جدال جان و سرمایه در کلان شهر تهران

دیری نیست که از " اجلاس زمین" در ریودوژانیرو (۱۹۹۲) می‌گذرد. اجلاسی که درآن، دولت‌ها موظف به پایبندی به اصول" توسعه پایدار" شدند تا شاید حفظ "محیط زیست" و "عدالت اجتماعی" همچون رشد اقتصادی، جایگاهی در ساختارهای قدرت بیابد. اگر چه این مبحث و مولفه‌هایش در راستای حفظ ساختارهای موجود و جلوگیری از فروپاشی آنها طراحی شده است اما به دلیل تاکید بر محیط زیست و حفظ آن اهمیت و ارزشی خاص می یابد. چرا که سالهاست، به دلیل تغییر نگرش بشر، رابطه دوطرفه انسان و طبیعت بر هم خورده است و آدمی با جامعه پذیری خاص، جهت مصرف و افزایش سود؛ طبیعت و دیگر جانداران را صرفا منابعی برای خود و افزایش سرمایه فرض نموده و در نتیجه تداوم حیات خود و طبیعت را زیر سوال برده است. شاخص آشکار و نهان چنین وضعیتی از خودبیگانگی ما با انسان، طبیعت و در یک کلام جهان است.
براساس اعلامیه ریو، در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسان‌ها، هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتی توام با سلامت و سازندگی هستند. توسعه حقی است که باید به صورت مساوی، نسل‌های کنونی و آینده را زیر پوشش قرار دهد و حفاظت از محیط زیست بخش جداناشدنی از توسعه است.(۱)
توسعه پایدار یک پروسه اجتماعی – زیست بومی است که بواسطه تکمیل نیازهای انسانی، در حالی که کیفیت محیطی را بطور نامحدود حفظ می نماید؛ توصیف می‌شود. توسعه پایدار بطور مفهومی در سه بخش ترکیبی گنجانده می‌شود:
۱) پایداری محیطی
۲) پایداری اقتصادی
۳) پایداری سیاست‌های اجتماعی
توسعه پایدار برای بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی بشری در عین اینکه وی در محدوده توانایی اکوسیستم‌های حامی زندگی می‌کند؛ تعریف شده است.(۲)
با این وجود در کلان شهر تهران این شاخص ها در ابتدایی‌ترین مرحله خود یعنی حق حیات برای انسان با چالشی اساسی مواجه است.
حدود دویست سال پیش که تهران به‌عنوان پایتخت انتخاب شد از سرسبزترین و خوش آب وهواترین مناطق ایران بود اما در حال حاضر از گاز حیات‌بخشی به‌نام اکسیژن محروم شده، پرندگان آن مهاجرت کرده‌اند و پوشش گیاهی آن رنگ باخته است.
تهران از سه سو در احاطه رشته کوه‌های البرز است و با گسترش بدون برنامه ریزی و عواقب تمرکزگرایی در سیستم حکومتی از منطقه خوش آب و هوای دیرینه به کلان شهری آلوده امروزی تبدیل شده است و در "زمره یکی از ۱۵ شهر بزرگ و آلوده جهان قراردارد که از نظر استانداردهای شهرنشینی و کیفیت زندگی سالم در انتهای جدول جهانی است". (۳)
عدم کفایت در مدیریت این شهر اصول پایداری برای نسل آینده را به تمسخر گرفته است چرا که ابتدایی‌‌ترین حق نسل فعلی یعنی حیات را به یغما برده است.
بر اساس آمارهای غیر رسمی سالانه دست کم ۲۵۰۰ شهروند تهرانی در اثر آلودگی هوا جان خود را ازدست می‌دهند. درنخستین همایش تخصصی حقوق محیط زیست با رویکرد آلودگی هوا اعلام شد که آلودگی هوا در پایتخت، ۵ سال از عمر تهرانی‌ها کاسته است. (۴) بر طبق محاسبه‌ای با در نظر گرفتن جمعیت ۱۲ میلیونی این شهر و میانگین سن ۶۰ سال؛ برای نسل فعلی، شاهد قتل‌عام یک میلیون نفر از هموطنان بیگناه‌مان(۵) در یک کشتار دسته‌جمعی هستیم که به‌عنوان یک جنایت انسانی قابل پی‌گیریست.
طبق ماده ۶۲ قانون برنامه توسعه چهارم وزارت بهداشت موظف است آمار مرگ و میر ناشی از آلودگی را در ۸ شهر بزرگ کشور محاسبه و اعلام نماید که همواره از این مسوولیت شانه خالی کرده است. با این وجود منابع دیگر آمار و ارقامی را بیان می‌کنند که اگر چه بعضا متفاوت است و یا خالص بودن این ارقام به‌واسطه متغییر آلودگی، جای بحث دارد اما قابل چشم‌پوشی نیست. طبق آمار مدیر طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۸۴؛ ۹۹۰۰ شهروند تهرانی بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. همچنین طبق اظهارنظر وی میزان تولید گازهای آلوده در کشور از ۸/۱ میلیون تن درسال ۸۱ به ۵/۲ میلیون تن در سال ۱۳۸۵ افزایش یافت. (۶)
روزانه ۱۲۰۰ تن آلاینده در هوای تهران پخش می‌شود مدیر طرح جامع کاهش آلودگی تهران گفت "مصرف روزانه ۹ تا ۱۲میلیون لیتر بنزین در تهران به مثابه انفجار هر روزه یک بمب ۸ هزارتنی بنزین"(۷) در این شهر بی‌پناه است.
طبق آمار بانک جهانی، ایران در سال ۲۰۰۶ هشت میلیارد دلارخسارت برای آلودگی هوا هزینه کرده است. این رقم در سال ۲۰۰۴ ؛۸/۷ میلیارد دلاربوده است. طبق برآورد این بانک خسارت سالانه آلودگی هوا در سال ۲۰۱۶ به ۱۶ میلیارد دلار می رسد. مطالعات بانک جهانی نشان می‌دهد خسارت سالانه ناشی از مرگ ومیر آلودگی هوا در ایران حدود ۵ هزار و صد میلیارد ریال، شیوع امراض حدود چهار هزار و صد میلیارد ریال و هزینه‌های بیماری دوهزار و صدمیلیارد ریال بوده است. بر اساس این گزارش سازمان محیط زیست ایران در بین ۱۴۶ کشور جهان در ردیف ۱۳۲ قرار دارد. و میزان آلاینده ها در ایران ۸/۲ برابر استاندارد جهانی است. (۸)
براساس آمار سازمان بهشت زهرا در ۹ ماه اول سال ۱۳۸۷ ازبین ۳۷ هزار و ۲۸۸ درگذشته تهرانی تنها ۱۴ نفر در اثر مرگ طبیعی مرده‌اند و بیش از ۹۸ درصد به بیماری‌های مختلف قلبی،عروقی و سرطان مبتلا بوده‌اند. (۹) آمار سازمان بهشت زهرا درهفته نخست دی ماه امسال نشان از مرگ ۵۴۹ نفر در تهران براثر بیماریهای قلبی،ریوی و تنفسی دارد. مشاور شهردار تهران در امور محیط زیست هشدار داد سالانه ۴۰۰۰ شهروند تهرانی به دلیل آلودگی هوا جان می‌دهند و کارشناس مسوول بهداشت محیط دانشگاه شهید بهشتی از اشغال شدن ۱۰درصد تخت های خالی بیمارستان های دولتی در اثر افزایش مراجعات ناشی از الودگی هوا خبر داد. همچنین مرکز آمار اورژانس تهران یک تاریخ ۱۰روزه در دی ماه سال ۱۳۸۶ را با ۱۳۸۷ مقایسه کرده است که نشان از افزایش هفت درصدی بیماری های تنفسی و پنج درصدی بیماری‌های قلبی دارد. (۱۰)
● این آلودگی از کجا می آید؟
حدود ۶۵ درصد این آلودگی در تهران ناشی از وسایل نقلیه و خودروهاست و پس ازآن کارخانجات صنعتی قرار دارند.(۱۱)
شورای شهر تهران متذکر شده است که خودروها هر روز با تولید ۴ هزارو ۴۰۰ تن ماده آلوده کننده ۸۰ درصد گازهای سمی را تولید می‌کنند. دبیرخانه کاهش آلودگی هوای تهران صنایع، کارخانه‌ها و خانه‌ها را به‌عنوان منابع ثابت آلودگی هوا۱۰درصد در آلودگی هوا مقصر دانست. (۱۲)
در حال حاضر ۸۰ هزار واحد صنعتی مزاحم و آلاینده در تهران حضور دارند. روزانه ۱۲۰۰ تا ۱۴۰۰ دستگاه خودرو به تهران افزوده می‌شود؛ این در حالی است که تنها ۲۰ درصد خودروهای موجود در تهران خودروهای پاک هستند.(۱۳)
در سال ۱۳۷۶حدود ۷۰۰ هزار خودرو در تهران تردد می‌نمودند که هم اکنون این آمار به بیش از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه رسیده است که بیش از چهار برابر ظرفیت این شهر است.(۱۴)
با توجه به استانداردهای جهانی که به ازای هر یک هزار نفرجمعیت، یک دستگاه اتوبوس در نظر می‌گیرد؛ شهر تهران برای ۱۲ میلیون جمعیت خود ۱۲ هزار اتوبوس و ۷ خط مترو نیاز دارد اما حدود ۴۵۰۰ دستگاه اتوبوس و تنها دو خط مترودر این شهر موجود است. (۱۵)
این در حالی است که مدیران کشور با فرافکنی‌های سیاسی سعی در پنهان نمودن ضعف خود دارند. معصومه ابتکار عضو شورای شهر تهران و رئیس سابق سازمان محیط زیست می‌گوید اگرچه در سال‌های ۸۱ تا ۸۵ (زمان ریاست ایشان) روند آلودگی تهران رو به کاهش بود اما از سال ۸۶ به بعد دوباره شاهد افزایش روزهای ناسالم هستیم. (۱۶) اما مدیر طرح جامع آلودگی هوای تهران در سال ۸۴ مدعی است که روزانه ۲۷ تهرانی در اثر الودگی هوا جان باخته‌اند و فقط در آبان ۸۵ سه هزار ششصد نفر بر اثر آلودگی هوا مرده‌اند. (۱۷) جالب آنکه خانم واعظ جوادی رییس فعلی سازمان معتقد است که در سال ۸۶ در تهران روز ناپاک و وضعیت هشدار نداشته‌ایم و در سال ۸۷ هم وضعیت هوای تهران به لحاظ وجودغبار! خوب نبوده است (۱۸)و البته آمار حاکی از حقیقتی ناگوار،غیر از این ادعاست.
● به کدامین گناه کشته می شویم؟؟
رئیس راهنمایی و رانندگی تهران مدعی است "هر روزه ۴۰ میلیون ساعت وقت مردم در ترافیک تهران تلف می‌شود".(۱۹) چرا که سود خودروهای وارداتی و نیز تولیدات بی‌کیفیت داخلی از جان شهروندان تهرانی مهم‌تر است. و حمل ونقل عمومی همانند سایر وسایل و ابزار و رویکردهای عمومی به دلیل سود کمتر برای رانت‌خواران و سرمایه‌بران، منفور و طرد شده است.
این خودروهای بی کیفیت به دلیل حضور مدیران خاص همچنان به نفع سرمایه جان می‌ستانند و به کشتار تهرانی‌ها مشغولند. تشکری هاشمی معاون حمل ونقل و ترافیک شهرداری تهران گفته است که حدود ۳ میلیون خودرو در تهران به اندازه ۳۰ میلیون خودرو آلودگی دارند. (۲۰) یوسف رشیدی هم گفته است در حالی که از سال ۱۳۷۹ کارخانه‌های خودرو‌سازی کشور ملزم به رعایت ملاحظات زیست محیطی شده‌اند هنوز عمده ی خودروهای تولیدی کشور آلاینده‌اند.(۲۱)
از طرف دیگر نسخه‌های غیرعلمی و فاقد مسوولیت مدیران شهری، بلای خانمان‌سوز نسل فعلی و آینده شده است. یکی از این نسخه‌ها احداث بزرگ راه‌های متعدد در شهر است که با بودجه کلان به قتل‌وعام باغات و جنگل‌های تهران منتهی شده است. احداث بزرگراه‌ها، بزرگ کردن ظرف است و بیشمار نمودن مظروف و البته دور باطل. به میزان افزایش این بزرگراه‌ها به تعداد خودروها افزوده می‌شود وامروزه شاهدیم که این به اصطلاح راهکارها در واقع خود یکی از گره های اصلی ترافیک تهرانند.(نمونه بارز آن بزرگراهی است که به قیمت از بین رفتن باغات اوین حاصل شده است.)
اما نکته مهم دیگر قتل عام جنگل‌ها و باغات تهران، برای امر سود‌ساز ساخت وساز است . در طی یک دهه گذشته بیش از ۴ میلیون مترمربع از باغات تهران تخریب شده است. (۲۲)مدیر کل محیط زیست تهران به خبرگزاری فارس می‌گوید: طی فقط ۲ سال ۲۰ درصد باغات تهران به دلیل انجام ساخت وسازهای مجاز و غیرمجاز تخریب شده است. (۲۳)
در شهری که به دلیل وضعیت خاص آب وهوائی، بنا به گفته ی نویسندگان « بیانیه‌ی هوای تهران » در دو سوم روزهای سال با پدیده ی وارونگی هوا روبرو است ، دستگاه های دولتی، نظامی، تعاونی و غیره ، در تمام ۱۵ سال گذشته با شدت هرچه تمام تر به ساخت و ساز در دشت‌ها و دره های باقی مانده در اطراف شهر و در پادگان‌ها و جنگل‌های دست کاشت و بر فراز ارتفاعات ادامه داده و راه گردش هوا را بر شهر بسته‌اند . شهرداری ها پروانه‌ی ساخت صادر نموده و از این راه بودجه‌ی خود را تامین کرده است تا پیاپی پروژه‌های پول‌خوار را اجرا کنند بزرگ راه بسازند و تعداد بیشتری خودرو وارد شهر شود، خودرو‌سازان وطنی در کنف حمایت های بی شمار دولتی خودروهای گران‌قیمت و پر مصرف و صادر نشدنی ساختند و آن‌ها را به شهر ریختند و سازمان محیط زیست از جا تکان نخورد،(۲۴)
به عبارتی بسازبفروشهای تهران، رانت‌خواران، پروژه‌بگیران دولتی و خصوصی بر فضای شهر چنان سیطره یافته‌اند که جان و سلامت مردم به نفع سود‌جویی‌های آنان به یغما رفته‌است.
در این گیر و ‌دار معاون قضایی دادستان کل کشور اعلام کرد بازماندگان افرادی که در اثر آلودگی هوا در گذشته‌اند و پزشکی قانونی علت مرگ آنها را تایید کرده است می‌توانند درخواست خسارت کنند. دادستان کل کشور هم به عنوان مدعی‌العموم وارد صحنه می‌شود و از دادستان تهران می‌خواهد که با بررسی موضوع آلودگی هوا با دستگاها و سازمان‌هایی که در اجرای طرح کاهش آلودگی هوا کوتاهی کرده‌اند برخورد کند!! (۲۵) غافل از اینکه: گر حکم شود که مست گیرند، در شهر هر آنکه هست گیرند.
●می‌خواهیم زنده بمانیم
وقتی بالابردن سود و رشد اقتصادی بجای رشد انسانی جایگاه می‌یابد تلفات ناشی از حرص و طمع سرمایه داری به طور آشکار نمایان می‌شود، ارزش طبیعت و زندگی انسانها گویا تنها در تولید سود و افزایش سرمایه است. بحران اکولوژی ریشه عمیقی در بیگانگی از جهان در عصر حاضر دارد؛ که از انباشت سرمایه ناشی می‌شود.
از نظر سرمایه‌داری محیط زیست یک منبع است برای افزودن به سرمایه (همانند انسان) نه بخشی از زیست جهان و هر دوی این اجزا (انسان و محیط زیست) قربانیان منافع آنی و سودهای کلان هستند.
بشر برای ادامه حیات خود به طبیعت وابسته است به عبارت دیگر طبیعت حکم بدن او را دارد و آدمی برای بقای خود باید با آن ارتباطی مداوم داشته باشد معنای این گفته که حیات جسمانی و ذهنی بشر به طبیعت پیوند خورده آن است که طبیعت با اجزای درونی خود ارتباط دارد چرا که انسان بخشی از طبیعت است." (۲۶)
با این وجود برای سرمایه‌داری، طبیعت و انسان هردو منبعی هستند برای سود بیشتر واز این روست که درتهران، با تهاجم سرمایه، ما در یک قتل‌وعام دسته‌جمعی، اما تدریجی گرفتاریم ودر موضعی کاملا دفاعی تنها"می‌خواهیم زنده بمانیم". مقولات و مولفه‌های توسعه پایدار اگر چه جای بحث و گفتگوی بسیار دارند اما حداقلی است که کشتار دسته‌جمعی و خاموش ما را در پایتخت پر مشغله ایران زمین _که انسان و طبیعت جایگاهی ندارند_ به چالش می‌کشد. باید دانست که رویکرد انسان محور و نه سود‌محور، تنها راهکار مقابله با این کشتار خاموش است و همت آن جز به‌واسطه قربانیان این تلخ فاجعه، حاصل نخواهد شد.

الهام هومین‌فر

منابع
۱. UN (۱۹۹۹) :( RIO DECLARATION) REPORT OF THE UNITED NATIONS CONFERENCE ON ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT*(Rio de Janeiro, ۳-۱۴ June ۱۹۹۲)
۲. لانگ هلیف،اولاف(۱۳۸۴)" کاوشی در اصول اخلاقی گزارش آینده مشترک ما/ توسعه پایدار" ترجمه جمال محمدی، فصلنامه راهبرد، شماره دوم
۳. نظر سنجی از مردم تهران درباره الودگی هوا به مدیریت شبنم چهره ۱۳۸۷
۴. جام جم شنبه ۲۶ بهمن ۱۳۸۷ وسایت مردمک ۱۶ بهمن ۱۳۸۷
۵. سایت خبری امیرکبیر ۲۶/۱۱/۱۳۸۷
۶. اعتماد ملی ۳/۱۲/۱۳۸۷
۷. سایت خبری سلامت نیوز ۱۵ اسفند ۱۳۸۵ و نظر سنجی از مردم تهران درباره الودگی هوا به مدیریت شبنم چهره ۱۳۸۷ و http://www.sedayemardom.net/
۸. نظر سنجی از مردم تهران درباره الودگی هوا به مدیریت شبنم چهره ۱۳۸۷ و سایت خبری مردمک ۱۶ بهمن ۱۳۸۷
۹. سرمایه ۱۰/۱۱/۸۷ و دانا نیوز ۱۵/۱۱/۱۳۸۷
۱۰. روزنامه سرمایه۳/۱۱/ ۸۷ و جام جم شنبه ۲۶ بهمن ۱۳۸۷
۱۱. دویچه وله:۷/۱۱/۲۰۰۷
۱۲. جام جم ۲۸/۱۰/ ۸۷ و سایت خبری مردمک ۱۶ بهمن ۱۳۸۷
۱۳. ماهنامه اقتصاد ایران شماره ۹۷ اسفند ۱۳۸۵
۱۴. سایت آفتاب ۸/۹/۱۳۸۷
۱۵. نظر سنجی از مردم تهران درباره الودگی هوا به مدیریت شبنم چهره ۱۳۸۷؛سایت همشهری آنلاین
۱۶. روزنامه ی اطلاعات ۹/۱۰/۸۷
۱۷. روزنامه ی همشهری ۲۴/۱۰/۸۵
۱۸. روزنامه ی اعتماد ملی ۲۰/۷/۸۷
۱۹. روزنامه ی اعتماد ملی ۱۰/۱۰/۸۷
۲۰. همشهری ۹/۸/۱۳۸۷
۲۱. همشهری ۱۲/۱۱/۱۳۸۵
۲۲. کانون دیده بانان زمین ۲۵ بهمن ۱۳۸۴
۲۳. همشهری۲۴ خرداد ۸۴
۲۴. دیدبان کوهستان۱۶/۱۰/۸۷
۲۵. جام جم ۲۶/۱۱/۸۷ و خبرگزاری جمهوری اسلامی ۲۸/۱۰/۱۳۸۷ و دانا نیوز ۱۵/۱۱/۱۳۸۷
۲۶. فاستر،جان" بومشناسی وگذار ازسرمایه داری به سوسیالیسم" ترجمه علی رضا اخوان ،فرهنگ وتوسعه شماره ۲۸۲سال ۱۳۸۷
گرفته از: http://www.kanoonmodafean.blogfa.com/post-۹۹.aspx

منبع : فرهنگ توسعه