میاندشت ، پناهگاهی امن برای یوزها

عقب ماندگی یوز در رقابت با گونه های دیگر
ایوون باسكین: یوز صرفاً به خاطر همین كه می تواند طعمه اش را با سرعتی خیره كننده دنبال كند دچار معلولیت هایی است. برای آنكه پس از شكار نفسش بالا بیاید، پیش از آنكه بتواند حتی شروع به خوردن كند، باید تا سی دقیقه دراز بكشد و در حالی كه قلبش به شدت می تپد نفس نفس بزند. در این دوره استراحت، كفتار، شیر، پلنگ و حتی گله های كركس نیز ممكن است طعمه یوز از پا افتاده را از او بدزدند براساس پژوهش های تیموتی كارو از هر ده طعمه یوز یكی به این ترتیب از دست می رود. از این گذشته، یوز برخلاف بیشتر رقیبانش، لاشه و گوشت فاسد شده نمی خورد. اگر طعمه اش را از دست بدهد باید از نو برای دستیابی به گوشت تازه شكار كند. از آنجا كه یوز برای سرعت ساخته شده و نه برای جنگیدن، حتی در شرایط عادی نیز شانسی برای دفاع و دور كردن شیر و كفتار ندارد. استخوان هایش سبك و بدنش باریك و كشیده است و این از او برای رقیبان سنگین ترش حریفی ضعیف می سازد. یوز تنها گربه ای است كه چنگال هایش به جای آنكه در غلاف های محافظ جمع شود، درست مثل سگ ها همیشه آشكار است.این ویژگی سبب می شود كه یوز در هنگام دویدن از اصطكاك بیشتری با زمین برخوردار شود، اما از سوی دیگر چنگال ها را كند و برای نبرد نسبتاً بی فایده می سازد. علاوه بر این مسیرهای فوق العاده عریض بینی یوز كه به او كمك می كند هنگام دویدن اكسیژن بیشتری در اختیار داشته باشد، فضای كمتری در جمجمه برای ریشه های دندان های نیش بلند كه مشخصه شیر و سایر گربه های وحشی است باقی می گذارد. در نتیجه نیش های یوز كوچكتر از آن هستند كه در رویارویی با رقیبان درنده اش به كار آیند. (البته كوچك بودن كلی سر نسبت به تنه كه آن هم سازشی در راستای سرعت است نیز در مجموع به كوچك شدن دندان ها انجامیده است.)
kichebo.catsden.net
یوزپلنگ آسیایی كه روزگاری از آسیای مركزی تا غرب آسیا پراكنش داشته است امروزه تنها در ۷ منطقه از ایران یافت می شود كه پیش از این ۵ منطقه توسط سازمان محیط زیست به عنوان زیستگاه یوز معرفی شده بود. از سال ۱۳۸۲ كه سازمان محیط زیست مانع ورود اعضای محقق انجمن یوزپلنگ ایرانی به ۵ منطقه زیست یوز در كشور شد، این انجمن تلاش خود برای یافتن یوز در سایر نقاط كشور را آغاز كرد كه در نهایت با همكاری دو اداره محیط زیست در نائین اصفهان و جاجرم خراسان موفق شدند پناهگاه حیات وحش میاندشت در خراسان و منطقه آزاد عباس آباد نائین را به عنوان دو زیستگاه دیگر یوزپلنگ به ثبت برسانند. طبق بررسی های انجام شده توسط این گروه، در حال حاضر میاندشت زیستگاه حداقل ۶ قلاده یوزپلنگ ایرانی است كه خوشبختانه گرفته شدن عكس یك توله ۷ ماهه در آذر ماه ۱۳۸۳ توسط دوربین های تله ای انجمن، نشان می دهد كه جمعیت مذكور در این منطقه در حال زادآوری است.پناهگاه حیات وحش میاندشت با وسعت ۸۵ هزار هكتار در شرق شهرستان جاجرم در استان خراسان شمالی واقع شده است. میاندشت كه یكی از قدیمی ترین مناطق ۴ گانه كشور به شمار می رود از سال ۱۳۵۲ تحت حفاظت قرار گرفت و با دارا بودن حدود ۳۵۰۰ راس آهو و در كنار آن یوزپلنگ یكی از بهترین زیستگاه های این دو جانور در كشور به شمار می آمد. این منطقه از دیرباز همه ساله توسط دام های اهلی كه گاهی تعداد آنها تا ۵۰ هزار راس می رسید اشغال می شد كه خوشبختانه با همت محیط بانان و مسئولان اداره جاجرم زمان حضور دامداران در منطقه به فصل زمستان محدود شده و تعداد آنها نیز به شدت كنترل شده است.از سوی دیگر به منظور حفظ گونه های جانوری به ویژه یوزپلنگ و آهو محدوده ای با وسعت ۱۶ هزار و ۲۴ هكتار از تپه ماهورهای مركز منطقه به عنوان محدوده امن مورد تصویب قرار گرفت كه با تصویب این محدوده هیچ گونه دام اهلی حق چرا در این محدوده را ندارد كه خود گام مهمی در جهت حفظ امنیت منطقه و بقای یوزپلنگ و آهو در میاندشت است.این منطقه به دلیل آنكه فاقد عوارض طبیعی مانند كوهستان است و منطقه ای دشتی به شمار می آید همواره در برابر شكارچیان موتورسوار آسیب پذیر بوده و صدمات فراوانی به جمعیت آهو و قوچ آن كه از غذاهای اصلی یوزپلنگ هستند وارد شده است.به رغم تمامی اقدامات صورت گرفته، میاندشت همچنان، مانند بسیاری از مناطق مرتعی كشور با مشكل چرای دام بیش از ظرفیت روبه رو است. كنترل های انجام شده توسط اداره محیط زیست جاجرم به احیای پوشش گیاهی منطقه كمك بسیاری كرده است اما به علت انجام مجدد ممیزی در میاندشت در سال ،۸۳ حدود ۲۵ هزار راس دام توسط دامداران وارد منطقه شد در حالی كه میزان دام مجاز تنها ۱۵ هزار راس است كه وجود ۱۰ هزار دام بیشتر از ظرفیت مجاز به طور حتم منطقه را با مشكلات و تبعات بسیاری روبه رو خواهد كرد.
یكی از مهمترین اهداف حفاظتی میاندشت از آغاز تاكنون حفظ ارتباط سایر زیستگاه های مجاور نظیر گلستان، خارتوران و خوش ییلاق كه همگی دارای جمعیت مناسبی از یوز بوده اند به منظور تضمین بقای بلندمدت این جمعیت در شمال شرقی كشور بوده است. در دو دهه اخیر از آنجا كه هیچ گاه گزارش مستند و رسمی ای از وجود یوز در این منطقه ارائه نشده لذا به ندرت از آن به عنوان یكی از زیستگاه های یوزپلنگ در كشور نام برده می شد و با كاهش جمعیت چند هزار راسی آهو در این منطقه كه در حال حاضر تنها به ۳۰۰ راس رسیده است، بسیاری از كاركردهای منطقه عملاً دچار ضعف شد. قرار گرفتن منطقه در بین بیش از ۲۰ روستا و بخش و ۲ شهرستان و محدود شدن توسط جاده های ارتباطی از چهار طرف، تراكم مزارع كشاورزی در جنوب و واحدهای صنعتی در شمال منطقه، هرگونه ارتباط میاندشت با سایر زیستگاه های یوز به ویژه خارتوران كه در حال حاضر پذیرای یكی از بالاترین جمعیت های یوز در كشور است را بسیار مشكل كرده است. بررسی های انجمن یوزپلنگ ایرانی در كنار مصاحبه با دامداران و روستاییان نشان می دهد كه برخلاف تصور در تمام دو دهه اخیر یوزپلنگ در میاندشت وجود داشته و هیچ گاه به صورت كامل منقرض نشده است. براساس مستندات به دست آمده طی دو دهه گذشته بیش از ۴ قلاده یوزپلنگ در این منطقه از پا درآمده و گزارش های متعددی از مشاهده این جانور حتی در دسته های ۳ و ۴ قلاده ای وجود دارد.خوشبختانه پس از چندین گزارش از مشاهده یوز طی سال های ۸۱ و ۸۲ سرانجام فیلم مستندی از یك ماده یوز جوان در آبان ماه سال ۸۲ توسط مسئول منطقه مهندس حسین آبسالان گرفته شد كه برای نخستین بار وجود این جانور را به صورت مستند در منطقه اثبات كرد. بدین ترتیب انجمن یوزپلنگ ایرانی بر آن شد تا بخشی از نیرو و منابع خود را برای شناسایی زیستگاه های یوز در این منطقه متمركز كند. پس از ۷ ماه بررسی و ردیابی میدانی، گذرگاه های یوزپلنگ در منطقه شناسایی شد و سپس به مدت ۵ ماه در نقاط مختلف دوربین های تله ای (Camera trap) كه به اشعه مادون قرمز حساس هستند نصب شد كه در جریان آن عكس های متعددی از انواع گوشتخواران از جمله دو یوزپلنگ، كاراكال، گربه دشتی، آهو، كفتار و تعدادی از وحوش دیگر گرفته شد. این مطالعه طی ۱۲ بازدید میدانی و با همكاری بیش از ۲۵ دانشجو در رشته محیط زیست در سطوح مختلف كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكترا انجام شد. بیش از ۲۰۰۰ كیلومتر به صورت سواره و پیاده طی شد و ۲۵۰ ساعت مصاحبه حضوری با افراد محلی صورت گرفت و در نهایت ۴ دستگاه دوربین تله ای و یك دستگاه موتورسیكلت ایژ روسی برای انجام این مطالعات خریداری شد.
•جغرافیای طبیعی میاندشت
میاندشت منطقه ای است پوشیده از دشت ها و كفه های وسیع با اقلیمی خشك و نیمه خشك و تراكم گیاهی نسبتاً خوب و وجود یكی از رودخانه های فصلی كشور به نام «كال شور» باعث شده تا منطقه حتی در زمان خشكسالی هم چندان با مشكل كم آبی روبه رو نباشد. میاندشت دارای یكی از غنی ترین و متراكم ترین گونه های جانوری در بین زیستگاه های استپی كشور است. وجود سوراخ های متعدد در زمین در بخش های مختلف منطقه نشان دهنده وجود جمعیتی خوب از جوندگان در منطقه است كه این مسئله خود تنوع گوشتخواران به ویژه پرندگان شكاری را توجیه می كند. كاراكال، گرگ، شغال، كفتار، آهو، قوچ و میش، هوبره، گراز، تشی، زرده بر و خرگوش از جمله دارایی های ارزشمند میاندشت است.
• اقدامات آموزشی
طراحی و چاپ یك بروشور ویژه میاندشت اولین اقدام انجمن برای آموزش روستاییان و دامداران اطراف منطقه و آشنایی آنها با یوزپلنگ بود. توزیع تعداد زیادی محصولات آموزشی مرتبط بین مردم، مقامات محلی به ویژه دستگاه قضایی و دادگستری، توانمندسازی یك NGO محلی علاقه مند به یوزپلنگ در میاندشت و تهیه و تدوین یك فیلم كوتاه درباره میاندشت از اهم اقدامات این انجمن برای آموزش مردم منطقه بوده است.بدون شك پناهگاه حیات وحش میاندشت را می توان از آن دست مناطقی برشمرد كه با توجه به طبیعت بكر آن در صورت توجه و حمایت بیشتر می تواند به عنوان یكی از قطب های تحقیقاتی و اكوتوریستی سرزمین ایران تبدیل شود.
صفورا زواران حسینی

منبع : روزنامه شرق