ژئوپولتیک نفت در جهان

حمله امریكا به عراق باوجود هزینه های كلان سیاسی و اقتصادی اش برای این كشور، از آن رو صورت گرفت كه عراق در قلب منطقه نفت خیز خاورمیانه قرار دارد و وضعیت ژئوپولتیك نفت در جهان نشان می دهد كه منطقه نفتی خاورمیانه مهمترین منطقه تحولات سیاسی ، نظامی و اقتصادی در قرن بیست و یكم میلادی خواهد بود. مقاله پیش رو كه توسط جهانگیر پوشا، یكی از كارشناسان اقتصادی مقیم چین نوشته شده و در آخرین شماره فصلنامه چشم اندازهای نو( چاپ امریكا- زمستان۲۰۰۴)منتشر شده است ، نشان می دهد طرح های استراتژیك چین و هند برای دستیابی به منابع نفتی بیشتر تا چه حد امریكا را برای تسلط هر چه بیشتر بر مراكز مهم نفتی جهان حریص كرده است. پوشا همچنین به این نكته اشاره می كند كه نزدیكی بیش از پیش چین و هند به روسیه و ایران و برقراری روابط گسترده نظامی و اقتصادی این كشورها با یكدیگر ، خصوصا در جریان پروده هسته ای ایران ، چگونه باعث خشم دولتمردان ایالات متحده شده است. با وجود خوش بینی دیپلماسی اخیر، چین و هند هنوز نتوانسته اند اختلاف گسترده و رو به گسترش خود با امریكا را درباره مهمترین ماده اقتصادی بحران زا، یعنی نفت ، حل و فصل نمایند. تاثیر این اختلاف بر شكل دادن به آینده سیاسی ، محیطی و اقتصادی این ۳كشور بیشتر از هر مساله دیگری است. اطمینان از دسترسی به جریان نفت ارزان همواره یكی از اهداف سیاست خارجی و اقتصادی ایالات متحده بوده است و قدرت امریكا در جهان به میزان زیادی بر پایه توانایی در انجام این مطلب است. با این همه چین و هند به صورت روزافزونی به دنبال امنیت بخشی به حاكمیت نفت موجود در آفریقا، آسیای جنوب شرقی و مركزی و امریكای لاتین هستند و در این زمینه رقابت سختی با ایالات متحده دارند. هند بیش از ۳میلیارد دلار در فعالیت های اكتشاف نفت در دنیا سرمایه گذاری كرده و اعلام نموده است كه این روند با صرف سالیانه یك میلیارد دلار در این زمینه ادامه پیدا خواهد كرد. چین در حال حاضر ۱۵ میلیارد دلار در اكتشاف نفت در خارج از این كشور سرمایه گذاری كرده و انتظار می رود این میزان در طی دهه آینده به بیش از ۲برابر افزایش پیدا كند. زنگ هونگفی ، پژوهشگر امور انرژی در موسسه تكنولوژی پكن می گوید: «انگیزه این كار، نبود نفت كافی در دنیا برای رفع نیازهای رو به افزایش هند و چین است.» باتوجه به گفته های موسسه تحقیقات انرژی در پكن ، تعداد اتومبیل ها در هند در سال ۲۰۱۰نسبت به سال ۱۹۹۰، ۳۶برابر خواهد شد و در چین سال ۲۰۳۰نیز تعداد اتومبیل ها به ۹۰برابر امروز بالغ خواهد گشت. انتظار می رود در سال جاری بیش از ۵/۴ میلیون ماشین جدید به جاده های چین سرازیر شود و همین وضعیت این كشور را به بزرگترین وارد كننده نفت بعد از امریكا تبدیل كرده است ؛ به طوری كه روزانه ۵/۶ میلیون بشكه نفت دریافت می كند. به گفته استیون رویچ رئیس بخش اقتصادی مورگان استنلی ، این مقدار از مصرف تا سال ۲۰۲۰، ۲برابر خواهد شد. هند كه صاحب دومین رشد سریع اقتصادی بعد از چین است ، در حال حاضر ۲/۲میلیون بشكه در روز نفت مصرف می كند. در حال حاضر این مقدار تقریبا با میزان مصرف كره جنوبی مساوی است ، اما به نقل از اطلاعات انرژی دولت امریكا، انتظار می رود این مقدار تا سال ۲۰۲۵به ۳/۵میلیون بشكه در روز برسد. باتوجه به این كه تولید جهانی نفت به زحمت می تواند روزانه یك میلیون بشكه بیش از مصرف ۸۱میلیون بشكه ای امروز تولید كند، افزایش نیاز هند و چین ممكن است باعث استفاده بیش از حد از منابع جهانی و تشدید بحران گردد و این امر قیمت سوخت را از بشكه ای ۵۶دلار هم فراتر خواهد برد. اثر این پدیده بر اقتصاد جهانی به خصوص در این حالت كه اكثر كشورهای پیشرفته ، واردكننده نفت به شمار می آیند بسیار شدید خواهد بود؛ آژانس بین المللی انرژی اعلام كرده است به ازاء هر یك دلار افزایش قیمت یك بشكه نفت ، اقتصاد جهانی ۲۵میلیارد دلار از دست می دهد. اضطراب حاصل از احتمال این امر باعث شده تا از هم اكنون بازار ناپایدار نفت به سمت عدم توازن پیش برود. مایكل راتمن ، كارشناس مطرح انرژی در موسسه مریل لینچ در ماه سپتامبر گفته است : علت اصلی افزایش قیمت نفت ، جنگ عراق یا بی ثباتی سیاسی در ونزوئلا و سودان نیست ؛ بلكه نیاز روزافزون چین به نفت موجب این بحران شده است. با توجه به تحلیل راتمن چین و هند با ایجاد ذخیره نفت به منظور فراهم سازی حداقل نیازشان در زمان بحران و با پیروی از طرح ذخایر استراتژیك نفت ایالات متحده موجب بی نظمی بازار نفت شده اند. تلاش ۲كشور برای دستیابی به منابع خارجی كه ممكن است باعث مشكل برای اقتصادشان شود و ایجاد یك ذخیره نفتی ، راه حلی عقلانی است. چین و هند كشورهایی با توان هسته ای هستند؛ این كشورها از مشكل سیاسی ایالات متحده با كشورهای ایران ، لیبی ، ویتنام و میانمار به سود خود استفاده كرده و با گسترش حمایت نظامی و سیاسی از این كشورها به منابع انرژی آنها دست پیدا كرده اند. از سوی دیگر، امریكا همچنان درگیر مسائل مبتنی بر اشغال عراق با تروریسم و بحران هسته ای ایران و تشدید فعالیت های هسته ای كره شمالی است و به نظر نمی رسد كه بتواند به زودی در این زمینه ها به موفقیتی دست یابد. ایالات متحده همچنین از نفوذ چین در امریكای لاتین ناخشنود است و ممكن است بر اثر این ناخشنودی از سلطه اش بر پاناما استفاده كرده و از دسترسی چین به این كانال آبی بسیار مهم كه اقیانوس اطلس و آرام را به هم متصل می كند، جلوگیری كند. در مقابل ، پكن نیز در آستانه امضای قراردادی مهم با كشور نفت خیز ونزوئلا و همسایه اش كلمبیا است تا نفت ونزوئلا را از طریق سواحل كلمبیا در اقیانوس آرام به چین منتقل كند. این قرارداد به ونزوئلا این امكان را می دهد تا بدون نیاز به كانال پاناما یك مسیر جدید و مستقیم برای انتقال نفت به چین داشته باشد. از سوی دیگر نشانه هایی حاكی از علاقه چین به تحقق ایده ایجاد محور متحد میان چین ، هند، روسیه و همكاری این محور با ایران برای تسلط بر منابع گسترده نفت در آسیای مركزی در دست است. این طرح ، كه باعث ایجاد یك توافقنامه گسترده نظامی و شبكه حمل و نقل بین این ۴كشور خواهد شد از سوی یوگنی پریماكوف نخست وزیر سابق روسیه ارائه شده بود و به نظر می رسد اجرای آن به سود هر ۴كشور باشد. در حال حاضر تقابل منافع غولهای در حال رشد آسیا و سازمانهای قدرتمند با تلاش ناتو برای حضور در آسیای مركزی ، تلاش ژاپن برای گسترش نفوذش در منطقه و ایجاد اتحاد آسیای مركزی به اضافه ژاپن ، برجستگی و شدت بیشتری پیدا كرده است. فردریك استار، متفكر امریكایی مسائل استراتژی در آسیای مركزی اخیرا گفته است : «تحركات ژاپن در آسیای مركزی دارای هماهنگی كامل با منافع ایالات متحده در این منطقه است.» این امر نشان دهنده نزدیك شدن زمان ایجاد هماهنگی بین منافع قدرتهای بزرگ است. رابرت كارنیول ، سردبیر هفته نامه دفاعی «جین» می گوید: «ادامه چنین سیاست های نفتی خصمانه می تواند به ایجاد منازعه بین هند و چین با غرب ، ژاپن و دیگر قدرتهای منطقه ای منجر شود.» در تایید این مطلب منابع دیپلماتیك در پكن اظهار می دارند كه علاقه افراطی چین به نفت سودان باعث شد تا از تصویب تحریم بر علیه دولت خارطوم در شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری شود، زیرا «پروژه بزرگ نفتی نیل » را با مشاركت هند در آنجا در دست اجرا دارد. دولت سودان اخیرا از سوی وزیر خارجه امریكا متهم به انجام جنایت جنگی در بحران منطقه دارفور شده بود. چنین رفتارهایی به عنوان سیاست نفتی تعریف می شوند. اما به اعتقاد رویچ این كار ناشی از تمایل كوركورانه چین برای مشاركت در امور بین المللی است. او می گوید: سال پیش مردم می گفتند چین باعث كاهش تورم خواهد شد، زیرا تولیداتش بسیار ارزان است و امسال می گویند چین به سمت تورم زایی پیش می رود. در حقیقت چینی ها، بازیگران اقتصادی خوب و غیرقابل پیش بینی به شمار می روند. زنگ ، محقق انرژی در موسسه تكنولوژی پكن می گوید: «حتی اگر مصرف نفت چین تا سال ۲۰۲۰به ۲برابر افزایش پیدا كند باز هم میزان مصرفش نصف مقدار مصرف نفت در ایالات متحده خواهد بود. ۱۷۵میلیون بشكه و ۲۵میلیون بشكه ذخیره نفتی كه چین و هند به دنبال فراهم كردن آن برای شرایط بحرانی هستند در مقابل ۷۰۰میلیون بشكه ذخیره استراتژیك نفت ایالات متحده بسیار ناچیز است.» با این همه تصور ذهنی از نیروی ویرانگر آسیا و چشم انداز توسعه آن باعث تصور كمبود منابع جهانی و علاقه مصرف كنندگان به خرید بیشتر شده است. نگران كننده ترین مساله مربوط به محیط زیست است. اكثر شهرهای آلوده دنیا در چین و هند واقع است ؛ بانك جهانی اعلام كرده است هزینه انسانی جانبی این آلودگی برای چین و هند، سالانه ۵میلیارد و ۱۵میلیارد دلار می باشد و این مقدار مساوی ۱۰درصد از تولید ناخالص داخلی این كشورهاست. حتی در شهرهای متوسط هند و چین ، كه بعضی از آنها هم به سرعت در حال رشد هستند، چشم انداز تغییر سریع باعث شده تا بسیاری از مردم طبقه متوسط به فكر داشتن اتومبیل شخصی ، بیفتند. در اختیار داشتن ماشین شخصی مصرف سوخت فسیلی را افزایش داده و باعث امراض گوناگون و نابودی قسمتهای وسیع از زمین قابل كشت می شود. برای پایین آوردن مصرف گاز و رعایت استانداردهای محیطزیستی ، پكن و دهلی نو - كه قیمت سوخت داخلی را خود تعیین می كنند - قیمت این فرآورده را بسیار بالا برده اند، سرمایه گذاری وسیعی در شبكه حمل و نقل عمومی كرده اند و برای توسعه در بخش ماشین های برقی و انرژی های تجدیدپذیر تمایل جدی نشان داده اند. پكن و دهلی نو سعی دارند تا سال ۲۰۱۰، ۱۰درصد انرژی مصرفی شان را از انرژی های بادی و آبی تامین كنند. اما انجام دادن این انرژی ها به راحتی صحبت از آن ها نیست. وعده استفاده از انرژی های مناسب با محیط زیست كه منابعی قابل تجدید دارند روی كاغذ زیباست ، اما در اینجا، تكنولوژی جدید است كه جایگزین انرژی های سنتی شده و تكیه اش بر سوخت ارزان و با كیفیت خواهد بود. در آینده نزدیك ، تقاضای هند و چین برای انرژی ، تمایل به سوی سوخت فسیلی خواهد داشت و سرمایه گذاری آنها روی ذغال سنگ ، نفت و گاز بسیار بیشتر از سرمایه گذاری شان بر انرژی های جایگزین خواهد بود. شركتهای دولتی نفت هند و چین ، سرمایه گذاری سنگینی بر سر میادین انرژی داخلی انجام می دهند؛ برای مثال میدان ۲۰۰هزار مایل مربع اورداس باسین كه در شمال غربی چین واقع است و تخمین زده می شود كه ۶۰میلیارد بشكه نفت در آن منطقه ذخیره شده باشد. برای تامین هزینه زیاد صادرات ، چین و هند به خصوصی سازی شركتهای دولتی نفت روی آورده اند. آنها همچنین با صرف میلیاردها دلار مشغول بازسازی و پایین آوردن گسترده هزینه ها كه شامل اخراج هزاران كارگر نیز می شود، هستند. شارلون هارست ، مدیر شعبه پكن شركت موكوفو فیلیپین (بزرگترین صاحب پالایشگاه ها در ایالات متحده) می گوید: «سرمایه گذاری غرب به شركتهای چینی كمك می كند تا در اندازه یك بازیگر مهم جهانی درآیند. اگر آنها در صادرات و راه اندازی خطوط لوله نفت موفق شوند در عرصه ای كه در انحصار شركتهای امریكایی و ژاپنی است ، وارد شده اند. چین و هند می توانند بازار را در دست بگیرند و در مناقصات دولتی در سراسر جهان پیروز شوند». صنایع انرژی غربی شكایت می كنند كه از بازار كنار گذاشته شده اند چون رقبای چینی و هندیشان با قیمت كمتر و همچنین با رعایت كمتر استانداردهای محیطزیست ، بازار را در دست خود گرفته اند. این مساله در آفریقا بسیار چشمگیر است. در آنجا شفافیت امور كم است ، قوانین وجود ندارند و دولتمردان را به آسانی می توان خرید. بنابراین شركتهای غربی و ژاپنی به سختی می توانند از پس این موضوع برآیند و در مقابل اعتراضات مردمی مقاومت كنند ولی چینی ها و هندی ها این مشكلات را ندارند. به صورت مشخص ، هر ۲كشور، كار بر روی صنایع نفت داخلی را آغاز كرده اند. اموری كه قبلا استراتژیك به شمار می آمد اكنون بر روی سرمایه گذاری خارجی و داخلی گشوده شده است. شركتهایی مثل «اگزون موبایل» كه ۱۹درصد سهام شركت چینی «سینوپك» را در اختیار دارد، به تحولات این شركت علاقه مند هستند؛ آن هم به خاطر سرمایه ، پالایشگاه ها و ظرفیت بالایی كه از بازار در اختیار دارد. برای مثال اگزون موبایل به شركت سینوپك كمك كرده تا ۵۰۰جایگاه گاز در اطراف چین بسازد و حداقل ۲پالایشگاه در جنوب چین احداث كند. مسوولان خوشبین شركتهای بین المللی مثل «وارن یافت» می گویند: این فرصت مشترك ممكن است به همكاری های گسترده به جای رقابت بین چین و هند و غرب منتهی شود. افراد بدبین سازمان های امنیتی می گویند كه در كشور تشنه انرژی به دنبال منابعی می گردند كه ممكن است در نهایت با منافع اساسی ما تلاقی پیدا كند. حقیقت چیزی بین این دو حد است. با توجه به روابط اقتصادی هند و چین با غرب ، نوسانی از همكاری تا منازعه در این روابط قابل تصور است. اما احتمال دارد با گذشت زمان ، چین و هند و سازمان همكاری اقتصادی توسعه ملل به یك دستور كار انرژی مشترك برسند و سعی كنند به توسعه مدلی رقابتی از چارچوبی توافق شده بپردازند. چین به عنوان راننده ای تازه كار در حاشیه مسابقه ماشین های كهنه كار در حال حركت است و به نظر نمی رسد چشم انداز منازعه جغرافیای سیاسی به این زودی به پایان برسد. او می گوید: «من نمی توانم منتظر بمانم تا سهمم را بدهند» و سپس به ساعتش و دوستان كوچكترش كه با موتورهای جت حركت می كنند، نگاه می كند و می گوید: «این رویای من است ».
مترجم: علیرضا كوهكن
منبع: روزنامه جام جم

منبع : خبرگزاری فارس