طرفداری از محیط زیست و دموکراسی

محیط زیست گرایی بر شیوه های تفکر درباره تعهدات دولت های دموکراتیک و شهروندان دموکراسی ها تاثیرات شگرفی داشته است اما آیا ایران می تواند از این تاثیرات در توسعه خود با توجه به نظام انتخاباتی اش بهره بگیرد و به نوعی حوزه دموکراسی را به حوزه محیط زیست و شهروندان مستقر در آن پیوند بزند؟ آیا همان طور که سیاست های مربوط به محیط زیست از نیمه دهه ۱۹۸۰ یکی از علایق جامعه اروپا و اکنون اتحادیه اروپا است، می تواند به یکی از مهمترین علایق مردم ایران در بررسی برنامه های حزبی در انتخابات تبدیل شود؟ آیا محیط زیست و برنامه ریزی های راجع به آن می تواند به یکی از شاخص های صلاحیت های انتخاب کاندیداهای احزاب تبدیل شود؟
از نظر دموکراتیک طرفداری از محیط زیست با چالش های بزرگی در سده بیست ویکم دست به گریبان است. از این منظر مهمترین سوال ها به این شرح هستند؛ چگونه می توان دنیایی از دولت - شهرهای رقیب را واداشت تا نوعی همدلی مبتنی بر اصول اخلاقی کند؟ آیا می توان حمایت انتخاباتی و جابه جایی ارزش های فرهنگی را که لازمه آن است، تحکیم کرد و گسترش داد؟ در قلمرو عقاید و اندیشه ها آیا مفهوم آزادیخواهانه حقوق را می توان به نحوی موثر چنان توسعه داد که طیفی از حقوق بوم شناختی را دربرگیرد؟ میشل سوارد معتقد است توجه به محیط زیست بعدی تازه و احتمالاً ماندگار به امور سیاسی در دموکراسی های آزادیخواه به ویژه در مغرب زمین افزوده است و این امر در برخی از دولت ها در برهم زدن محاسبات سیاست های انتخاباتی نقش داشته است.
با این همه این موضوع در کشورهای در حال توسعه نیز مطرح است که توسعه قرار است به چه بهایی در این کشورها انجام شود؟ آیا ما با محیطی سرشار از آلودگی مواجه خواهیم شد؟ فکوهی تاکید می کند کشورهای جهان توسعه یافته - اروپا، ایالات متحده، ژاپن و روسیه - مهمترین منابع آلایندگی های صنعتی هستند. با توجه به این موضوع برخی از کشورهای در حال توسعه پیشنهادات کشورهای توسعه یافته مبنی بر محدود کردن و کنترل منابع آلاینده را به نوعی خطر برای فرآیند صنعتی شدن خود می بینند. با این همه گزارش های جهانی حاکی از آن است که کشورهای در حال توسعه برای رهایی از آلودگی های مفرط باید چاره یی بیندیشند. چین به عنوان مهمترین مصرف کننده سوخت های فسیلی، از مهمترین عاملان به وجود آمدن باران های اسیدی است. برزیل، هند و نیجریه نیز کشورهایی به شدت آلاینده هستند. مطالعه یی که در سال های نخستین دهه ۱۹۸۰ به انجام رسید، نشان داد که شنیانگ، تهران و سئول از جمله آلاینده ترین شهرهای جهان از لحاظ سولفوردی اکسید هستند و کوباتو در برزیل به دلیل مجتمع های صنعتی فولاد، شیمیایی و پتروشیمیایی آن از آلاینده ترین محیط های جهان به شمار می آید. فکوهی تاکید می کند فرآیند توسعه در خلق فجایع زیست محیطی تنها در جهان سوم روی نداده است. نمونه های «تری مایل آیلند»، «چرنوبیل» و «سوزو» در این مورد گویاست، البته حوادث دیگری نیز در کوباتو و بوپال در هند دیده شده اند که در مورد آخر که در دسامبر ۱۹۸۴ اتفاق افتاد نشت گاز در یک کارخانه تهیه کود شیمیایی امریکایی سبب کشته شدن بیش از۲۵۰۰ نفر و ضربه زدن به سلامت بیش از۲۰۰ هزار نفر از مردم منطقه شد. براساس گزارش فکوهی در ایالات متحده کارخانجات محصولات شیمیایی ناچار هستند حداقل ۵۰ کیلومتر با شهرها و بهره برداری های کشاورزی فاصله داشته باشند اما اکثر قربانیان بوپال حاشیه نشینان فقیر بودند که به دلیل رشد سریع شهرها جذب آنها شده بودند و اطلاعاتی از خطرات موجود در زندگی در کنار یک کارخانه شیمیایی نداشتند. با این همه چنین حادثه یی در هند موضوع اصلی در انتخابات بعدی این کشور قرار گرفت. آیا در ایران اقدامات دولت ها در ارتباط توسعه صنعتی می تواند موضوع رقابت انتخاباتی باشد؟
برای پاسخ به این سوال مهم است بدانیم که طرفداری از محیط زیست شامل عقاید گوناگون و زیادی است. پاره یی از ارزش های اصلی طرفدار محیط زیست در برنامه حزب سبز آلمان در سال ۱۹۸۳ که برنامه یی موثر و تعیین کننده بود، به چهار اصل اساسی اشاره دارد؛
۱) اصل بوم شناختی، براساس نیاز محسوس برای نظام های سیاسی و اقتصادی یی که از ثبات بوم سامانه (اکوسیستم) ها حمایت می کنند.
۲) اصل اجتماعی، از جمله تعهدات در برابر عدالت اجتماعی ، خودمختاری و کیفیت زندگی
۳) اصل دموکراسی توده مردم، فراخوان یکپارچه برای تمرکززدایی و دموکراسی مستقیم.
۴) اصل عدم خشونت، نشأت گرفته از این تصور که «به هدف های انسانی از طریق ابزارهای غیرانسانی نمی توان دست یافت».
برنامه های زیست محیطی در غرب به آنجا منجر شده که دولت ها در مقابل فشارهای علمی و سیاسی فراوان، برخی سیاست های جامع زیست محیطی را پذیرفته اند که حوزه هایی چون کنترل آلودگی، بهداشت، حمل ونقل، کشاورزی، حیات وحش و محیط زیست شهری را شامل می شوند. به علاوه سازمان های فراملی بیش از پیش نقش سرنوشت سازی در توسعه سیاست های مجامع زیست محیطی ایفا کرده اند زیرا دولت های ملی به تنهایی نمی توانند آن طور که شایسته است، از عهده مسائلی چون کاهش ازن و گرم شدن کره زمین برآیند. طرفداران محیط زیست پیوند عمیقی بین تعمیق دموکراسی و تحقق حمایت از محیط زیست و عدالت محیطی قائلند. از این رو آنان هم بر لیبرالیسم و هم سوسیالیسم خرده می گیرند که به توسعه صنعتی نسبتاً نامحدود و شکل های رشد اقتصادی یی معتقدند که محیط زیست را ویران می کنند.
همان طور که رابرت گودین استدلال کرده است، سبزها عقیده دارند ارزش اصولاً بیشتر در فرآیندهای طبیعی مانند خلق یک اکوسیستم نهفته است تا در منافع کار یا ارزش کار. آیا این موضوع درباره نحوه صنعتی شدن ایران نیز مصداق دارد؟ اگر دارد مردم ایران جز در روند مشارکت حزبی و بررسی برنامه های زیست محیطی احزاب، با چه ابزارهای دیگری می توانند برنامه های دولتمردان را اصلاح کنند؟

فروزان آصف نخعی

منبع : روزنامه اعتماد