لب دوست تا نغمه پرداز شد

(ای ماه مبارك تو چه با حال و هوایی‎/ تو ماه نبی، ماه علی، ماه خدایی‎/ ای سفره گسترده انعام الهی / تو خوان عطا و كرم وجود و سخایی)
در این نوشتار با بیان اهمیت مقوله صدا و تقدمش حتی بر وجود و هستی و هم چنین با اشاره به آیین ها و آداب قبل از اسلام در فرهنگ ایرانی و پیوند و آمیزش آن با تعالیم اسلامی و در نتیجه تطور و تنوع و چند وجهی شدن و كاربردی تر گشتن این آداب و سنن، ورود به مبحث اصلی نموده كه همانا شرح كوتاهی از آیین هایی است كه به دلیل هجوم بیرحمانه و سیطره ناخجسته رواج ناروای مدرنیته و مانیتور و ماشین، كم كم به افسانه ها می پیوندد و حیف و اسف.
۱ - تقدم صدا بر هستی: چندین بار در قرآن كریم(۱)، حضرت حق می فرماید كه چون اراده او بر ایجاد چیزی قرار گرفت: گفت باش، پس شد یعنی ابتدا صدای فرمان حضرت احدیت در هستی (یا در عدم) برخاست كه باش (كن) و سپس شد (ف یكون) و تقدم واژه كن بر كلمه یكون گرچه به تعبیر مفسران بسیار بسیار اندك است و به مجرد فرمایش كن، یكون اتفاق می افتد اما اگر تقدم و تأخری قائل شویم قطعاً دستور خداوند (یا اراده خداوند) بر خلقت و هستی تقدم زمانی و برتری معنوی و مفهومی دارد و...
صدای خدا چون سكوت عدم بردرید
به هستی بفرمود باش و جهان شد پدید
و یا:
لب دوست تا نغمه پرداز شد
جهان با صدا با كن آغاز شد
(سوخته)
۲- موسیقی در كشور ایران قبل از پذیرش اسلام توسط ایرانیان: ... ایرانیان برای پیشكش نذر و قربانی به خدا مذبح ندارند آتش مقدس نمی افروزند، بر گورها شراب نمی افكنند. یكی از موبدان حاضر می شود و یك سرود مذهبی می خواند، در واقع این سرودها و گاتها نشانگر موسیقی ابتدایی ایرانی است كه عجین شده با شعر عرضه می شد... (هرودت)
۳- اهمیت حسن صوت در اسلام: پیامبر(ص) فرمودند: و رجع فی القرآن صوتك فان الله یحب الصوت احسن (۲) (ترجمه: در قرائت قرآن با صوتت ترجیع كن كه خداوند صوت خوب را دوست دارد.)
و نیز امام صادق (ع) فرمود: علی بن حسین (امام سجاد (ع)) خوش آوازترین مردم در خواندن قرآن بود و سقایانی كه از كنار منزل وی می گذشتند برای استماع صوت ایشان می ایستادند و بعضی از حُسن صوت حضرت، بی هوش می شدند (اصول كافی جلد – ص ۶۱۶)
و موارد بی شمار دیگری كه چه از زبان ائمه معصوم و چه بزرگان و صدیقان حوزه روایت و نقل، بیان و بازگو شده و همگی بر زیبا دوستی و جمال شناختی شعائر و آداب دینی و مذهبی، اشارت و دلالت دارد و پیوند ۳ موضوع فوق الذكر در اغلب و اكثر آیین ها و آداب ملی یا مذهبی ایرانیان مثل نوروز و محرم و بویژه در ماه مبارك رمضان، تجلی و بازتاب فرخنده ای یافته است و اینك به موارد و مصادیق این ادعا می پردازم:
(دامن خلوت ز دست كی دهد آن كس كه یافت
در دل شبهای تار ذوق مناجات را)
▪مناجات؛
... راز و نیاز به درگاه الهی، كه در شبهای قدر و ماه مبارك رمضان توسط خوانندگان خوش صوت انجام می گیرد. از مناجات نامه های مشهور، مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری است كه با مضامین عالی توسط خوانندگان خوانده می شود. از نغمه های موسیقی ایران، مایه حجاز یكی از بهترین مایه های مناجاتیان بوده است...
(واژه نامه موسیقی ایران زمین صفحه ۴۳۴). مناجات خوانی از ویژگی های ماه رمضان است و به پیش سحرخوانی نیز موسوم است و روشن است با مناجاتهای شخصی و دقایق عاطفی و معنویی كه فردی در خلوت خویش با معبود و معشوق اش برقرار می نماید، تفاوت دارد و اشعار ویژه و محدودی دارد و در شهرها، در مایه بیات تهران و یا درآمد سه گاه و چهار گاه بیشتر اجرا می گردید و در روستاها و شهرهای كوچكتر فردی كه سحوری خوان یا مناجات خوان بوده است به در منزل تك تك اهالی روستا رفته و به قدری به خواندن خویش ادامه می داد تا اینكه چراغی در داخل منزل روشن می شد و خبر از بیدار شدن اهالی منزل می داد و سحوری خوان به در خانه دیگر می رفت تا مسلمانی خواب نماند و در ضمن فرصت كافی برای تناول سحری داشته باشد و... این آداب به شب وانی نیز موسوم است.
ای آنكه به ملك خویش پاینده تویی
در ظلمت شب صبح نماینده تویی
درهای امید بر رخم بسته شده
بگشای خدایا كه گشاینده تویی
(شعر فوق در اغلب مناجاتهای سحری در نقاط مختلف و در مایه دشتی خوانده می شود به ویژه در ناحیه خراسان)
▪پیش خوانی رمضان
ایرانیان مسلمان طبق رسمی كهن مشتاقند كه یك تا ۳ روز پیش از رویت هلال ماه رمضان به پیشباز این ماه بروند و در ساعات اولیه هر روز (نیمه شب) و یك ساعت به اذان صبح مانده به بام خانه خود رفته یا در گلدسته مساجد مناجات، سحر را با آداب خاصی می خواندند و مضمون اشعار، استقبال از رسیدن ماه بود كه در شروع و بین ابیات و انتهای خواندن، مردم را به فرستادن صلوات و همراهی كردن بدین وسیله (صلوات فرستادن) دعوت می كردند و نمونه ای از اشعار كه به نوشته مولف كتاب موسیقی رمضان در منطقه سیستان خوانده می شد، بدین گونه است:
(اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول تاج بر سر صلوات
سوم به تمام كوفیان لعنت باد
چهارم به صاحب ذوالفقار دو سر، صلوات)
این گونه آوازها برای شروع پیش خوانی ماه رمضان اغلب در چهارگاه اجرا می شده و بهره ای از هنر چاووش خوانی داشته است. در برخی نقاط به این افراد چاووش سحری می گفتند و در شعر شاعران ایران نیز از آنان یاد شده است و نام آورده شده... (۳)
▪روشهای بیدار كردن مردم قبل از اذان صبح
غیر از سحوری یا سحرخوانی و یا گلدسته خوانی كه با آواز و خواندن اشعار و با استفاده از افراد خوش صدا و غراخوان انجام می پذیرفت، در مناطقی نیز روشهای متفاوت و متنوعی وجود داشت كه به وسیله سازها و آلات موسیقی اجرا می شد. احمد وكیلیان كه از محققین معتبر و خوشنام فرهنگ ایرانی و از دستیاران زنده یا ابوالقاسم انجوی شیرازی محسوب می شود، معتقد است كه:
یكی از روش هایی كه در قدیم برای بیدار شدن در شب های ماه رمضان به كار می رفت، زدن نقاره بود. نقاره عبارت است از یك طبل بزرگ و دو طبل كوچك دوقلو و یك سرنا. شهرهای بزرگ هر كدام نقاره خانه ای داشت كه معمولاً اتاقكی بود بالای سر در دارالحكومه و نقاره بوسیله نقاره چیهای حكومتی زده می شد و نقاره چیها از حكومت مواجب می گرفتند در ماه رمضان نقاره چیها دو مرتبه نقاره را به صدا در می آوردند یك مرتبه نزدیك سحر و یك مرتبه وقت افطار... (ضمیمه اطلاعات ۸۵/۷/۹ صفحه ۶) كه البته تعریف موسیقیایی نقاره در نوشته ایشان جای بحث دارد .
▪دعای سحر:
در آیین ها و مراسم مذكور مثل مناجات، سحرخوانی، شب خوانی، گلدسته خوانی و... ادبیات به كار رفته و مورد استفاده، همگی از اشعار و عبارات موزون و منظوم به زبان پارسی است ولی مهمترین بخشی كه از ادعیه و اذكار غیر فارسی استفاده می گردد، دعای سحرگاه است و نیز دعای ربنا كه هنگام افطار خوانده می شود و البته آیات ۱۹۳ و ۱۹۴ سوره مباركه آل عمران است.
اما دعای سحرگاه كه نگارنده نتوانست به تاریخ رواج و همه گیری استفاده از این دعا دست یابد؛ اما آنچه مسلم و مسجل است ادعیه سحرگاه منسوب و منتسب به ائمه هدی و بویژه منقول از صحیفه شریفه سجادیه كه مجموعه دعاهای امام چهارم حضرت علی بن حسین (ع) امام سجاد است، می باشد و روشن است كه كلام فخیم و بیان سخته و پخته دعاها و ظرافتهای ادبی موجود در آنها مثل سجع و مراعات نظیر و لف و نشر و... حاصل قریحه ای شگفت و دقایقی پر شور و حال می باشد و به نظر اهل فن و خبرگان خوانندگی و آواز، مناسبترین مایه و پرده برای اجرا، آوازهای شور و دشتی، افشاری – بیات زند و نیز گوشه بیات راجع (راجه) می باشند.
* یا عدتی فی كربتی، انت الساتر عورتی والمقیل... فغفرلی خطیئتی و...
* اللهم انی اسئلك به بهائك... به جمالك... به كمالك به عظمتك به نورك به كلماتك كلها...
از دعاهای سحرگاهی مشهور و معروف، دعای سحر و مناجات زنده یاد استاد ابوالحسن اقبال آذر (اقبال السلطان) در كمتر از یكصد سال قبل و در مناره مسجد سپهسالار تهران (شهید مطهری فعلی) در ماه رمضانی است كه گویند صدای آن بزرگمرد (وسعت و ارتفاع و تأثیر و گرمی) بر هر شنونده چنان بگوش جان می رسید كه همه آرزو می كردند سحرگاه ندمد و نرسد تا این صدا ادامه یابد و...
و مناجات تاریخی دیگری كه در زندگی ادیب نیشابوری (میرزا عبدالجواد، ادیب كل) تأثیری شگفت داشته و سرنوشت او را رقم می زند...

علیرضا پور امید
پانوشت ها:
۱- از جمله در سوره مباركه بقره آیه ۱۱۷
۲ - وسائل- جلد ۴ صفحه ۸۵۹
۳ - موسیقی رمضان در ایران – به كوشش هوشنگ جاوید صفحه ۲۸

منبع : روزنامه همشهری