای ساختن سد روی رودخانه ای، برای آن کانال انحرافی ساخته اند و بویژه از دیدگاه مهندسی با توجه به مقدار آب کارون این کار، خود پروژه با اهمیتی به شمار می رفته است.
یکی از بندهای دیگری که ساخته شد سد اهواز بوده است که نشانه های آن هنوز هم به چشم می خورد. درازای این سد بیش از یک هزار متر بوده و احتمالاً هشت متر ضخامت (پهنا) داشته است. مقدسی جغرافیدان اسلامی سده سوم هجری درباره سد اهواز چنین می گوید: «میان این دو بخش را پل «هندوان» که با آجر ساخته شده پیوند می دهد.
بند دیگری که در سده چهارم پس از میلاد توسط شاپور دوم (یا احتمالاً بازمانده اش اردشیر دوم) ساخته شده، سد پل گونه دزفول است. از زمان ساسانیان نام سد دیگری به نام «بند قیر» روی رودخانه کارون در محل پیوستن دو رود آب گرگر و آب دز به کارون برجای مانده که پس از سدهای شوشتر و اهواز از مهم ترین سدهای رود کارون به شمار می آمده است. چنان که پیداست نام این سد نماینده کاربرد «قیر» برای آب بندی آن به منظور افزایش پابرجایی و سختی و استحکام سد بوده است.
افزون بر سدهایی که شرح آنها آمد از باستان در سرزمین خوزستان بندها، پل ها و سدهای دیگر نیز ساخته شده است که به آبیاری زمین های پیرامون کمک فراوان می کرده اند. برخی از این سدها عبارت بودند از: سد قلعه رستم در ۳۳ کیلومتری شمال شوشتر روی کارون که دارای سه دهنه بزرگ از بالا به پائین بوده است . نهری را که از این سه سد آب می گرفته نهر «جوی بند» و یا «دیم چه» می گفته اند. درازای این نهر آبیاری ۱۸ کیلومتر بوده است؛ سد کارون که در هشت کیلومتری شمال اهواز قرار داشته است؛ سد عجیرب که در ۳۶ کیلومتری شوشتر روی رودی با همان نام ساخته شده است. سد ابوالعباس که در ۱۸ کیلومتری رامهرمز واقع است و از سه دهانه تشکیل می شده از نمونه های این سدها هستند.
● آبریز بالا ظرفیت ساخت نیروگاه
با آن که ایران به واسطه ریزش کم باران جزو نواحی نیمه خشک محسوب می شود با این حال آن چیز هم که از فراز ایران می بارد چندان به تناسب نمی بارد. در برخی نواحی میزان بارش زیاد و در بعضی نقاط خبری از آب و باران نیست.
ایران با متوسط ۲۵۰ میلیمتر بارندگی در سال در مقابل ۷۵۰ میلیمتر متوسط بارندگی سالانه دنیا، جزو کشورهای نیمه خشک محسوب می شود. دامنه های غربی و جنوب غربی زاگرس که حدود ۳۰ درصد منابع آب سطحی کشور را به خود اختصاص داده اند، دارای بزرگ ترین حوضه های آبریز کشور هستند. در بلندی های این ناحیه که جزو مناطق پرباران کشور به شمار می رود، قسمت عمده ریزش در فصل های پائیز و زمستان به صورت برف است و آب شدن آنها که از اواخر فصل زمستان آغاز می شود تا اواخر بهار ادامه می یابد بخش عمده آب سالانه رودخانه های آن را تأمین می کند و در تابستان به تغذیه از آب چشمه سارها و زهکش های زیرزمینی منحصر می شود. مهم ترین حوضه های آبریز این دامنه ها عبارتند از: کارون، کرخه، دز و سیروان.
● ویژگی انرژی برق آبی
سهم انرژی برق آبی از کل مصرف انرژی جهان تا سال ۲۰۲۵ میلادی بالغ بر هشت درصد پیش بینی شده و این در شرایطی است که پیش بینی می شود رشد تولید انرژی برق آبی در مدت زمان محاسبه شده ۵۶ درصد افزایش یابد. براساس گزارشی که از سوی کمیسیون جهانی سدهای بزرگ در این زمینه منتشر شده است، مصرف انرژی برق آبی و سایر انرژی های تجدیدپذیر در ۲۴ سال آینده با افزایش چشمگیری همراه خواهد بود. با نگاهی به پراکندگی سدهای برق آبی در خاورمیانه می توان دریافت که بیشترین پروژه های انرژی برق آبی در خاورمیانه به کشورهای ایران و ترکیه اختصاص دارد.
با توجه به بازده پائین واحدهای تولید برق و آثار مخرب زیست محیطی نیروگاه های حرارتی، نیروگاه های برق آبی مزیت بیشتر برای ساخت دارند. علاوه بر آثار اجتماعی و اقتصادی نظیر توسعه صنایع جنبی و اشتغالزایی، مدت عمر ۱۰۰ سال و بالاتر، هزینه پائین نگهداری و بهره برداری، توان پاسخگویی به نوسان های شبکه برق در کوتاه ترین زمان ممکن (حداکثر پنج دقیقه)، بهره برداری چندمنظوره از منابع آبی پشت سد، کنترل و مهار سیلاب های مخرب و آلودگی کمتر محیط زیست از مزایای تأسیس نیروگاه های برق آبی است.
نیروگاه های برق آبی در کنترل فرکانس شبکه نقش مؤثری دارند، با توجه به معضل تغییر فرکانس در شبکه کشور، وجود این نیروگاه ها در کنترل فرکانس مفید هستند.
توجه به سیاست های کاهش اثر آلاینده ها، در محیط زیست و افزایش توان مهندسی کشور در ساخت نیروگاه های آبی در دهه اخیر، استفاده از ظرفیت های برق آبی را به یک اولویت اصلی در توسعه نیروگاه های جدید تبدیل کرده است. نیروگاه های برق آبی، انرژی موردنیاز خود را برای تولید برق از جریان آب رودخانه ها یا کانال های انتقال آب تأمین می کنند. حدود ۲۶ هزار مگاوات ظرفیت تولید برق آبی در ایران وجود دارد که بخش عمده آن از حوزه رودهای کارون، کرخه و دز تأمین می شود.
● سهم کارون در انرژی برق آبی
رودخانه کارون پرآب ترین و طویل ترین رود در ایران است که ۹۵۰ کیلومتر طول دارد و مساحت آبریزآن شش هزار کیلومتر مربع است.
در حال حاضر ۱۱ سد و نیروگاه روی کارون در حال بهره برداری، ساخت یا در مرحله مطالعاتی هستند که حجم کل آنها در صورت تکمیل ۲۱ میلیارد و ۵۵۹ میلیون متر مکعب خواهد بود.حجم مفید این یازده سد هفت میلیارد و ۹۸۶ میلیون متر مکعب برآورد شده است.
در حال حاضر سه طرح شهید عباسپور، کارون ۳ و مسجدسلیمان با حجم مفید سه میلیارد و ۹۰ میلیون مترمکعب در حال بهره برداری است و دو طرح کارون ۴ و گتوندعلیا در حال ساخت هستند. این دو طرح در صورت تکمیل حجم مفید، دو میلیارد و ۴۳۷ میلیون متر مکعب خواهند داشت.
براین اساس، شش طرح کارون ۲ و کارون ۵ و خرسان ۱ ، ۲ و ۳ و بازفت با حجم مفید دو میلیارد و ۴۵۹ میلیون متر مکعب در دست مطالعه است.
حوضه آبریز کرخه به وسعت ۴۳ هزار کیلومتر مربع شامل استان های همدان، کرمانشاه، کردستان، ایلام، لرستان و خوزستان است. مطالعات اولیه این حوضه در سال ۱۳۳۵ توسط مشاوران خارجی انجام شده است. حضوه آبریز دز به وسعت ۱۸ هزار کیلومتر مربع شامل استان های چهارمحال و بختیاری، لرستان وخوزستان است.
مهم ترین رودخانه این حوضه، رود دز است. این رودخانه از مناطق میانی و جنوب غربی رشته کوه های زاگرس از به هم پیوستن دو رودخانه بزرگ سزار و بختیاری ایجاد می شود و پس از طی مسافتی در امتداد شمال به جنوب، سرانجام در نزدیکی شوشتر به رودخانه کارون می پیوندد.
محدوده موردنظر شامل رودخانه سیروان و شاخه های اصلی آن و نیز رودخانه های مرزی غرب کشور از سیروان تا دوبرج است. وسعت این محدوده ۳۴۱۰۰ کیلومترمربع است که حدود ۲۶۸۵۰ کیلومتر آن را مناطق کوهستانی و بقیه را کوهپایه ها و دشت های آبرفتی تشکیل می دهد. سیروان بزرگ ترین رودخانه غرب کشور است که بدون استفاده، از دسترس خارج می شود.

سیدجواد سیدپور

منبع : روزنامه ایران