نهادهای اجتماعی و همبستگی ملی

تحولات شتابان جهان معاصر، تغییر در منابع و ماهیت قدرت،مشروعیت، نگرش ها و رویکردها، افزایش تعاملات فراگیر ملی،منطقه ای و بین المللی، به ویژه تحولات گسترده در سطح منطقه وکشورهای همسایه، موضوع همبستگی ملی و انسجام اجتماعی را به یکی از دل مشغولی ها و اولویت های جامعه سیاسی ایران مبدل ساخته است.
در حالی که وفاق، وحدت، یکپارچگی و انسجام اجتماعی، مفاهیمی باریشه های تاریخی چند هزار ساله و به قدمت حیات اجتماعی بشرهستند. همبستگی ملی مفهومی است جدید که از زمان شکل گیری دولت های ملی در دو قرن اخیر پدیدار شده است.
این در حالی است که همبستگی ملی در مفهوم عام، محصول کارکرد وتعامل متناسب مردم، دولت و نهادهای اجتماعی است که حذف و بدکارکردی هر یک از نهادها، به کل همبستگی ملی خلل وارد می سازد وباعث ایجاد مانع در راه توسعه می شود. در نتیجه تقویت نهادهای اجتماعی در جهان جهانی شده به عنوان اساس همبستگی ملی، کارایی بهتری در مسیر توسعه و پیشرفت خواهد داشت.
الف) زبان و همبستگی ملی
▪ زبان پارسی و همبستگی ملی
ایران همواره در تاریخ تحولات خویش، از دورترین روزگاران، سرزمین تیره ها و تبارهای گوناگون بوده است. همه این تبارها و تیره ها که گهگاه زبان ها و پاره فرهنگ های گوناگونی نیز داشته اند، در پهنه ایران زمین در کنار یکدیگر می زیسته اند.
آنچه این تیره ها و تبارها را به یکدیگر پیوند داده، زبان و فرهنگ فراگیر ایران بوده است. این زبان که زبان پارسی دری است، زبانی است نغز و دلاویز، چونان زبان فراگیر دیوانی و فرهنگی و ادبی، در سراسر ایران زمین و دربرهه هایی از تاریخ در پهنه ای از گیتی گسترش و روایی یافته و به گونه ای جهان شاهی شگرف فرهنگی را پدید آورده است. در روزگار ما نیز زبان پارسی دری، با هر دید و داوری، همان رشته پیونداست که تیره ها و تبارهای ایرانی را در پهنه ایران زمین به یکدیگر پیوندمی دهد.
در این روزگار پر آشوب که روزگار گسستن ها است، بیش از هرزمانی به پیوند و همبستگی و یکپارچگی نیاز داریم. از همین رو بایدزبان پارسی را که استوارترین رشته پیوند و نیرومندترین و کارسازترین ابزار همدلی و همبستگی مان است، پاس بداریم.
ب) آموزش و همبستگی ملی
▪ هویت و همبستگی ملی کتاب های درسی آموزش و پرورش
نظام آموزشی،در شکل دهی به هویت ملی هر ملت در مقام رکنی اصیل از ارکان هویتی کشورها، نقش بی بدیلی به عهده دارد. تحلیل وبررسی علمی مواد به کار رفته در نظام آموزشی وشیوه ارائه آنها به طورمستقیم و غیر مستقیم و نیز بسامد کاربرد هر یک از مولفه های اصلی وفرعی نسبت به یکدیگر، موضوع بررسی کارشناسانه است. مقایسه این مولفه ها با یکدیگر و جریان عمومی فرهنگ کشور، ابزار مناسبی برای ترسیم نقشه کلان سیاست فرهنگی هر کشور خواهد بود.
برخی نویسندگان در راستای موضوع حاضر به تحلیل و بررسی شانزده جلد ازکتاب های درسی تاریخ، جامعه شناسی، زبان و ادبیات فارسی، رشته های علوم تجربی، علوم انسانی، ریاضی و فیزیک در مقطع متوسطه پرداخته و از این طریق به دنبال بررسی انعکاس مولفه های هویت ملی ومصادیق آن بودند. بنابراین با فهم جایگاه مدرسه و نظام آموزشی می توان گفت: متمرکزترین و پرداخته ترین فعالیت در راستای تقویت یا تضعیف مولفه های همبستگی ملی، احساس تعلق و هویت در کتب درسی آموزش و پرورش است که امری قابل توجه است.
▪ کتب درسی دوره ابتدایی و همبستگی ملی
دوره ابتدایی، در مراحل مختلف آموزش و پرورش، نقش اساسی وبنیادی در تربیت افراد دارد. این دوره، کودکانی را شامل می شود که درسنین شش تا ده سالگی قرار دارند. حافظه نیرومند، علاقه وافر به یادگیری، کنجکاوی جهت دار و هدفمند، الگو برداری و تقلید از دیگران و تمایل به ارتباط با دیگر کودکان و همسالان، از جمله ویژگی های کودکان در این دوران است. در دوران ابتدایی، میزان تاثیر پذیری ویادگیری کودکان بسیار بالا است و در برنامه آموزشی دوره دبستان، برایجاد همبستگی ملی تاکید فراوان شده و کتب درسی آن به گونه ای تدوین و طراحی شده که مطالعه و آموزش آنها روح همبستگی ملی وجمعی را در بین دانش آموزان ایجاد و تقویت می کند. به گونه ای که شاهد هستیم برای تحقق این هدف، در کتب درسی دوره ابتدایی،فصلی به مسائل ملی - میهنی اختصاص یافته، که در آنها به صورت مستقیم بر ایجاد همبستگی ملی تاکید شده است. با این همه، مطالب کتب درسی دوره ابتدایی و برنامه آموزشی دوره ابتدایی جهت تحقق همبستگی ملی به حساب می آید که اصلاح آنهامی تواند هر چه بهتر و بیشتر به تحقق اهداف آموزشی مورد نظر در ارائه دروس مرتبط با موضوع همبستگی ملی کمک کند.
ج) رسانه و همبستگی ملی
صدا و سیما به عنوان نهاد اجتماعی، رابطه ای دو سویه با جامعه دارد، ازیک سو از روندهای موجود در جامعه تاثیر می پذیرد که با این حساب متغیری است وابسته به جامعه که تابع تحولات و روندهای اجتماعی است. از سوی دیگر، در جامعه تاثیر می گذارد و به صورت متغیری مستقل عمل می کند، که نه تنها تابع روندها و تحولات اجتماعی نیست،بلکه بر آنها تاثیر می گذارد و به سمت و سوی مورد نظر خود هدایت می کند. سیمای جمهوری اسلامی ایران، به عنوان فراگیرترین و پرمخاطب ترین رسانه در داخل کشور، نقش بسیار حیاتی در چگونگی ساخته شدن واقعیت اجتماعی، از جمله چگونگی تعریف روابط میان گروه های اجتماعی در ایران بر عهده دارد. فایده تلاش جهت فهم بازنمایی های رسانه ای در ایران و تحلیل تصاویر رسانه ای گروه های قومی در سیمای جمهوری اسلامی ایران نخست فارغ از اینکه سیاست های رسانه ای همانند سیمای جمهوری اسلامی ایران درباره قومیت ها تا کنون چه بوده و چه تغییراتی کرده است. آگاهی از ادراک اعضای قومی می تواند شناخت بهتری ازمشکلات رسانه مذکور در قبال قومیت ها به دست دهد و مسئولان آن رادر سیاست گذاری بهتر یاری کند. دوم، چنین مطالعه ای، گامی در جهت فهم نظری فرایند شکل گیری هویت های اجتماعی محسوب می شود که در نتیجه تاثیر این نهاد بر روندهای اجتماعی و تقویت جریان های همگرایانه در جامعه، برای ایجاد همبستگی ملی از کارکردهای این نهاد اجتماعی ناشی می شود که عبارتنداز:
۱) ایجاد روح جمعی و خود آگاهی ملی
۲) هماهنگ سازی هنجارهای اجتماعی
۳) یکپارچه سازی فرهنگی
۴) تقویت روندجامعه پذیری و اجتماعی شدن
۵) ترسیم چشم انداز و ایده آل های مشترک.
د) دین، مذهب و همبستگی ملی
از جمله آموزه های مهم دین برای رسیدن جامعه به توسعه و پیشرفت،دستور به همبستگی اجتماعی و انسجام ملی است. در میان منابع اجتماعی اسلام، شاید کمتر منبعی را بتوان یافت که به همبستگی و انسجام اجتماعی و گروهی نپرداخته باشد. همبستگی اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین مولفه های ارتباط اجتماعی ومبنای کنش انسانها به شمار می آید. خدای سبحان با نصب کعبه توسط ابراهیم و زنده کردن آن توسط پیامبراسلام (ص) مکانی را مقرر کرد تا تمامی مسلمانان بر گرد آن حلقه زده و با طواف در اطراف کعبه مقدس، اعلام کنند که همت و هدف همه مسلمانان در راستای کلمه توحید است و همه در یک مسیر گام برمی دارند. تجلی وحدت اسلامی، از جمله مسائلی است که همواره در هنراسلامی جلوه گری کرده و این ادعا در بررسی بسیاری از هنرها، از جمله نگارگری اسلامی مشهود است. در نتیجه باید گفت: آیین های مذهبی، واقعیت های اجتماعی ای هستند که نقش انکار ناپذیری در جامعه دارند و می توانیم آن را به عنوان مایه همبستگی جامعه در نظر بگیریم. آیین های مذهبی زاییده مناسک بوده و مناسک، احساس مذهبی را ایجاد، تقویت و تجدیدمی کنند و حس همبستگی ملی را تشدید کرده و شرکت کنندگان را به اهمیت گروه و جامعه در قالب آیین های مذهبی آگاه می سازند.
و) سیاست و همبستگی ملی
▪ سیاست گذاری های هویتی در جمهوری اسلامی ایران
سیاست گذاری های هویتی، یکی از محوری ترین حوزه های سیاست گذاری در هر نظام سیاسی در چار چوب چشم انداز نهایی همبستگی واتحاد ملی است.
اهمیت چنین حوزه ای، از آن جهت است که استمرار حیات هر نظام سیاسی در گرو خط مشی ها و راهبردهای انسجام و همبسته سازی است که در ارتباط با مبانی هویت جامعه قرار گیرد.
سیاست گذاران در این زمینه می کوشند با جلوگیری از تبدیل تفاو ت ها به عاملی برای تفرقه، تجزیه و از هم گسیختگی اجتماعی، حفظ همزیستی مسالمت آمیز و ایجاد رویه های آشتی گرایانه و مشروع به خواسته ها و تقاضای افراد و گروه های اجتماعی پاسخ دهند. ایران کشوری با تنوع فرهنگی است و از این رو، تدوین سیاست های ویژه ای برای مدیریت چنین جامعه ای ضرورت دارد. در این راستا، سرشت نظام سیاسی، جایگاه و نقش مردم، تلقی ها ونگرش های سیاسی - ایدئولوژیک، ساز و کارهای رسمی و غیر رسمی تعبیه شده در مدیریت و سیاستگذاری های هویتی می تواند نقش قابل ملاحظه ای داشته باشد.
▪ جایگاه هویت و همبستگی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
دو مولفه ایرانیت و اسلامیت، چنان در یکدیگر در آمیخته اند که مهم ترین تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران تحت تاثیر برآیند آنها بوده است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر دو عنصرایرانیت و اسلامیت، ادیان، مذاهب و اقوام حتی خرده فرهنگ های محلی را نیز به رسمیت می شناسد و در عین حال، زبان و خط فارسی رامشترک ملت دانسته و به آنها رسمیت می بخشد. مطالعه قانون اساسی نشان می دهد این اندیشه در قالب اصول مختلف این قانون به عنوان منظومه هویتی ایرانیان تدوین شده است. سه اصل دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم اعتقاد قانونگذار به تکثردینی و مذهبی را روشن می سازد و مذاهب گوناگون در آن به رسمیت شناخته شده و حقوق فرهنگی برای پیروان آنها در نظر گرفته شده است،یا اینکه اصل یازدهم تجلیگاه نگاه قانون گذار به جهان اسلام است. اصل هفده و هجده نیز نمادهای ایرانی و اسلامی را در کنار یکدیگر قرارمی دهند. بدین ترتیب بر پایه آموزه های قرآن و سنت و اصول کلی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از قبیل مساوات، عدالت، برادری و همبستگی،حکومت ایران مکلف به تامین حقوق همه شهروندان شیعه و سایرمذاهب و ادیان است.
ه) اجتماع و همبستگی ملی
نقش نهادها و آیین ها در همبستگی ملی ایران پس از انقلاب اسلامی
نهادها و آیین هایی که در میان جوامع شکل می گیرند، دارای اهمیت کارکردی هستند. آنها از یک سو، نشان دهنده نیاز و ضرورت کارکردی خویش و از سوی دیگر منعکس کننده میزان اهتمام و آگاهی مردم نسبت به آنها هستند. ایران پس از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی، از جمله جوامع ونظام های سیاسی است که با وضعیتی نوین رو به رو شده است. انقلاب ها در نوع ساختاری، باعث تغییر ساختاری جامعه شده و با ارائه الگوهایی جدید در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، تحولاتی عظیم به بار می آورند و در نتیجه همبستگی ملی را در ورای آن شاهدخواهیم بود، که به نوعی برخاسته از شعارها و نیازهای اجتماعی مردم هستند.
ی) اقتصاد و همبستگی ملی
با توجه به ابعاد و جنبه های مختلف توسعه، از جمله اقتصادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی می توان بر همبستگی و اتحاد ملی به عنوان پشتوانه مهم در جهت رسیدن به توسعه تاکید کرد. در واقع، رسیدن به توسعه بدون همبستگی و مشارکت فعال در فعالیت های مختلف غیرممکن است. به عبارتی یکی از لوازم برنامه ریزی در دنیای جدید، توجه به مشارکت فعال و اثر بخش همه جانبه افراد جامعه در تمام ابعادمختلف توسعه است. در این میان شاهد آشکار شدن نقش بارز مشارکت اجتماعی واقتصادی در سطوح مختلف جامعه هستیم که به صورت همبستگی کارکردی که به عنوان مهم ترین شکل همبستگی در نظام های اجتماعی مدرن است و بر الگوی بازار یا کنش عقلانی معطوف به هدف مبتنی است جلوه گر می شود. در این راستا می توان به کار آمدی دولت و تاثیر سیاست های خصوصی سازی و کوچک کردن حجم دولت و نقش آن بر همبستگی ملی با توجه به سرمایه اجتماعی اشاره داشت.
ـ نتیجه: امروزه نهادهای اجتماعی براساس ضرورت های اجتماعی، فرهنگی،سیاسی و اقتصادی و با ویژگی هایی از قبیل هدفمندی، دارا بودن چارچوب و یکپارچگی و. . . منجر به همبستگی ملی می شوند. این نهادهامی توانند به صورت زبان، آموزش، رسانه، دین ومذهب، سیاست،اجتماع و اقتصاد ظهور یابند و هر کدام بر مبنای نیازهایی که بر اساس تفکر و جایگاه خود تشخیص می دهند، در نهایت همبستگی ملی راترویج و شکاف های اجتماعی و آنچه که شکاف در مسیر توسعه و وحدت ملی قرار دارد را تا حدودی ترمیم نمایند.

سید حسین حسینی

منبع : روزنامه جوان