سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جامعهٔ عرب و مجموعهٔ کتابخانه های تخصصی در کشورهای عربی

تمدن عربی_اسلامی در قرون وسطا تجلی پیدا كرد. دستاوردهای معنوی این تمدن در تمام زمینه های دانش، در نسخ خطی ضبط است. در قرن دوازدهم، بخش كوچكی از میلیونها نسخهٔ خطی موجود، توسط اشخاص و مؤسسات، عمدتاً ناشران علاقه مند در كشورهای عربی تصحیح و چاپ شد. بهر حال، لزوم ایجاد مركزی معتبر برای قبول مسئولیت جنبه های گوناگون حفظ و نگهداری، آماده سازی و ترمیم مجموعه های نسخ خطی چاپ نشده و معرفی آنها به جهان احساس می شد. “آلكسو” این مسئولیت را از طریق دو مركز خود، یعنی “مؤسسهٔ خطی عربی[۱]“ و “بخش اسناد و اطلاعات[۲]“ بعهده گرفت. در این گفتار، فعالیتهای این دو مركز شرح داده شده است.سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جامعهٔ عرب (آلكسو) سازمانی است تخصصی از جامعه عرب كه در اوت سال ۱۹۷۰ در قاهره تأسیس گردید. این سازمان، در سال ۱۹۷۹ بهمراه دبیرخانهٔ جامعهٔ عرب به تونس منتقل شد. این سازمان، شامل بخشهایی است كه هر كدام از آنها به یك رشته خاص مثل آموزش و پرورش، علوم، فرهنگ یا اطلاعات اختصاص دارد. از هشت مؤسسه و مركز تخصصی كه به "آلكسو" پیوسته اند، بعضی مانند مؤسسه نسخ خطی عربی، "مؤسسه تحقیقات و مطالعات عرب[۳]" و "دفتر هماهنگی ترجمه به زبان عربی[۴]" قبلا به دبیرخانهٔ كل جامعه عرب پیوسته بودند.بخش اسناد و اطلاعات، یكی از پنج بخشی است كه به سازمان مركزی آلكسو ملحق شده و ● هدفهای اصلی آن عبارتند از:
- توسعهٔ زیربنای مراكز مدارك و اطلاعات در كشورهای عربی؛
- فراهم آوردن خدمات كتابشناسی با استفاده از فنون پیشرفته و تكنولوژی جدید:
- بالا بردن قابلیتهای كتابداران، دكومانتالیستها و متصدیان آرشیو از طریق تشكیل دوره‌های آموزش كتابداری، كنفرانسها، سمینارها و سمپوزیومها و غیره ...
- گردآوری اطلاعات بنیادی دربارهٔ كشورهای عربی _ بویژه در باب موضوعهای تخصصی آلكسو و اشاعهٔ این اطلاعات در جهان.
آلكسو، بسیاری از وظایف خود در زمینهٔ نسخ خطی عربی را از طریق مؤسسهٔ نسخ خطی عربی انجام داده است. این مؤسسه كه در سال ۱۹۴۶، توسط جامعهٔ عرب تأسیس شد و به دبیرخانه كل جامعه پیوست، در اول ژوئیه سال ۱۹۷۲، یكی از مراكز آلكسو شد. هدفها و برنامه های آن از این قرار است:
- تهیه میكروفیلم از نسخ خطی عربی كه در كتابخانه های عمومی و شخصی و موزه های كشورهای عربی و كشورهای خارج نگاهداری می شود؛
- گردآوری فهرستهای جامع و روزآمد، از نسخ خطی عربی موجود در دنیا و ارائه فهرست جداگانهٔ آثار چاپی میراث عرب _ از بدو اختراع چاپ؛
- گردآوری فهرست توصیفی از نسخ خطی میكروفیلم شدهٔ موجود در مؤسسه و معرفی آن به جهانیان؛
- انجام مطالعات حرفه ای دربارهٔ نگهداری و ترمیم نسخ خطی، آموزش كارشناسانی كه بتوانند این كار را بشایستگی انجام دهند و دادن كمكهای فنی به كشورهای عربی در این زمینه:
- تكثیر نسخ خطی میكروفیلم شده و فراهم آوردن اطلاعات جامع در زمینه میراث عرب_جهت استفاده پژوهشگران و ویرایشگران این نسخ؛ هماهنگ كردن فعالیتهای مؤسسه با دیگر مؤسسات مشابهی كه در زمینه میراث عرب فعالیت دارند_بمنظور جلوگیری از دوباره كاری و صرفه جویی در نیروی انسانی:
- انتشار "خبرنامه میراث عرب[۵]" و "مجله آی.ا.ام"[۶].تعداد كتب خطی عربی كه در سراسر دنیا پراكنده است، حدود یك میلیون جلد برآورد شده كه یك سوم آن در استانبول (تركیه)، یك سوم در كشورهای خارجی و كشورهای اسلامی غیرعرب، و بقیه در كشورهای عرب نگاهداری می شود. از نظر تاریخی، تولید نسخ خطی در قلمرو اعراب به اواخر خلافت بنی امیه (۶۶۱_۷۵۰م.) بر می گردد كه در دوران خلافت عباسیان (۷۵۰_۱۲۵۸م.) به اوج خود رسید.
دورهٔ عثمانی، با گردآوری نسخ خطی از سراسر امپراطوری عثمانی و نگاهداری آنها در استانبول، پایتخت امپراطوری مشخص گردیده است. این مقاله، به مجموعه نسخ خطی كشورهای عربی محدود شده كه مهمترین آن كشورها بشرح زیر است:مصر: قاهره، الف) كتابخانه ملی، ب) كتابخانه دانشگاه الازهر (كتابخانهٔ مسجد الازهر سابق)؛عراق: بغداد، الف) كتابخانهٔ وقف اسلامی[۷]، ب) كتابخانهٔ موزهٔ عراق؛ بصره، كتابخانه دانشگاه بصره؛ موصل، كتابخانهٔ وقف اسلامی: نجف، كتابخانهٔ آیت الله الحكیم؛جماهیری عربی لیبی: تریپولی، كتابخانهٔ وقف؛ بنغاری: كتابخانهٔ دانشگاه گاریونز؛مراكش: رباط، الف) كتابخانهٔ ملی، ب) كتابخانهٔ سلطنتی؛ فاس: كتابخانهٔ دانشگاه قرویین؛موریتانی: نواكشوت[۸]، كتابخانهٔ آكادمیك؛عمان: مسقط، وزارت میراث ملی؛عربستان سعودی: مدینه، الف) كتابخانهٔ عارف حكمت، ب) كتابخانه محمودیه: مكه، كتابخانه مسجد مكه؛ ریاض، كتابخانهٔ دانشگاه ریاض؛سومالی: مگادیشو[۹]، كتابخانهٔ فرهنگستان سومالی:جمهوری عربی سوریه: دمشق، كتابخانهٔ ظهیریه؛تونس: تونس، كتابخانهٔ ملی؛جمهوری عربی یمن: صنعا، كتابخانهٔ مسجد جامع؛جمهوری دموكراتیك یمن: تاریم[۱۰]، كتابخانهٔ عمومی حضرموت.همچنین كتابخانه الخالدیه در اورشلیم دارای مجموعه های مهمی است.علاوه بر این مراكز، كتابخانه های شخصی متعلق به افراد یا خانواده ها، بخصوص كتابخانه هایی كه كشورهای آنها در گذشته فعالیتهای آكادمیك داشتند را نباید از نظر دور داشت.
از این جهت، ذكر كتابخانه های شخصی در قیروان (تونس)، زبید (یمن) و موریتانی از اهمیت زیادی برخوردار است. متأسفانه، این كتابخانه ها فاقد سازماندهی لازم هستند؛ مجموعه های آنها شناخته شده نیست و برای پژوهندگان و كتابشناسان دست یافتن به نسخ خطی مورد نظر دشوار است. اخیرا بعضی مؤسسات آكادمیك مانند دانشگاه ریاض (عربستان سعودی) خرید نسخ خطی از افراد را آغاز كرده‌اند و برای تحقق این امر، سرمایه كافی اختصاص داده اند. این مؤسسات، قادرند مجموعه های نسخ را سازماندهی كرده و خدمات مورد نیاز استفاده كنندگان را فراهم كنند؛ اما هنوز برای گردآوری نسخ خطی كه در نزد اشخاص است كوشش بسیاری لازم است. این افراد با این فكر كه نسخ خطی جزو ثروت شخصی آنهاست در نگهداری و حفاظت آنها كوتاهی می كنند و این امر خود باعث پوسیدگی و از بین رفتن این نوع مدارك می شود.مراكز فوق الذكر حتی برای آماده سازی نسخ خطی، همگی از یك روش پیروی نمی كنند_بویژه با توجه به سازماندهی خاص هر یك یا خدمات كتابشناسی ای كه ارائه می دهند. گرچه برخی از این مراكز فهرست مجموعه های خود را گردآوری و منتشر كرده اند, ولی شمار آنها بسیار اندك است و گاه داده های توصیفی كه فراهم می كنند ناقص و مغایر با قواعد فهرستنویسی نسخ خطی، ارائه می شود.
به این دلیل و به دلایل دیگر، مؤسسهٔ نسخ خطی عربی تاسیس گردیده تا مسئولیت بهبود بخشیدن به این امور را بعهده گیرد. فعالیتهای این مؤسسه در ۳۵ سال گذشته، در زیر خلاصه شده است. (این اطلاعات براساس مصاحبهٔ عصام م. شنطی كارشناس نسخ خطی در مؤسسه نسخ خطی عربی_از سال ۱۹۷۰_تنظیم شده است.)
● تهیه میكروفیلم
یكی از مسئولیتهای مهم و اولیه مؤسسه، برنامهٔ مستمر تهیه میكروفیلم از نسخ خطی عربی بود. ابتدا به كشورهای عربی همانند: مصر، عراق، لبنان، مراكش، عربستان سعودی، جمهوری عربی سوریه، تونس، جمهوری عربی یمن و جمهوری دمكراتیك یمن اولویت داده شده و سپس مؤسسه، خدمات خود را در دیگر كشورهای اسلامی از جمله: ایران، پاكستان و تركیه گسترش داد. همچنین، كتابخانه های كشورهای دیگر، عمدتاً كشورهای اروپایی، كه به داشتن مجموعه های مهم نسخ خطی مشهور بودند، زیر پوشش این برنامه قرار گرفتند. این كتابخانه ها شامل: كتابخانه موزه بریتانیا در لندن (اكنون بخش مرجع كتابخانهٔ بریتانیا)، كتابخانه ملی در پاریس، كتابخانه دانشگاه توبینگن، كتابخانه آ‌مبر و سیانا[۱۱] در میلان، كتابخانه اسكوریال[۱۲] در مادرید و كتابخانهٔ عثمانی در حیدرآباد است.تهیهٔ میكروفیلم، گزینشی و بر اساس ارزش علمی و فرهنگی نسخ خطی و مشروط بر اینكه نتیجه كار تصحیح و چاپ نشده باشد، انجام می گرفت. از اینرو توافقنامه ای مبنی بر همكاری بین مؤسسه نسخ خطی عربی و یونسكو برای مدت ۵ سال (۱۹۶۵_۱۹۷۰) به امضاء رسید.در فاصلهٔ سالهای ۱۹۴۶_۱۹۷۹، از حدود ۲۱۰۰۰ جلد كتاب خطی، میكروفیلم تهیه گردید كه در دفتر مركزی سابق مؤسسه در قاهره نگاهداری می شود.● فهرستها و نمایه ها
برای معرفی هر چه بیشتر نسخ خطی میكروفیلم شده، مؤسسهٔ نسخ خطی عربی فهرستهای چاپی زیر را تهیه و منتشر كرده است:آثار كلی: یك جلد (شامل نسخ خطی در زمینهٔ كشاورزی، موسیقی، اسلحه شناسی، سواركاری و سیماشناسی)؛علوم پایه: چهار جلد: یك جلد پزشكی و داروشناسی (این موضوعها باید زیر تكنولوژی رده بندی می شد، نه علوم پایه) و شیمی، فیزیك و ریاضیات هر كدام یك جلد؛
آثار اسلامی: دو جلد؛
تاریخ و زندگینامه: یك جلد.
مدخلهای هر جلد، توضیحات لازم كتابشناختی نسخه خطی، محل نگاهداری، شماره ارجاع كه توسط كتابخانه ای كه نسخهٔ خطی متعلق به آن است تعیین شده، و چكیده ای از محتوای آن را ارائه می دهند. نمایه الفایی نام نویسندگان و نمایه نام كاتبان ضمیمه هر فهرست است.
انتشارات
علاوه بر ارائه فهرستها، مؤسسه نسخ خطی عربی، روشهای متعددی برای معرفی هر چه بیشتر نسخ خطی عربی اختیار كرده است كه عبارتند از:
- تصحیح و انتشار نسخ خطی گزیده بخصوص آنهایی كه پوشش دایرت المعارفی دارند. از این نوع، سه جلد منتشر شده است؛
- انتشار مجله آی. ا. ام از سال ۱۹۵۵ (دو شماره در سال). این مجله مطالبی از قبیل فهرست كتابخانه های شخصی كوچك، بخشهایی از متون نسخ خطی كه مستقلاً منتشر نشده اند و معرفی نسخ خطی عربی كه اخیراً تصحیح شده اند را شامل می شود؛
- انتشار ماهانه خبرنامه میراث عرب.
● خدمات
بخاطر محدودیتهایی كه معمولاً در استفاده از نسخ اصلی كتابهای خطی اعمال می شود، مؤسسه نسخ خطی عربی تسهیلاتی فراهم می كند، تا استفاده كننده بتواند از نسخه میكروفیلم شده در منزل استفاده كند، و یا یك نسخه از آن را در صورت پرداخت هزینه روبرداری و پست دریافت كند.
● آموزش
كمبود كارمندان واجد شرایط در كتابخانه های نسخ خطی یا بخش نسخ خطی كتابخانه های عمومی، آلكسو را به تشكیل دوره های آموزشی سه ماهه ترغیب كرد. این دوره ها، هر دو سال یكبار تشكیل می شود. تا كنون پنج دوره برگزار گردیده است كه آخرین دوره، در سال ۱۹۸۰، در بغداد (عراق) برگزار شد. برگزاری و ادارهٔ برنامه های این دوره ها به عهدهٔ مؤسسه نسخ خطی عربی است. معمولاً برنامه های این دوره به صورت نظری و عملی است و موضوعهایی از قبیل تصحیح متون، فهرستنویسی، نگاهداری و مرمت نسخ خطی، و تاریخ و سبكهای مختلف خوش‌نویسی عربی را در بر می گیرد.
● كمكهای مالی
معمولاً آلكسو بمنظور كمك به حفظ نسخ خطی خصوصی و مؤسسات, كمكهای مالی برای كشورهای عربی بنا به درخواست آنها فراهم می آورد. این كمكها بیشتر به صورت ارسال وسایلی مجهز به دستگاه تهیه میكروفیلم است.در این مرحله بجاست، علاوه بر نگهداری مجموعه های عربی در كشورهای خارجی از فعالیتهای مستمر آلكسو در كمك رسانی به كتابخانه ها و مراكز اسناد كشورهای عربی، گردآوری، آماده‌سازی و قابل دسترس ساختن مواد عربی كمیاب و رایج، هم یاد شود. آلكسو، در نخستین مرحله، فعالیتهایش را محدود به بررسی و تحقیق در مورد كتابخانه ها و مراكز اسناد ممالك عربی كرد. اطلاعات بدست آمده مشكلات كتابداران و دكومانتالیستهای كتابخانه های گوناگون را در سازماندهی مواد چاپی و غیرچاپی، بدون توجه به زبان متن آشكار كرد. آلكسو از بدو تأسیس، دریافت كه مراكز اطلاعاتی در كشورهای عربی هنوز پدیده های جدیدی هستند كه قادر به گسترش نظامهای خود جهت سازمان دادن و آمایش مجموعه هایشان از هیچ نیستند. بنابراین، برای كمك به فهرستنویسان و كتابشناسان و غیره در كارهای جاری، ابزار كار به زبان عربی مورد نیاز بوده و هست.
چنین ابزاری از بین ابزارهایی كه به زبانهای غیرعربی موجود هستند و عمدتاً انگلیسی است انتخاب می شود. بعد از انتخاب می شود. بعد از انتخاب ابزار، گام بعدی ترجمه آن به زبان عربی است، كه با توجه به نیازها و مسائل مورد توجه بومی در آن تغییر و اصلاح صورت می گیرد. بخش اسناد و اطلاعات برای یافتن راه حل مشكلات و مسائل خود، از رهنمودهای كتابداران شركت كننده در كنفرانسها، گردهماییها، سمینارها، دوره های عملی و غیره كه در ده سال گذشته برگزار شده، یاری گرفته است. شركت كنندگان از تمام كشورهای عربی در ارائهٔ پیشنهادات و توصیه ها كه رهنمودی شد، برای بخش اسناد و مدارك در برنامه ریزی طرحهای خود جهت حل، یا لااقل كمك به حل مسائل اداری و فنی بسیار زیاد كتابخانه های عربی، شركت داشتند. بدین ترتیب طرحهای بخش اسناد و اطلاعات در سال ۸۱/۱۹۸۰ شامل موارد زیر است:
● فهرست عربی سرعنوانهای موضوعی
فهرستهای عربی موجود كه توسط افراد یا مؤسسات و بیشتر بوسیلهٔ كتابخانه های دانشگاهی تهیه گردیده است، هیچ كدام بر طبق قواعد سرعنوانهای موضوعی تهیه نشده اند. از این جهت بخش اسناد و اطلاعات از كتابداران كشورهای عربی برای یك گردهمایی كه از ۵ تا ۱۰ آوریل ۱۹۸۰ در كتابخانه دانشگاه اردن برگزار شد دعوت بعمل آورد، تا قواعد و اصول اولیه تهیه فهرست عربی سرعنوانهای موضوعی را تنظیم كنند. همچنین در این گردهمایی طرح عملی تهیه فهرست در آینده بسیار نزدیك پیشنهاد گردید.
● طرح رده بندی
تعداد زیادی از كتابخانه ها و مراكز اسناد در كشورهای عربی، ترجمهٔ انگلیسی رده بندی دهدهی دیویی را با تغییرات جزئی و تطبیق موضوعهای آن با مسائل مورد توجه بومی بویژه اسلام، زبان و ادبیات عرب، تاریخ عرب و اسلام، و تقسیمات جغرافیائی برای كشورهای گوناگون عربی پذیرفته‌اند. اما یكپارچگی در میان كتابخانه های كشورهای عربی حفظ نشده است، و لذا ترجمه ای موثق از رده بندی دهدهی دیویی به زبان عربی كاملاً ضروری است. در حال حاضر، برنامه بخش اسناد و اطلاعات، همانا ترجمهٔ عربی ویرایش یازدهم و خلاصه شده رده بندی دهدهی دیویی است. هم اكنون دست اندركاران مشغول انجام تغییرات لازم هستند كه كتابخانه های كوچك و بزرگ از آن بهره مند خواهند شد. این در حالی است كه جدولهای ترجمه شده برای كتابخانه های كوچك و متوسط نیز قابل استفاده خواهد بود.
● فهرستنویسی توصیفی
استاندارد بین المللی توصیفهای كتابشناختی تك نگاریها، ISBD (M)، و ادواریها، ISBD (S)، كه توسط ایفلا منتشر شده به عربی ترجمه خواهد شد. در هر ترجمه راهنمای چگونگی استفاده از تمام فصلها برای بكارگیری آنها، در آثار عربی ضمیمه می گردد و نیز مثالهای عربی داده خواهد شد. در نظر است كه در طرحهای ۱۹۸۲/۱۹۸۳ حداقل یك ترجمهٔ عربی از استاندارد بین المللی توصیفهای كتابشناختی برای مواد غیركتابی ISBD (NBM)، گنجانده شود.طرح مهم دیگری به معرفهای اسامی عربی اختصاص خواهد یافت. كتابداران كشورهای عربی برای معرفهای آثار عربی_خواه به صورت نسخ خطی و خواه به صورت كتابهای چاپی، قواعد مقابله ای بكار می برند. امید می رود كه سرانجام معرفهای یكسان در تمام كتابشناسیها و فهرستهای عربی مورد استفاده قرار گیرد.آنچه تاكنون انجام یافته است، تنها تأثیری اندك در رفع مشكلات بسیاری دارد كه كتابخانه ها و مراكز اسناد كشورهای عربی با آن روبرو هستند. مسائل مهمی كه نیاز به راه حلهای فوری دارند عبارتند از: تدوین قواعد فهرستنویسی عربی، تهیه قوانین كتابخانه نمونه و برنامه درسی برای آموزش علوم كتابداری و اطلاع رسانی در مدارس كتابداری ممالك عربی.تلاش بخش اسناد و اطلاعات برای حل مسائل و مشكلات سالهای بسیار ادامه خواهد داشت.

Mahmud el-Akhras. “ALECSO and special library collections in the Arab countries”. Unesco Journal of Information Science, Librarianship and Archives Administataion, Vol: ۳, No: ۱, January-March ۱۹۸۱. pp ۵۵-۵۹.
[۱] - Institute of Arabic Manuscripts (IAM).
[۲] - Department of Documentation and Information (DDI).
[۳] - Institute of Arab Research and Studies.
[۴] - Arabization Co-ordination Bureau.
[۵] - Newsletter of Arab Heritage.
[۶] - Journal of IAM.
[۷] - Islamic Waqf Library.
[۸] - Nouakchott.
[۹] - Mogadishu.
[۱۰] - Tarim.
[۱۱] - Ambrosiana.
[۱۲] - Escorial.
نوشته: محمود الاخرس ( كارشناس بخش اسناد و اطلاعات آلكسو در تونس)
ترجمه: صادق پورحسن طنابچی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی