معیارهای ارزیابی منابع اطلاعاتی الکترونیکی با تاکید بر وب‌سایت‌ها

هرچند محمل‌های اطلاعات در طی زمان همواره در حال دگرگونی هستند، با این حال ارزیابی كیفی و انتقادی اطلاعات، از ابتدا یكی از نقش‌های سنتی كتابداران به حساب می‌آمده است. امروزه شبكه جهانی وب یكی از مهم‌ترین منابع و محمل‌های دسترسی به اطلاعات محسوب می‌گردد و از آنجا كه استفاده از اینترنت روز به روز در حال افزایش است، همزمان با حجم عظیم اطلاعات درست و معتبر، به دلیل ه فیلتر داوری و ویراستاری و این كه مراحل ویرایش مرسوم در روند انتشار منابع چاپی را طی نمی‌كنند، اطلاعات نامعتبر بسیاری در اینترنت انتشار می‎یابد. بسیاری از اطلاعات قابل دسترس از طریق اینترنت، نه‌تنها غیرمفید هستند، بلكه حتی ممكن است نادرست یا گمراه‌كننده هم باشند. این امر بویژه در مورد اطلاعات پزشكی اهمیت بیشتری دارد و نگران‌كننده به نظر می‎رسد، چرا كه ممكن است خیلی از كاربران، اینترنت را به عنوان منبعی برای كسب اطلاعات پزشكی خود، خانواده و دوستان مورد استفاده قرار دهند. با توجه به این موارد، ارزیابی انتقادی و كیفی وب‌سایت‌ها، اطلاعات موجود در آن‌ها، و تعیین دامنه كاری آن‌ها در برخورد با نیازها و احتیاجات استفاده‌كنندگان، ضروری به نظر می‌رسد. این نوشته به تحلیل و ارزشیابی وب سایت‌ها و منابع اطلاعات الكترونیكی موجود در وب می‌پردازد و روش‌ها و معیارهایی برای ارزیابی اطلاعات الكترونیكی و ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی مناسب، معتبر و درست، ارائه می‌نماید.
مقدمه
یكی از نقش‌های سنتی كتابداران، ارزیابی و انتخاب منابع اطلاعاتی است. آنان برای این كار در محیط سنتی، از معیارها و مقیاس‌های خاصی استفاده می‌كنند. با ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی، نقش‌های سنتی كتابداران هم به سرعت در حال دگرگونی است. گستره وسیعی از انواع منابع اطلاعاتی در اینترنت وجود دارند که افراد مختلف ممکن است به دلایل متفاوت از آن‌ها استفاده کنند. همانطور که معیارهای ارزیابی منابع چاپی در محیط الکترونیکی کاربرد دارند، در زمینه شاخص‌های ارزیابی منابع اطلاعات الکترونیکی گوناگون هم همپوشانی زیادی دیده می‌شود. در ارزیابی منابع اطلاعاتی الکترونیکی برخی معیارهای کلی وجود دارند، و تعدادی از معیارها نیز برای نوع خاصی از منابع اهمیت می‌یابند. مثلاً در بررسی و ارزیابی یک وب سایت ممکن است شناسایی اعتبار اطلاعات موجود در سایت مهم باشد، اما برای فردی که از بایگانی‌های اف‌تی‌پی استفاده می‌كند سرعت دسترسی به اطلاعات مهم‌تر است (کوک، ص۱۲۳). انواع منابعی كه در اینترنت وجود دارند با نام وب‌سایت‎ها، مجلات تخصصی و عمومی الكترونیكی، منابع متن كامل پایگاه‎های اطلاعاتی، منابع اطلاعاتی و خبری، تبلیغات، اطلاعات تجاری، منابع چندرسانه‎ای و غیر آن شناخته می‎شوند، كه هر یك را باید با توجه به ویژگی‌های خاص خود مورد ارزیابی و سنجش قرار داد. در حال حاضر چگونگی ارزیابی وب‌سایت‌ها و اطلاعات موجود در آن‌ها یك مبحث جدی در مراكز آموزشی دنیا است. كمیت اطلاعات منتشرشده در اینترنت (بویژه از طریق شبكه جهانی وب) نسبت به اطلاعات قابل دسترس از طریق دیگر رسانه‌ها روز به روز در حال افزایش است. امروزه هر كس قادر است در یك وب‌سایت شخصی به انتشار مطالب دلخواه خود بپردازد و متأسفانه هیچ كنترل رسمی به منظور رعایت حداقل استانداردها و معیارهایی كه معمولاً در انتشارات چاپی كاربرد بیشتری دارند، وجود ندارد. بدیهی است كه ما هر چیزی را كه در تلویزیون می‌بینیم، از رادیو می‌شنویم، یا حتی در كتاب‌ها و مجلات می‌خوانیم، صرفاً به جهت این كه از طریق این رسانه‌ها اعلام شده است، باور نمی‌كنیم؛ نمی‌توانیم هر چیزی را كه در اینترنت قرار گرفت، به دلیل این‌كه اینترنت به صورت یك رسانه غالب و جاذب درآمده است، بدون هیچگونه ارزشیابی قبول كنیم ( p.۲۴۷ ،Dragulanescu،۲۰۰۲، .۲۴۷). پس مطالب و اطلاعات گوناگون به صرف انتشار از طریق وب، اعتبار نمی‌یابند. اگرچه اینترنت به عنوان یك منبع اطلاعاتی ارزشمند و عالی مطرح است، در عین حال می‎توان آن را ابزاری غیرمؤثر و تلف‌كننده وقت نیز قلمداد كرد، كه بسیاری از اطلاعات آن ناموثق، كهنه و غیرمفید است. این مطلب هنگامی روشن‎تر می‌شود كه حجم بالای اطلاعات منتشره، آلودگی اطلاعات، امكان انتشار اطلاعات توسط همه، و ه فیلتر داوری و ارزشیابی در وب را به آن بیفزاییم.
●وب‌سایت‌ها
وب‌سایت‌ها مجموعه‌ای از صفحات موجود در شبكه جهانی وب هستند که ممکن است توسط افراد یا سازمان‌های مختلف تجاری، علمی، موضوعی، ملی، بین‌المللی، و ... ایجاد و پشتیبانی شوند. وب جهانی یك فناوری شبكه‎ای بسیار پیچیده است كه اخیراً چند صد میلیون صفحه وب و میلیون‌ها كاربر، از این فناوری استفاده می‌نمایند. هر روز استفاده‌كنندگان این صفحات به‌منظور یافتن مناسب‌ترین، مرتبط‌ترین و روزآمدترین اطلاعاتی كه نیاز دارند، به جستجو در وب می‌پردازند. در شبكه جهانی وب، استفاده‌كنندگان به وسیله راهنماهای صفحه به صفحه و پیوندهای موجود، به كاوش می‌پردازند. محتوای صفحات مرتبط با این پیوندها معمولاً برخی اطلاعات را در غالب متون یا تصاویر به استفاده‌كنندگان ارائه می‌دهد.
طرح یك وب‌سایت از سه قسمت اصلی تشكیل شده:
۱. سرصفحه وب‌سایت(Header)،
۲. بدنه اصلی،
۳.ته‌ستون (پایین صفحه وب‌سایت).
با بررسی تمام این بخش‌ها می‌توانیم پاسخ سؤالات زیر را پیدا كنیم:
- مؤلف وب‌سایت كیست؟
- سایت چه وقت ایجاد شده است؟
- چه كسی سایت را پشتیبانی می‌كند؟
- ارتباطات فراهم‌شده چه چیزی را بیان می‌دارند؟
- مخاطبان احتمالی وب‌سایت چه كسانی هستند؟
- هدف از روابط موجود در وب‌سایت چیست؟
بیشتر وب‌سایت‌ها به‌منظور ایجاد ارتباط و تعاملات لازم، اجازه ارتباط الكترونیكی را برای استفاده‌كنندگان فراهم می‎نمایند. پیشرفت كیفیت وب‌سایت‌ها، براساس عكس‎العمل‌های گوناگون استفاده‌كنندگان و ارتباط استفاده‌كنندگان با تهیه‌كنندگان اطلاعات، تداوم می‎یابد (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۵۱).
●معیارهای ارزیابی
در زمینه ارزیابی اطلاعات و منابع چاپی و بویژه منابع اطلاعات الكترونیكی، مطالب زیادی در وب‎سایت‎های گوناگون ارائه شده است. معیارهای ارزیابی «كتس»(Katz) (۱۹۹۲) درباره ارزیابی منابع چاپی، در مورد منابع الكترونیكی هم كاربرد دارد. اما به دلیل ویژگی‎های خاص منابع الكترونیكی و اینترنت علاوه بر این معیارها، در ارزیابی منابع الكترونیكی موارد خاص محیط‎های الكترونیكی هم به آن افزوده می‎گردد. مهم‌ترین معیارهایی كه در ارزیابی منابع الكترونیكی در اكثر وب‎سایت‎ها و منابع اینترنتی به آن‌ها اشاره شده عبارت‌اند از: صلاحیت و اعتبار نویسنده و ناشر، حوزه و دامنه پوشش موضوعی، محتوا، صحت و درستی، هدف و مخاطبان، ایجاد ارتباط و تعامل، قابلیت دسترسی و كاربرپسندی، و تازگی و روزآمدبودن مطالب.
ویژگی‌ها و عواملی كه كیفیت و ارزش یك منبع اطلاعاتی را مشخص می‎نمایند ممكن است با توجه به نیازهای اطلاعاتی افراد و ماهیت منابع مورد ارزیابی متفاوت باشند؛ بنابراین رهنمودهای ارائه شده برای ارزیابی منابع اطلاعاتی تا حدودی نسبی است و نمی‎توان آن‌ها را وحی مْنزل فرض كرد؛ هر چند تمامی این رهنمودها یا بخشی از آن‌ها ممكن است در مورد یك منبع اطلاعاتی باكیفیت، صادق باشند. معیارهای اصلی ارزیابی منابع اطلاعات الكترونیكی در ادامه به تفصیل بیان شده‎اند.
●هدف
بیان هدف سایت، شناخت آن را ساده می‌كند و استفاده‌كنندگان را قادر به فهم آن می‎نماید. هدف هر منبع، مقصد و آمال آن را مشخص می‎كند. ارزیابی هدف منبع، با دیگر معیارهای ارزیابی بویژه با دامنه پوشش منبع اطلاعات و معیارهای دیگری كه در ادامه درباره آن‌ها بحث خواهد شد، پیوند خورده است. در سایت‎های مختلف، اطلاعات مربوط به هدف با مراجعه به قسمت‎های help, FAQ, about و غیر آن قابل مشاهده است. سؤالاتی كه در این زمینه مطرح است، عبارت‌اند از:
- هدف واقعی سایت چیست؟
- هدف واقعی مؤلف سایت چیست؟
- آیا به اندازه كافی از بی‌طرفی مؤلف مطمئن هستید؟
- آیا هدف سایت، روشن و مخاطبین آن، مشخص هستند؟
- آیا سایت، پوشش موضوعی مورد نظر مخاطبین خود را فراهم می كند؟
- آیا سایت، منابع تكمیلی دیگر را در اختیار مخاطبین خود قرار می دهد؟
- آیا روش معینی (مثلاً پیوسته یا چاپی) برای ارائه اطلاعات وجود دارد؟
- آیا راهنمای روشنی برای اطلاعات و توضیحات موجود در صفحه وب وجود دارد؟ (Tweddle، ۱۹۹۸).
●روزآمدبودن
در اینجا میزان تازگی و نو بودن اطلاعات منتشرشده در سایت، مورد توجه قرار می‌گیرد.روزآمدی اطلاعات با بررسی تاریخ تولید اطلاعات، آخرین تاریخ روزآمدسازی، تاریخ بعدی روزآمدسازی، و فاصله زمانی روزآمدسازی سنجیده می‎شود. روزآمدی اطلاعات عامل بسیار مهمی در ارزیابی منابع اطلاعات به حساب می‎آید، چرا كه اطلاعات غیرروزآمد ممكن است نامفید، نادرست یا گمراه‌كننده باشند.
قضاوت در مورد تازگی اطلاعات دو جنبه دارد: یكی این كه تاریخ تولید سند را بدانیم و دیگر این كه تاریخ آخرین بازنگری را بازرسی كنیم و ببینیم چه موقع ویرایش شده است. مثلاً هنگامی كه می‌خواهیم در مورد وضعیت اقتصادی نیكاراگوئه بدانیم، به‌روزبودن مطالب اهمیت فراوانی دارد. تاریخ تولید مدرك گاهی اوقات بسیار مهم است و زمینه تاریخی مدرك را مشخص می‎كند. مثلاً بعد از چندین سال كه از جنگ دوم جهانی می‎گذرد، وقتی اسناد مربوط به آن را بررسی می كنیم، دانستن اینكه یك سند خاص قبل از جنگ، بعد از آن، یا در هنگام جنگ تولید شده، بسیار با اهمیت است. زمان تولید یك مدرك (و اعمال نفوذ در تولید یك مدرك)، در فهم محتوای آن به ما كمك می‌كند. در بررسی روزآمد بودن سایت، سؤالات زیر مورد توجه قرار می‌گیرند:
- آیا منبع اطلاعاتی به روز نگه داشته می‎شود؟
- فاصله زمانی روزآمدسازی چقدر است؟
- سایت چه وقت ایجاد شده است؟
- آیا تاریخ حق مؤلف، نمایش داده شده است؟
- آیا همه منابع و مآخذ ذكرشده قابل دسترس هستند؟
- آیا كلیه سایت‌های مرتبط و آدرس‌های اینترنتی درست عمل می‌كنند؟
- اگر ویرایش چاپی یك مدرك وجود دارد، تاریخ انتشار آن چه موقع است؟ (تاریخ انتشار مدرك موجود در وب كه كپی ویرایش چاپی آن است، كم‌اهمیت‎تر از تاریخ انتشار ویرایش چاپی است و اگر متفاوت باشد، تاریخ انتشار مدرك چاپی معیار قرار می‎گیرد.)
- آیا تاریخ تولید یا تاریخ قرارگرفتن اطلاعات در وب، مشخص است؟ (در مورد اطلاعاتی كه ویرایش چاپی آن‌ها وجود ندارد، دو راه مختلف برای تشخیص و تعیین اولین باری كه اسناد در وب منتشر شده‌اند، وجود دارد. آیا آخرین تاریخ بازنگری، ویرایش، و روزآمدسازی مدرك مشخص شده است؟ روزآمدسازی مرتب اسناد و مدارك، اهمیت و اعتبار آن‌ها را بالا می‌برد. تاریخ آخرین بازنگری، میزان به‌روزبودن مطلب را نشان می‌دهد. یاداشت‌هایی كه اغلب مؤلفین وب با عنوان CONSTANTLY UPDATE (روزآمدسازی مداوم)، روی مدارك خود می‌گذارند، به همین منظور است (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۱۰).
●صحت و درستی
- آیا منابع مورد استفاده در تولید یك مدرك خاص، به روشنی ذكر شده‌اند؟ (این مورد در نوشته‌های علمی به صورت كتابشناسی و یادداشت، یكی از اصول كار است. اگر چه نباید این انتظار را از مدارك غیرعلمی نیز داشت، ولی برای ارزیابی اعتبار آن‌ها باید این سؤال را مطرح كرد. این سؤال به منظور اندازه‌گیری و سنجش كیفیت، اعتبار و درستی مطلب پرسیده می‎شود.)
- آیا فیلتر ویراستاری وجود دارد؟ (ویراستار با كار خود (یعنی كنترل و تصحیح اطلاعات)، سطح كیفیت و درستی مطالب را افزایش می‌دهد. در اغلب انتشارات چاپی، فرایند ویراستاری انجام می‎گیرد.)
- آیا مدرك از لحاظ دستور زبان و نگارشی صحیح است؟ (هر چند در تمامی مدارك ممكن است اشتباهات كوچكی از لحاظ نگارش وجود داشته باشد، ولی نباید این موارد زیاد باشند، چرا كه ممكن است باعث اشتباه در فهم مطلب مورد نظر گردند.)
- آیا امكان آزمودن و كنترل صحت منابع وجود دارد؟
- آیا حوزه تخصصی مؤلف با موضوع تحت پوشش، همخوانی دارد؟
- آیا مؤلف، روش تحقیق و فرایند گردآوری داده‎‎ها را به روشنی بیان كرده است (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۰۹)؟
- چه كسانی منابع را نوشته‎اند؟آیا آنان، مدرك دانشگاهی معتبری دارند؟
- آیا از روش‎های پژوهشی مناسبی استفاده شده و اطلاعات، بر مبنای پژوهش به دست آمده است؟
- آیا ارجاعاتی به منابع اطلاعاتی چاپی داده شده است؟
عوامل دیگر از جمله اعتبار و شهرت منبع، دانش و مهارت نویسندگان و سازمان‌های دخیل، و روزآمدی اطلاعات هم در صحت و درستی آن اثر دارند.●صلاحیت و اعتبار
مؤلف، سازمان، یا مؤسسه ناشر اثر، منابع اصلی اعتبار انتشارات چاپی در سطوح گوناگون هستند و جزئیات مربوط به هر یك از این‌ها، در انتشارات چاپی به روشنی مشخص است. اعتبار نویسنده در میان دیگر معیارهای ارزیابی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ به عبارت دیگر، سایتی دارای اعتبار است که توسط متخصص موضوعی یا مؤسسه‌ای که دانش و مهارت لازم را در آن زمینه موضوعی دارد ایجاد شده باشد.
در یك صفحه وب، مؤلف و ناشر ممكن است هر دو یكی باشند و اغلب هم تشخیص آن مشكل است. سؤالاتی كه در این مورد وجود دارند عبارت‌اند از:
-آیا روشن است كه چه كسی مسئول صفحه وب است؟ (اگر نتوانستید این اطلاعات را در سایت پیدا كنید، در اولین صفحه اصلی سایت جستجو كنید.)
- آیا اطلاعاتی درباره شخص یا سازمانی كه مسئولیت سایت را به عهده دارد در سایت یافت می‎شود؟ آیا در سایت، اطلاعاتی وجود دارد كه به شما برای قضاوت درباره اعتبار مؤلف كمك كند؟ (در انتشارات چاپی، ناشر مشخصی كه در زمینه موضوعی تخصص دارد، یا مؤلف صاحب نظر در حوزه مورد نظر، اعتبار كتاب را تعیین می كند. اگر هیچ اطلاعاتی درباره سازمان، ناشر و مؤلف صفحه پیدا نكردید، از كیفیت اطلاعات موجود در آن مطمئن نباشید.)
- آیا وضعیت حق مؤلف روشن است؟ (اگر مشخص شود كه مؤلف چه كسی است، این نكته خود روشن می‎كند كه چه كسی مسئول صفحه وب است.)
- آیا شكل چاپی از اطلاعات (كه اعتبار و كیفیت اطلاعات را تضمین كند) وجود دارد؟ (اعتبار اسناد چاپی معمولاً بیشتر از اسناد مبتنی بر وب است. هر یك از مدارك موجود در وب كه به صورت چاپی هم انتشار یافته و در قالب كتاب، مجله یا روزنامه هم موجود باشند، اعتبار آن‌ها تقویت می‌شود (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۰۸).)
- آیا فرایند گسترش سایت و مواد اطلاعاتی آن، روشن و مشخص است؟
- آیا مسائل مربوط به حق مؤلف و مالكیت فكری مشخص شده‌اند؟
- آیا موارد تكذیب‌شده و ایرادات، مشخص شده‌اند؟
- آیا آگهی‌های تجاری و تعهدنامه‌ها به روشنی به عنوان یك منبع درآمد معین شده‌اند؟ بودجه وب‌سایت از كجا تأمین می‌شود؟ آیا اطلاعات مربوط به آگهی‌های تجاری از محتوای سایت، جدا شده‌اند؟
- میزان اعتبار مؤلف در رشته تخصصی خود چقدر است؟
- آیا مؤلف، شناخته‌شده است؟
- درباره مؤلف (مثلاً زمینه كاری، موقعیت، علائق، انتشارات، و ...) چه اطلاعاتی دارید؟
- آیا تعیین میزان مهارت و اعتبار مؤلف برای شما ممكن است؟
- آیا مؤلف صفحات مختلف، مشخص شده‌اند؟
- آیا مؤلف، صلاحیت تهیه وب‌سایت را داشته است؟
- آیا مواد و منابع، مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند؟
- برای تعیین اعتبار افراد یا سایت‌های دانشگاهی، می‎توان درباره آن‌ها جستجو كرد كه آیا در زمینه مورد فعالیت، قبلاً انتشارات یا مقالاتی در نشریات معتبر دارند؟ آیا در این زمینه فعالیت دارند یا فرد بی‎تجربه‎ای هستند كه موقتاً در این زمینه فعالیت می‌كنند؟
برای تعیین اعتبار سایت‎ها می‎توان به پسوند آدرس‎ها توجه كرد. سایت‎های با پسوند gov سایت‎های دولتی، پسوند org مربوط به سازمان‌ها، پسوند edu یا ac مربوط به سایت‎های دانشگاهی، پسوند com نشان‌دهنده سایت‎های تجاری و شركت‎های خصوصی، و پسوند isp مربوط به سایت‎های شخصی هستند كه به منظور فراهم‌نمودن خدمات اینترنتی به وجود آمده‎اند.
برای ارزیابی اعتبار وب سایت‎ها از فنون جستجوی استنادی هم استفاده می‌كنند. شمارش تعداد افرادی كه به سایت مراجعه می‎كنند با استفاده از یك شمارشگر در پایین صفحه یكی دیگر از راه‎های ارزیابی اعتبار سایت است.
●سهولت استفاده و كاربرپسندی
رعایت بسیاری از معیارهای ارزیابی قبلی، در سهولت استفاده و كاربرپسندی سایت‎ها مؤثرند. استفاده از تصاویر و راهنما برای راهنمایی كاربران از اصولی است كه باید مورد توجه قرار گیرد، اما عواملی كه عمدتاً در زمینه كاربرپسندی مورد توجه قرار می‎گیرند قابلیت دسترسی به منابع، نحوه ارائه و نظم‎دهی اطلاعات، امكان حركت در سراسر منابع، امكان جستجو و مرور منبع، روشن و ساده بودن ارتباط صفحات، و برگشت به صفحه اصلی با یك تقه است.
- آیا اطلاعات مربوط به پشتیبانی كاربر (مثل about, help و برقراری تماس (contact)) در سایت وجود دارد؟
- آیا استفاده از منبع آسان است؟
- آیا دسترسی به منابع، آسان صورت می‎‌گیرد؟
- آیا منبع به صورتی آسان و كاربرپسند طراحی شده است؟
- آیا اطلاعات به آسانی پیدا می‎شود؟
- آیا امكان جستجو وجود دارد؟
- آیا اطلاعات كمكی وجود دارد؟
- آیا پیغام‌های سیستم، بامعنا و مفید هستند؟
- آیا اطلاعات آموزشی، ارائه شده؟
- آیا امكان ایجاد تعامل و ارتباط وجود دارد؟ (كوك، ۱۳۸۲، ص. ۱۱۵-۱۱۴).
سایت چگونه عمل می‎كند؟ جنبه‎های عملكردی سایت، به مفیدبودن و راحتی استفاده و كاربرپسندی سایت مربوط می‎شود. اولین سؤال در این زمینه مربوط است به مناسب و هماهنگ بودن سایت با نیازهای محققین، استفاده‎كنندگان و ارائه اطلاعاتی كه از سایت انتظار دارند. بعد جستجوگران بایستی صفحه اصلی سایت را آزمایش نمایند و نحوه و آسانی حركت در سایت و برگشت به صفحه اصلی وب سایت را بررسی كنند. آیا سایت به سادگی قابل فراخوانی است؟ آیا حركت از یك صفحه به صفحه دیگر ممكن است؟ آیا پیوندها به همان جایی راهنمایی می‎كنند كه مورد انتظار است؟ آیا می‎توان از سایت به عنوان یك الگو استفاده كرد؟
●دامنه پوشش موضوعی
گستردگی و میزان پوشش موضوعاتی كه مشاهده، تحلیل و گزارش شده‌اند دامنه و گستره پوشش موضوعی سایت را نشان می‌دهند.
یك سایت نمی‎تواند همه چیز را برای همگان فراهم نماید و در این صورت، كارآیی سایت به دلیل پیچیدگی و درهم‌بودن مطالب از بین می‎رود. وب سایت‎ها شكل‎های گوناگونی دارند و هر یك برای نوع خاصی از خدمات به وجود آمده‎اند. كاربرد یك سایت ممكن است برای ذخیره اطلاعات باشد و یقیناً ساختار این سایت با سایت دیگری كه در زمینه آموزش فعالیت دارد متفاوت است. با توجه به این تفاوت‎ها استفاده‎كنندگان باید سایت مورد نظرخود را با توجه به اهداف و حوزه تمركز موضوعی، ارزیابی كنند. پس شناسایی حوزه تمركز سایت، اولین قدم در ارزیابی انتقادی سایت است.
مهم‌ترین عامل در تعیین مفید بودن اطلاعات هر منبع، زمینه موضوعی تحت پوشش آن است و عوامل دیگر اغلب در درجه دوم اهمیت قرار دارند. میزان جامعیت، مفید بودن، سطح ارائه اطلاعات، انواع منابع تحت پوشش، و تنوع زمینه‎های موضوعی تحت پوشش، در این مورد قابل بررسی هستند. در ارزیابی دامنه پوشش علاوه بر اطلاعاتی كه در خود سایت در قسمت‎ help و مانند آن وجود دارد، باید عملاً چند سؤال مطرح كرد و در سایت به جستجوی آن سؤال‌ها پرداخت (كوك، ۱۳۸۲، ص. ۸۲ –۸۱). سؤالاتی كه درباره دامنه پوشش سایت مطرح می‎شوند عبارت‌اند از:
- زمینه‎های موضوعی و انواع اطلاعات زیر پوشش سایت كدام‌اند؟
- دامنه موضوعات مختلف زیر پوشش چگونه است؟
- پوشش اطلاعات گذشته‌نگر چگونه است؟
- آیا سطح ارائه اطلاعات، با مخاطبین هماهنگی دارد؟
- آیا تمامی موضوعات وب سایت، عمیقاً بازبینی شده‌اند؟
- آیا همه پیوندهای مرتبط به صورت مناسب، جامع و عملی، فعال هستند؟
- اطلاعات موجود در سایت چقدر برای منظور مورد نظر شما از جامعیت و مرتبط بودن برخوردار است؟
تراكم و فشردگی
میزان اطلاعات باربط و جامع كه در هر صفحه از سایت به نمایش گذاشته می‌شود بسیار با اهمیت است.
- در هر صفحه از سایت، مفاهیم غالب هستند یا تصاویر؟
- آیا اطلاعات نمایش‌داده‌شده در هر صفحه (شامل تصاویر و متن‌ها) برای شما به اندازه كافی جامع است؟
- آیا اطلاعات نمایش‌داده‌شده در هر صفحه، برای شما كافی است؟
- چه مقدار اطلاعات تبلیغاتی و آگهی‌های تجاری در هر صفحه از سایت وجود دارد؟
تعامل
ارتباط دوطرفه بین استفاده‌كننده و مؤلف یا ارتباط با ایجادكننده، هماهنگ‌كننده یا مؤلف سایت، برای درك واكنش كاربران ضروری است.
- آیا یافتن حداقل یك پیوند برای ارتباط از طریق پست الكترونیكی با مؤلف وب سایت یا مسؤل سایت، امكان‌پذیر است؟
- آیا پیوند مربوط به ایجاد ارتباط، فعال است؟
- آیا پیوند، سریع عمل می‌كند؟
- آیا به پیغام‌هایی كه فرستاده‌اید پاسخی داده شده است؟
سرعت
مدت زمان مورد نیاز برای بارگذاری و فراخوانی سایت و نمایش صفحه وب سایت، به عواملی از قبیل جایی که منبع اطلاعاتی در آنجا قرار دارد و تعداد و اندازه تصاویر بستگی دارد.
- آیا «یوآرال» سایت، به سرعت و بدون درنگ صفحه وب را پیدا می‌كند؟
- آیا تغییر فوری صفحه نمایش ممكن است؟
- آیا ارتباط شما با تمامی پیوندهای فراهم شده، بدون تأخیر میسر می‎شود؟
●محتوا
اطلاعات بازیابی شده، واقعیت است یا ایده؟ آیا سایت، دربردارنده اطلاعات اصلی است یا تنها پیوندهایی ساده برقرار می‎كند؟ سایت‎ها از دو جهت ممكن است مفید باشند: یكی به عنوان منابع اطلاعات درون خودشان و دیگری به عنوان پیوندهایی با اطلاعات منابع دیگر. به هر حال، این كه منابع، اصلی هستند یا چكیده‎هایی برگرفته از متون دیگر، مهم است؛ زیرا احتمال دارد در طی فرایند چكیده‎نویسی، مفاهیم و پیوندهای آن‌ها از میان رفته باشند. عوامل خاص دیگری كه در ارتباط با محتوا وجود دارند عبارت‌اند از دقت، اعتبار نویسنده، تازه و نو بودن، و منحصر به فردبودن منبع (عصاره، ۱۳۸۱، ص.۶۹-۶۸ ).
صفحات سایت و مباحث آن باید مداوماً بازنگری و نو شوند.
آیا پوشش، محتوا و پیوندهای كافی برای رسیدن به مقصود مورد نظر وجود دارند؟
آیا علائمی دال بر پیشرفت مباحث و صفحات وجود دارند؟
آیا اطلاعات، روزآمد و جاری است؟
آیا محتوا و پیوندها درست هستند؟
آیا منابع، ذكر شده‌اند و مراجع ذكرشده، درست هستند؟
آیا پیوندهای ساخته‌شده، ماهیت منابع و محتوای آن را به خوبی نشان می‌دهند؟●ساختار وب سایت
شكل ظاهری سایت باید با هدف، مخاطبان و موضوع سایت، هماهنگی داشته باشد. به منظور بهبود وضعیت ارتباط با مخاطبین باید از یك محیط واسطه‌ای مناسب استفاده شود و طرح ظاهری سایت هم باید امكان پیداكردن و خواندن اطلاعات و راهنمایی آسان كاربران را فراهم نماید. سؤالاتی كه در این زمینه مطرح هستند، عبارت‌اند از این كه:
آیا وب سایت، یك ساختار یكدست و منطقی برای جستجوی موضوعات دارد؟
آیا از تصاویر، صدا، انیمیشن و رنگ ها به صورت مناسب و در جهت راهنمایی كاربران و رسیدن به هدف سایت، استفاده شده است؟
آیا صفحه وب سایت، پیوندهای داخلی مناسبی برای كمك و راهنمایی دارد؟
آیا در نوشته‌ها تنها از متن استفاده شده یا از تصاویر هم به خوبی استفاده شده است؟
آیا سازوكار مناسبی در مورد رنگ‌ها، نام صفحات، علائم و نشانه‌ها وجود دارد؟
آیا تمامی امكانات مورد نیاز برای رسیدن به هدف كاربر (مثلاً توضیحات مورد نیاز برای برگشت به مطالب اصلی) وجود دارند؟
آیا بین طرح سایت و پیوندهای بیرونی آن، یكدستی و هماهنگی وجود دارد كه به طور مناسبی از ساختار آن پشتیبانی كنند؟
آیا طرح ظاهری سایت، نیاز كسانی را كه معلولیت شنوایی یا بینایی دارند بر طرف می‎كند؟ (Heimlich، ۱۹۹۹)
●عینیت‌گرایی
به طور كلی در علوم اجتماعی انتظار اینكه نوشته‎ها كاملاً مشخص و عینی باشند، غیرواقعی به نظر می‎رسد. با این حال این سؤال پیش می‎آید كه اگر تمام مسائل ذهنی هستند، پس چرا ما به مطالعه و تحقیق می‎پردازیم؟ درسال‎های اخیر تمایلات شخصی و گروهی زیادی در تحقیقات به وجود آمده كه این امر باید در ارزیابی‎ها كاملاً روشن شود. محققین زیادی در مورد عینیت‌گرایی و ذهنیت‌گرایی و متمایز نمودن اهداف در پژوهش‎ها، تحقیق نموده‎اند و همه آن‎ها بر این نكته تأكید دارند كه در تحقیقات، شواهد باید روشن باشند و محدودیت‎ها مشخص گردند. بویژه از منابع علمی دانشگاهی بیشتر انتظار می‎رود كه عینیت‎گرایی در آن‌ها رعایت شود_ هر چند كه یك منبع را نمی‎توان فقط به دلیل عدم رعایت این مورد، بی‌ارزش دانست. سؤالاتی را كه در این مورد می توان مطرح نمود، شامل موارد زیر هستند:
- آیا وابستگی و تمایلات به خوبی روشن هستند؟ شما ممكن است از یك مدرك كه از موضع خاصی دفاع می‎كند یا تمایل به یك حالت ویژه‎ دارد، انتظار وابستگی داشته باشید، اما این تمایلات و وابستگی‎ها باید روشن باشند.
- آیا آگهی‎های تبلیغاتی به روشنی از اطلاعات تفكیك شده اند؟ آگهی‌دهنده‌ها اغلب سعی می‎كنند موارد مورد نظر خود را از طریق روزنامه‎ها یا یافته‎های تحقیقاتی اعتبار ببخشند، كه این امر، اعتبار عینیت‎گرایی اسناد را زیر سؤال می‎برد.
- آیا نقطه نظرات شخصی از اطلاعات اصلی و درست جدا هستند؟ در یك صفحه شخصی وب، اغلب عقاید شخصی زیادی در قالب مقاله یا گزارش دیده می‎شوند.
قابلیت دسترسی
یكی از جنبه‎های مهم در اینترنت و منابع الكترونیكی، قابلیت بالای دسترسی و دستیابی به آن‌ها است. سرعت بالای دستیابی به اطلاعات در منابع الكترونیكی باعث استفاده هر چه بیشتر از این گونه منابع شده، اما در این زمینه مشكلاتی هم ممكن است وجود داشته باشند؛ مثلاً برخی سایت‎ها در زمان‌های خاص از روز، قابل دسترس نیستند.
- آیا دسترسی به اطلاعات در هر بار مراجعه به سایت امكان‎پذیر است؟ پایایی سایت با این مورد مشخص می‎شود.
- آیا سایت فقط با جدیدترین نسخه مرورگرهای چند‎رسانه‎ای وب قابل دسترسی است یا با نسخه‎های قدیمی‎تر هم باز می‎‎شود؟
- اطلاعات مورد نظر در چه قالبی قابل دسترسی است: «پی‌دی‌اف»، «اچ‌تی‌ام‌ال» یا غیر آن‌ها؟
- آیا برای دسترسی به اطلاعات باید هزینه‎ای پرداخت نمود؟
- آیا دسترسی به متن كامل اطلاعات امكان‎پذیر است؟
- چه نرم‎افزاری برای دسترسی به اطلاعات مورد نیاز است؟
- اطلاعات به چه زبانی در دسترس است؟ (كوك، ۱۳۸۲، ص. ۱۰۷-۹۹ )
مقایسه با منابع اطلاعاتی دیگر
در ارزیابی كیفیت منابع می‎توان یك منبع خاص را با دیگر منابع موجود، مقایسه و ارزشیابی نمود. از جمله موارد مقایسه می‎توان به هدف، پوشش، اعتبار و شهرت، درستی و صحت، روزآمد بودن، قابلیت دسترسی، ساختار سایت، و سهولت استفاده اشاره كرد. سؤالاتی كه در این زمینه مطرح می‌شوند عبارتند از:
۱. آیا منبع اطلاعاتی، تسهیلات منحصر به فردی دارد؟
۲. یك منبع خاص از نظر هدف، پوشش، اعتبار، درستی، روزآمدی، قابلیت دسترسی، ساختار، سهولت استفاده، مزایای دسترسی، و هزینه، با دیگر منابع چه تفاوت‎ها و شباهت‎هایی دارد؟ (كوك، ۱۳۸۲، ص. ۱۱۹-۱۱۵ ).
استفاده از نقد و بررسی‎ها و تجارب خود و دیگران
افرادی كه از اینترنت استفاده می‎كنند به ندرت وقت و شرایط كافی برای ارزیابی منابع و اطلاعات اینترنتی دارند. به همین دلیل می‎توانند از نقدها و بررسی‌های چاپ شده در مجلات چاپی و تخصصی استفاده نمایند، یا از نظرات دوستان و همكاران و توصیه‎های مندرج در منابع نقد و بررسی استفاده نمایند. بعلاوه هر كس كه برای مدتی از منابع اطلاعات الكترونیكی استفاده كرده باشد، قادر است یك برداشت كلی از منابع داشته باشد. سؤالاتی كه در این زمینه می‌شوند عبارت‌اند از:
۱. برداشت كلی شما از منبع چیست؟
۲. آیا نقد و بررسی درباره منبع وجود دارد؟
۳. آیا سایت در پایگاه‎های اطلاعاتی باكیفیت حضور دارد یا نه؟
۴. آیا امكان استفاده از نظرات اشخاصی كه قبلاً از سایت استفاده كرده‎اند، وجود دارد؟ (كوك، ۱۳۸۲، ص. ۱۲۰-۱۱۹ ).
●موانع ارزیابی
یكی از اهداف ارزیابی صفحات وب، شناخت و دستیابی به اطلاعاتی است كه در انتشارات چاپی، به روشنی مشخص هستند. ممكن است اطلاعاتی از جمله نام ناشر، مؤلف، مراحل، و فرایند ویراستاری در یك مدرك چاپی به راحتی قابل بازیابی باشند، در حالی كه یافتن همین اطلاعات در وب‌سایت‌ها مشكل باشد. به هر حال دسترسی به این اطلاعات برای تشخیص اعتبار صفحه وب، ضروری است.
توانایی قضاوت در مورد صحت و اعتبار (روایی و پایایی) یك منبع خاص با كنترل كردن مجموعه‌ای از اطلاعات (از جمله اعتبار مؤلف، صحت و درستی اطلاعات، هدف، به‌روزبودن اطلاعات، و كیفیت آن) میسر می‎گردد. اما در ارزیابی اطلاعات الكترونیكی باید با انعطاف برخورد كرد، زیرا نمی‌توان معیارهای ارزیابی را وحی منزل فرض نمود و در همه جا به صورت ثابت و یكنواخت پذیرفت. بعضی اوقات، معتبرترین و دقیق‎ترین صفحات وب حتی اطلاعات اولیه مربوط به این موارد را در خود ندارند. انتشارات دولتی یكی از این مواردند كه اغلب، مؤلف آن‌ها مشخص نیست، یادداشت‌نویسی مربوط به حق مؤلف، یا جزئیات برقراری ارتباط را درخود ندارند، اما واقعیت‎های معتبری را به روشنی شرح می‎دهند.
یكی از مشكلات ارزیابی اعتبار نویسنده در اینترنت به دست آوردن اطلاعات لازم در این زمینه است. در منابع چاپی، این اطلاعات از یادداشت‎های مقدماتی به دست می‎آ‎ید. اما منابع اینترنتی در این زمینه ضعیف هستند و در مورد اعتبار تولیدكننده اثر، اطلاعاتی نمی‎دهند. ناپایداری اطلاعات منابع بازیابی‌شده در وب نیز یكی از مشكلاتی است كه باید به آن توجه شود. ه این نوع اطلاعات در اینترنت بر ارزیابی بر اساس معیار «هدف»، اثر می‎گذارد. از طرفی، مشكل است كه هدف از طراحی یك منبع اینترنتی را دریابیم (عصاره، ۱۳۸۱، ص. ۶۷).
●●نتیجه
از مهم‌ترین مسائل در دسترسی و دریافت اطلاعات، داشتن قدرت انتخاب و ارزشیابی است و یكی از وظایف ما كتابداران، آموزش استفاده‎كنندگان برای انتخاب و ارزشیابی منابع اطلاعاتی است. همان طور كه برای ارزیابی منابع چاپی، معیارهایی وجود دارند، برای ارزیابی منابع اطلاعات الكترونیكی هم این معیارها و حتی معیارهای خاص این محیط به كار گرفته می‎شوند. به منظور ایجاد توانایی برای ارزشیابی اطلاعات، باید قبل از هر چیز شیوه‎های ارزیابی انتقادی كیفیت اطلاعات موجود در وب سایت‌ها و معیارهای ارزیابی اطلاعات الكترونیكی را بیاموزیم.
نكات اساسی در ارزیابی كیفیت منابع اطلاعاتی عبارت‌اند از: شناسایی هدف منبع، ارزیابی دامنه پوشش، اعتبار و شهرت، درست‌بودن اطلاعات، روزآمدی و نگهداشت منبع، قابلیت دسترس‎پذیری منبع، نحوه ارائه و نظم‎دهی اطلاعات، سهولت استفاده از منبع، مقایسه منبع با دیگر منابع اطلاعاتی، و ارزیابی كیفیت كلی منبع (كوك، ۱۳۸۲، ص، ۷۷ ).
منابع
عصاره، فریده. (۱۳۸۱). معیارهای ارزیابی منابع اینترنتی. فصلنامه كتاب، ۱۳(۱)، ۷۰-۶۲.
كوك، آلیسون. (۱۳۸۲). راهنمای یافتن اطلاعات با كیفیت در اینترنت، راهبردهای گزینش و ارزیابی (مهدی خادمیان، مترجم). مشهد: انتشارات كتابخانه رایانه‎ای.
Sebek, Robert. (۲۰۰۴). Bibliography on Evaluating Internet Resources. Retrieved August ۱۳, ۲۰۰۴, from Virginia Tech university libraries Web site: http://www.lib.vt.edu/research/evaluate/evalbiblio.html
Dragulanescu, N. G. (۲۰۰۲). Website quality evaluations: criteria and tools [Electronic version]. The international information & library review, ۳۴(۳), ۲۴۷-۲۵۴.
Dochartaigh, Niall (۲۰۰۲). The Internet research handbook:a practical guide for students and reserchers in the social sciences. London: SAGE Publications.
Heimlich, J. E. (۱۹۹۹, November). Evaluating the content of web sites: guidelines for educators. Retrieved July ۹, ۲۰۰۴, from Environmental Education and Training Partnership, EETAP Resource Library http://www.epa.gov/enviroed/pdf/evalwebsites.pdf
Furno, Christine. (۲۰۰۲, August). Evaluating Web Sites and Other Electronic Sources. Retrieved July ۹, ۲۰۰۴, from http://camellia.shc.edu/literacy/tablesversion/lessons/WebSitesEval.pdf
Scholz-Crane, Ann. (۱۹۹۷, March). Evaluating World Wide Web Information. Retrieved July ۹, ۲۰۰۴, from http://Crab.rutgers.edu/~scholzcr/eval.html
Heimlich, J. E., & Wang, K. (۱۹۹۹). Evaluating the structure of web sites. Retrieved July ۹, ۲۰۰۴, from Environmental Education and Training Partnership, EETAP Resource Library http://www.epa.gov/enviroed/pdf/evalstruc.pdf
Katz, W.A. (۱۹۹۲). Introduction to Reference Work. New York: McGraw-Hill.
غلام حیدری
كارشناس ارشد علوم كتابداری و اطلاع‌رسانی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران