به بهانه یک صد سالگی مشروطه ایران-بررسی اجمالی گفتمان های مشروطه

یکی از درسهای بسیار خوب و جذابی که تا به حال گذراندم " نهضت های اسلامی صد سال اخیر " بود آقای دکتر رجبلو به شکلی متفاوت از برنامه درسی تنظیم شده این درس را ارائه داد و به بررسی گفتمان های مهم نهضت ها و جنبش های تاریخ ایران پرداخت .وی" نهضت مشروطه" را مهمترین و کم نظیر ترین نهضت ها می داند چرا که این نهضت کاملا مدرن با شرایط زمان و مکان خود مطابقت چندانی نداشت:
در آستانه مشروطه سه گفتمان مهم سعی در مسلط کردن آموزه های خود بر جریان نهضت داشتند : ۱- گفتمان سنتی ۲- گفتمان تجدد ۳- گفتمان تلفیقی ذکاء الملک فروغی و شیخ فضل الله نوری ، آخوندزاده و میرزا ملکم خان ، میرزا حسین خان سپهسالار و آیت الله نایینی به ترتیب از چهره های شاخص سه گفتمان مطرح بودند.
ارنست لاکلائو و شانتال مانه معتقدند برای تعریف گفتمان ها باید به چهار مفهوم اصلی توجه کنیم :۱- مفصل بندی ( آرتیکولیشن ) ۲- سیادت ( هژمونی ) ۳- تضاد ( آنتاگونیزم ) ۴- نیرو و ●قدرت حاکم
دکتر رجبلو سه گفتمان مذکور را در این چهار قالب تحلیل کرد :
هر گفتمان در مقابل سایر گفتمان ها مفصل بندی و مرز هویتی خود را مشخص می کند . گفتمان سنتی، پاتریمونیالیسم و نقش پدرسالارانه شاه و نظام سلسله مراتبی فرماندهی از بالا و فرمانبری از پایین را پذیرفته بود.مماشات با بیگانگان ( در دوره ی قاجار ) خط مشی اتخاذ شده بود.نظام غیر متمرکز خاندانی برقرار بود و ایالات و ولایات ایران را شاهزادگان قاجار اداره می کردند و در عین حفظ استقلال خود به حکومت مرکزی مالیات می دادند از این روی حکومت مرکزی درمقابل حکومت های محلی آسیب پذیر بود .این نقطه ضعف بعدها توسط دو گفتمان دیگر مورد استفاده قرار گرفت .باستان گرایی شاهان قاجار حالت نوستالژیک آن ها را به شاهان پیش از اسلام نشان می داد.
تنفیذ شریعت به شرط حفظ منافع شاه و دولت و پیوند دین و سیاست با محوریت شاه و استفاده ابزاری از دین ، دیدگاه دو گانه به پارلمان : پذیرش نهاد پارلمان در صورت وفاداری به شاه ویا حفظ جایگاه سنتی شاه و نابودی پارلمان ،استقبال از تجدد و ترقی در صورت تقویت پایه های حکومت قاجار از دیگر ویژگی های مفصل بندی این گفتمان محسوب می شود.گفتمان تجدد اما صورتی دیگر یافت : خودکامگی استبداد سنتی را نفی کرد و ساخت حکومتی مدرن را مبنا قرار داد. نظام ملوک الطوایفی را نفی کرد و خواهان حکومت مرکزی قوی شد .متفکرین این گفتمان با سلطه بیگانگان مخالف و پذیرای اندیشه غرب بودند.آن ها بر این باور بودند که در ایران ابتدا باید احزاب شکل گیرند تا با قواعد بازی رقابت کنند و در سایه ی آن به تشکیل حکومت بپردازند.دین از سیاست جدا شود و ایران همچون اروپا ناسیونالیسم را به جای دین و نظام دموکراتیک انسان گرا را به جای حاکمیت مذهب قرار دهد.گفتمان تجدد نقش اصلی در حکومت ( قانون گذاری ) را از آن پارلمان می دانست .گفتمان تلفیقی میان این هردو قرار می گرفت : سلطنت مشروط شاه در چارچوب قانون اساسی را پذیرفت و بر تشکیل یک حکومت مرکزی و تمرکز سیاسی پافشاری کرد.با سلطه بیگانگان مخالفت کرد.وحدت ملی را مقدم بر وحدت گروهی دانست حال آنکه گفتمان تجدد رقابت حزبی و وحدت ملی را برتر میدانست .همچنین گفتمان تلفیقی بر باستان گرایی مذهب محور ( نزدیک شدن به پادشاهان بعد از اسلام ) تاکیید کرد. تجدد و ترقی و نظام پارلمانی را به شرط حفظ قدرت سیاسی قاجار پذیرفت و مانند گفتمان سنتی تنفیذ شریعت و پیوند دین و سیاست را مفصل خود قرار داده بود.
در قالب آنتاگونیزم – تضاد- گفتمان ها به تربیت نیروی اجتماعی و سوژه ها می پردازند. گفتمان زمانی معنا می یابد که در تضاد با گفتمان های دیگر قرار گیرد. سوژه های گفتمان سنتی دارای ویژگی های ذیل بودند : منفعل ، تقدیر گرا ، غیر رقیب با نظام حاکم ، مطیع حکومت خودکامه ، پذیرنده مشروعیت، مقبولیت و کارآمدی نظام اقتدار طلب قاجار( نتیجه آنکه در این شرایط مثلث تعادل دیوید هیستون مشروعیت ، کارآمدی ، مقبولیت به وجود آمد )، معتقد به فره ایزدی شاه و تلفیق دین و سیاست در سلسله مراتب نظام قاجار . نیروهای اجتماعی گفتمان تجدد هم برای مقابله با دو گفتمان دیگر ویژگی های خاص خود را داشتند: آن ها مشارکت جو ، فعال ، ضد و رقیب سلطنت بودند ، نظام مبتنی بر انتخابات آزاد و اقتدار نسبی را مد نظر قرار دادند ، مشروعیت و کارآمدی نظام را نفی کردند و مقبولیت نظام را در قالب پارلمان پذیرفتند و معتقد به جایگزینی رای و پذیرش مردمی به جای فره ایزدی نظام بودند.سوژه های گفتمان تلفیقی در عین مشارکت جویی تابع و انعطاف پذیر بودند و اقتدار نظام را به شرط پیروی اش از مصوبات مجلس پذیرفتند.آن ها همچون سوژه های سنتی مشروعیت و مقبولیت قاجار را باور داشتند و تنها کارآمدی آن را نفی کردند.توانایی شاه را در ارتباط او با پارلمان ، قانون گذاری و قانون اساسی می سنجیدند و فره ایزدی و گزینش مردمی _ حمایت خدا و مردم _ از شاه را تلفیق کردند. سوژهای گفتمان تجدد از دو گفتمان دیگر قابلیت بالا تری داشتند ( قابلیت تاسیس داشتند) و توانستند مجلس را به دست گیرند و قانون گذاری کنند در حالیکه گفتمان تلفیقی انگیزه ای برای غلبه نداشت. در مقابل علما به مخالفت بر می خیزند و قابلیت غلبه ی هژمونیک ( اعمال رضایتمندانه زور ) می یابند .
ویژگی های هژمونیک گفتمان سنتی از این قرار است : مفهومی به نام" هویت ایرانی " به وجود آمد که به عرف و ارزش های تقویت کننده نظام سنتی نزدیک بود. جریان فکری شکل گرفت که به شاه هویت ماوراالطبیعه می داد.اطاعت مطلق از شاه ترویج یافت و شاه تنها شهروند بود ، نقش تبعی و درجه دوم هم به مردم داده شد.در گفتمان تجدد اعمال زور رضایتمندانه به گونه های دیگر در آمد : سلسله مراتب نفی شد و همه دربرابر قانون مساوی شدند ، حقوق شهروندی مطرح شد و مردم آزادی همه جانبه یافتند ، متاثر از اندیشه های لیبرالیستی حکومت نقش ابزاری یافت و حکومت و شاه هم نقش تبعی پیدا کردند ، نظام پارلمانی مطلق و بی هیچ شرطی مستقر شد لذا قانون فراتر از شریعت ، عرف و سنت قرار گرفت ومعیاری برای تصمیم گیری شد . شکل گیری هویت باستان گرایانه ی دین محور ( هویت اسلامی - ایرانی ) ، پذیرش هویت ماوراالطبیعه شاه و تلفیق اش با قدرت مردم، دادن نقش شهروندی هم به شاه و هم به مردم، اطاعت قانونی مطلق از حکوت به معنی اطاعت از قوانینی که به توشیح ملوکانه رسیده باشد و ایجاد پارلمانتاریزم حکومتی نه دینی به این معنا که دین برای علما باشد و عرف برای حکومت از ویژگی های هژمونیک گفتمان تلفیقی محسوب می شود.
●روز افتتاح مجلس شورای ملی
این سه گفتمان در مشروطه در مقابل یکدیگر قرار گرفتند ، حال آنکه تقابل اصلی میان گفتمان تجدد و گفتمان سنتی بود.از طرفی متجددین برآن بودند تا قدرت شاه و دربار را محدود کرده و به تدریج آن ها را از عرصه خارج نمایند و از طرف دیگر شاه و برخی از علما در برابر مجلس صف آرایی کردند .علمایی مثل آیت الله نوری بر این باور بودند که مجلس محل زنادقه و مهدورالدم ها است لذا باید تعطیل شود. نتیجه این تقابل به توپ بستن مجلس بود تا مقدمه ای شود برای غلبه هژمونیک گفتمان سنتی.
اکنون بعد از گذشت صد سال به نظر می آید این گفتمان ها با تغییرات کلی همچنان به حیات خود ادامه می دهند . اگرچه مجلس خانه ملت شده است و قانون گذاری امری بدیهی به شمار می آید اما تقابل گفتمان ها بر سر حضور احزاب و تاثیر گذاری سیاسی آن ها، رابطه دین و سیاست و چگونگی تربیت سوژه های گفتمانی همچنان زنده و پابرجاست...!!

مرسده آزاده

منبع : هفته نامه فصل نو