یک دسته گیاه جان پرور نقش گیاهان دارویی را در چرخه درمان احیا کنیم

گیاهان دارویی را می توان هدیه طبیعت به سفره سلامت و ایمنی انسان ها دانست؛ تحفه ای که روی تولیدات داروهای شیمیایی لابراتوارها و آزمایشگاههای مدرن سایه ای مطمئن می زند چرا که خاصیت و تاثیرگذاری داروهای گیاهی بر امراض و بیماری ها از انحصار تاریخی نیز تاکنون در همه کشورها و باور مردمان نهادینه شده است.
امروزه در دنیای ماشینی، بسیاری از مردم هنگامی که به دامان طبیعت می روند، کوهسارها، دشت ها و صحراهای پرسبز و گیاه را به تماشا می ایستند، بدون هیچ تردید، احساس خوش و لذت یافته هاشان را تسخیر می کند. گویی با تماشای طبیعت از یک سو دردمندی های مقتضی زمانه و زندگی ماشینی را فراموش می کنند و هم آرامش خیال شوق پیوسته برخورداری از چنین گیاهان سودمند را در خویشتن می پرورانند.
... پاشنه افکارش را روی نقطه تامل نگه می دارد. در ثقل تمرکز احساس، نگاهی نو و جدید به گستره صحرای سبزینه ها می گرداند، گیاهان با ترکیب و گل و رنگ های متفاوت، پنداری هر نوع شان پیامی دارند...
طبیعت به قدرت پروردگار هزاران نوع گیاه در متن و حواشی زندگانی انسان ها قرار داده است، برخی از گونه های گیاهی خاصیت دارویی و غذایی دارند. به تعبیری می توان گفت اشرف مخلوقات از برکت خواص گیاهان در برابر امراض گوناگون مصونیت یافته اند. امنیت سلامت، و بهبودی ناخوشی های جسم و حتی روان با مصرف داروهای گیاهی تحقق می یابد. این را فلاسفه و دانشمندان در قرن ها پیش تجربه کرده و به یقین رسیده اند و اینک دانش عصر جدید هم، موفقیت های طب طبیعی (سنتی) را بسیار بیش از طب نوین می داند. رویکرد برخی از کشورهای پیشرفته در ترویج فرهنگ مصرف گیاهان دارویی به جای داروهای شیمیایی کاملاً محسوس است.
● استقبال عمومی از داروهای گیاهی
شیوه تشخیص و تجویز داروی گیاهی برای درمان مراجعه کنندگان چگونه است؟... چه گروه هایی از مردم و البته چرا علی رغم آن که تحت درمان پزشک دانش آموخته علم مدرن پزشکی هستند به سراغ مصرف داروهای گیاهی می روند؟... آیا اصولاً تفاوت بین درمان بخشی موثری بین علم نوین پزشکی و طب سنتی وجود دارد؟ این موارد را از برخی مغازه های عرضه کننده گیاهان دارویی (عطاری) و هم از مصرف کننده سوال می کنم، اما آنچه که همگی به یک نقطه نظر مشترک می رسند این است که به هر حال مصرف داروهای گیاهی ضرری برای شخص مصرف کننده ندارد اگر چه ممکن است در مواردی چندان هم اثربخش نباشند. از طرف دیگر، تاثیر سازگار مصرف چنین داروهایی نیاز به زمان دارد لیکن داروهای پزشکی- علمی کلاً تاثیرشان اگرچه ممکن است در اغلب موارد مفید واقع می شود ولی عارضه کاربری مواد شیمیایی در ساختار این قبیل داروها، در شخص مصرف کننده غیر انکار است. همچنان که پزشکان نیز می کوشند در مداوای بیماران داروهای کمتری تجویز کنند.
روی بلندای دیوار بیرونی عطاری با خط درشت نوشته شده است: «۲۰۰ سال سابقه کار» . پیش از آن که «احمد کربلایی» صاحب عطاری به سوالم پاسخ بدهد، می گوید پدر، پدربزرگ و جد ایشان از ۲۰۰ سال پیش شغل عطاری را در تهران «در اتحادیه عطاران» پیشه کرده بودند:
● جواز عطاری گیاهی ما سابقه ۷۰ ساله دارد
در تمام دنیا گروه هایی از مردم با توجه به خواص داروهای گیاهی رویکرد و علاقه ویژه ای از خودنشان می دهند. اعتقادشان بر این است که مصرف داروهای شیمیایی اگرچه بر درمان انسان موثر است اما مطلوب جسم و روان او نیست.
بعضی از افراد به علت آن که بیماری شان علاج نشده است ناچار مصرف داروهای گیاهی را نیز آغاز می کند.
کربلایی عطار می گوید:«دانش نوین پزشکی و درمان سنتی، دو طب نامیده می شوند. اما تاثیربخشی شان در امر درمان، متفاوتند. برخی درمان ها از داروی گیاهی برمی آید و در بعضی زمینه ها بهتر از داروهای شیمیایی عمل می کنند. مورد دیگر، رویکرد گروهی از مردم به گیاه درمانی به آن دلیل است که به رغم تشخیص و درمانگری پزشک معالج، نتیجه موثر نگرفته اند. »
● چراغ های تبلیغ خاموش است
اعتقاد «علی بخشی» فروشنده کاغذ و مقوا، درباره موقعیت شناسایی و عرضه و مصرف گیاهان و داروهای طب سنتی بر این است که این چرخه نیاز به کار پژوهشی و فرهنگ سازی دارد.
او در این باره معتقد است داروهای گیاهی به خوبی معرفی و تبلیغ نشده اند در حالی که می باید شناخت و شناسایی کافی روی آن ها صورت بگیرد. مثلاً مصرف گل گاوزبان برای تسکین و آرامش اعصاب مفید است اما متاسفانه در این باره کمتر تبلیغی صورت می گیرد.
وی با تاکید بر این که رویکرد افکار عمومی به مصرف داروهای گیاهی در مقایسه با سال های گذشته بسیار بیشتر شده است بر ضرورت ترویج فرهنگ مصرف این گیاهان تاکید می کند.
● تشخیص و درمان با شیوه های موثر سنتی
تشخیص نوع بیماری خریدار داروهای گیاهی حول چند مولفه است. گروهی از مراجعه کنندگان پیش از آن که نزد عطار- طب سنتی- بیایند، نوع و وضعیت بیماری شان توسط پزشک- از طریق دانش نوین کلاسیک- تشخیص داده است. در این حالت، فروشنده این گروه از داروها با روش طب قدیم و تجارب گذشته، به تشخیص و تجویز گیاه درمانی می پردازد.
شناخت روش درمان به وسیله گیاهان دارویی هم ناشی از تداوم مطالعات و تجربه فرد عطار از طب قدیم و جدید است.
به گفته این عطار در کشورمان انواع گیاهان بومی به صورت دیمی و کشتکاری به دست می آید که حتی بخشی ازاین دستاورد مفید طبیعی برای تامین نیاز کشورهای دیگر صادر می شود. کشت گیاهان دارویی- غذایی در ایران و بیشتر کشورهای جهان به طور مداوم صورت می گیرد. «کربلایی» می گوید تحقیقات دانشمندان در حوزه جانورشناسی و
گیاه شناسی نیز حاکی از آن است که برخی از حیوانات وقتی دچار عارضه بیماری می شوند، دیده شده است به لحاظ ژنتیک برای درمان خود، از بعضی گیاهان اطراف زیست محیطی شان می خورند و بدین طریق درمان می شوند.
● مصرف خودسرانه دارو
«صالحی» مدیر بازنشسته حسابداری یک سازمان دولتی است. مردی سالخورده که همچنان فعالیت شغلی خود را برای یک شرکت خصوصی ادامه می دهد... او می گوید: «از دوران کودکی به یاد دارم که پدر و مادرم بنا به فصول سال و به عنوان پیشگیری از هر نوع عارضه فصلی پنج فرزند خانواده را با طبخ گیاهان دارویی و شربت و عرقیات گیاهی به قول خودشان واکسینه می کردند و عادت می دادند. انواع داروهای گیاهی در یک طبقه کمد بزرگ خانه موجود بود. حتی همسایه ها هم گاه می آمدند مثلاً ترنجبین، گل ختمی، سنبله برخی گیاهان، شیرخشت و... برای درمان اهل و عیال می گرفتند. یادم نمی آید که داروی شیمیایی در خانه مصرف کرده یا دیده باشم. این روش در گذشته ها بین بسیاری از خانواده مرسوم بود. کسی به سرعت سراغ داروهای شیمیایی نمی رفت. اصولاً فرهنگ سنتی ایرانی ها، بیشتر همان درمان های گیاهی بود. عطاری در هر محله بود. هم بیمار و هم عطارباشی از شیوه درمان حال و ذائقه همدیگر خبر داشتند.»
وی ادامه می دهد: «الان هم به همان شیوه، چنانچه عضوی از خانواده دچار مثلاً سرماخوردگی، قلنج درد، ناراحتی گوارشی و... می شود اول به سراغ داروهای گیاهی می رویم.» وی تأکید می کند: «با این حال و اوصاف، و به رغم آن که طب سنتی طی سال های اخیر با فعالیت دوباره عطاری های گیاهی رونق گرفته و فراوان شده است، از جنبه علمی ارتقا داده شود و آموزش های تقریباً کلاسیک ببینند.» واقعیت این است که بسیاری از مردم و خانواده ها هر کدام انبوهی دارو و قرص و شربت و پماد و... شیمیایی مشابه، مصرف نکرده در منزل دارند و این نشان می دهد که طول درمان آنها کامل نمی شود. بنابراین باید از طریق فرهنگ سازی، مصرف داروهای گیاهی را ترویج کرد. شاید روند بهبودی به کندی طی شود لااقل زیانی از داروی شیمیایی به خاطر مصرف، متوجه آنها نمی شود. صالحی در این باره می گوید: «فکر می کنم برخی از بیماری ها، ناشی از مصرف بی رویه و یا خودسرانه داروهای شیمیایی است. فلان شخص تا دچار درد سر می شود فوری قرص می خورد درحالی که ممکن است با یک لیوان آب لیمو مخلوط با آب و کمی شکر کاملاً رفع مشکل کند.»
● سهند، سبز، نشانه ای از سلامت و سرمایه
همه ساله همزمان با آغاز فصل رویش گیاهان مرتعی، برداشت گیاهان وحشی دارویی و غذایی نیز از دامنه های سرسبز سهند در حومه مراغه توسط افراد بومی انجام می شود. برداشت گیاهان دارویی دست کم سه ماه به طول می انجامد که سبب درآمد اقتصادی فصلی برای افراد و برخی از خانواده ها می شود. بخشی از این گیاهان به صورت عرقیات گیاهی مورد مصرف انسانی قرار می گیرد و برخی از گیاهان دارویی در این منطقه شامل سورولو، گل آفجاباش، کنکر، بولاغ اونی، مرزن جوش، مرزن کوهی و خارشتر هستند. سالانه حدود ۱۴ تن گیاه دارویی و غذایی از دامنه سهند برداشت می شود و روانه بازار مصرف می شود. رویش طبیعی- دیمی انواع گیاهان دارویی و غذایی در جای جای مناطق سرسبز و مراتع کشورمان به عنوان برکت خودجوش طبیعی و مولد اقتصادی، از سالیان بسیار دور صورت می گیرد. از سوی دیگر، کشت اقلامی تازه از این خانواده های گیاهی مدیریت می شود. یک نمونه از این کار اواخر بهار اعلام شد: که حاکی از آن بود برای نخستین بار در ایران گیاه دارویی «به لیمو» در طارم سفلی قزوین کشت شده است. این اقدام از سوی جهاد کشاورزی قزوین با هدف جایگزینی چنین گونه گیاهان به ازای درختان زیتون با عمر ۱۰ساله که بازدهی اقتصادی ندارند، محقق شده است که خود موجب کمک مالی به باغداران منطقه شده است. «علیرضا اطلس بافت» رئیس اداره باغبانی مدیریت جهاد کشاورزی در این باره می گوید که گیاه به لیمو مصرف دارویی دارد و به عنوان یک نوشیدنی و آرام بخش مورد استفاده قرار می گیرد. به گفته وی همچنین برای اولین بار در استان قزوین کشت گیاه «هوهوبا» در یک باغ الگوی همین منطقه به مرحله اجرا گذاشته خواهدشد.
● صبور باشید نتیجه می گیرید
«در یک کلام، صبر و حوصله، ثمربخشی مصرف کنندگان گیاهان دارویی را اثبات می کند.»
یکی از فروشندگان گیاهان دارویی در کسوت عطارباشی در پاسخ به سؤالم که چگونه از افاقه مصرف داروی گیاهی مراجعه کنندگان خود، اطلاع می یابد، می گوید بیماران (مراجعه کنندگان) از مصرف گیاه دارویی متناسب نیاز مورد درمانی شان با سایرین: آشنایان، اقوام و... صحبت می کنند و مثلاً به افرادی که مشکل قلبی، عصبی، گوارشی و... دارند طریقه درمانی خود را اطلاع رسانی می کنند. این شیوه ها به نوعی نیز توصیه و ترغیب و رویکرد دیگران به مصرف گیاهان دارویی و همچنین برآورد تأثیر کارمان می شود.
«... انسان ها با طبیعت سازگاری مناسبی دارند. سازگاری بر این مبنای سرشتی، در حوزه درمانی نیز به درمان گیاهی راغبتر هستند.»
خانم باباخانی-که رشته هنر- گزینه عکاسی می خواند و مشغول خرید یک نوع داروی گیاهی است با بیان این مطلب، معتقد است مصرف داروهای گیاهی در مقایسه با داروهای شیمیایی، تجویز پزشکی، برای انسان ضررهای کمتری دارد و آن تخریب داروهای شیمیایی را ندارد.
وی می گوید: «پژوهش های دانشمندان ثابت کرده است که برخی حیوانات هنگام بیماری از برخی تولیدات گیاهی محیط زیست خود استفاده می کنند و ابتلا به بیماری شان خنثی سازی می شود. همچنین پژوهشگران، ثابت کرده اند که مصرف مناسب کاکائو برای گردش متعادل خون بسیار مفید است. نتیجه گیری می شود مصرف گیاهان دارویی در رفع برخی از مشکلات بیماری های انسان نیز مؤثرند ضمن آن که استفاده این گیاهان ضرر چندانی ندارند.»در ایران متنوع ترین و حتی گران قیمت ترین گیاهان جهان می رویند. همه عناصر، مؤلفه ها و زمینه های محوریت گیاهان چه دارویی و چه غذایی در کشورمان مهیا و در دسترس است. از دیر زمان مردم، گیاهان درمانی را در حفظ سلامتی و بهبود امراض گوناگون مورد استفاده قرارداده و می دهند، اما واقعیت این است که آنچنان که باید جایگاه گیاه درمانی (داروهای گیاهی) برای مردم نقد و تعریف نشده است و این سرمایه ملی، پشتوانه پایداری سلامت و درمانگرایانه بدون هیچ عوارض ناخواسته به عنوان کاملترین مجموعه درمانی، در سایه هیاهوی های مدرنیزه و تبلیغات دانش مدرن دارویی جهانی و... و... حالت غریبانگی در عرصه های مذکور گرفته است.
اگر چه طی یک دهه اخیر موقعیت سنتی داروهای گیاهی، رونق گذشته هایش احیاء و این تحول دوباره موجب رویکرد جالب قشرهای مختلف مردم به استفاده از داروهای گیاهی در قبال داروهای شیمیایی شده است لیکن آنچه دیگر که لازم است نهادینه شود، ارتقاء سطح دانش و آموزش دست اندرکاران عرضه داروهای گیاهی است که از آگاهی علم مدرن دارویی- درمانی آگاهی نسبی یابند.
● حکیم باشی های اطراف محل
چه گروه از مردم برای درمان خود به عطاری های عرضه داروی گیاهی مراجعه می کنند؟. «طاهری» فروشنده داروهای گیاهی در این زمینه می گوید: «اصولا گروهی از مردم که از طبابت علمی نتیجه نگرفته باشند به دارو گیاهی فروشان مراجعه می کنند. عده دیگری هم که فرهنگ و باور سنتی در این زمینه دارند مراجعه می کنند. می توان نوشت معمولا افرادی که از درمان شان با نسخه های داروی شیمیایی نتیجه مناسب نگرفته اند به عطاری سنتی روی می آورند به این امید که در این جا درمان پیدا کنند.» به باور این فروشنده داروهای گیاهی، علم پزشکی مدرن با گیاه درمانی میانه خوبی ندارد.
در جریان گفت وگو با مرد فروشنده، یک خانم نسبتا سالمند وارد مغازه می شود و سراغ یک نوع دارو را می گیرد. ظاهرا مشتری آشنایی است. نظر «خانم بخشی» را در مورد کم و کیف داروهای گیاهی می پرسم. پاسخ او شرحی کوتاه از وضع حال خود و ضمنا بیان تجاربش در خصوص درمان گیاهی است:
«بیماری قند دارم. داروی «گزنه» مصرف می کنم. «قرقات» هم خوب است. ضمنا جوشانده برگ درخت گردو با زائده وسط دولته مغز گردو هم مفید برای این مرض است. این خانم، خوردن «روزی ۱۰دانه پسته خام با یک عدد سیب» را تجویز می کند!
فروشنده صحبتش را ادامه می دهد «آنان که بیماری های مزمن غیرقابل علاج- احتمالا- دارند و نتیجه مؤثر از تجویز علم نو نگرفته اند.» از وی درباره شیوه فروش داروها و تشخیص آنها می پرسم: «با توجه به تجربه مان داروهای گیاهی مناسب با بیماری مراجعه کننده تجویز می کنیم. اما در علم پزشکی و درمان گیاهی هیچ چیز به طور صددرصد اتفاق نمی افتد. نسبی است.» وی اشاره ای به تعداد گونه های گیاهی دارد: «درباره تعداد گونه های گیاه های درمانی در کشور شاید کمتر از ۸۰هزار نوع باشند. ما الان در مغازه مان نزدیک به ۱۰۰۰ قلم داروی گیاهی مختلف داریم. اما باید دانست که موردهای جدید گیاهان دارویی پیدا و کشف می شوند، از جمله گیاه دارویی به نام «آلوورا» است که خواص دارویی آن تشخیص داده شده است.» به برگ های سبز توی گلدان روی یکی از ویترین ها اشاره می کند: «این گیاه از خانواده کاکتوس و برای بیماری پوستی تشخیص داده شده است.»
● عرقیات گیاهی آرامش بخش و افسونگر
علاوه بر کاربردهای گیاه و اندام های آن که به صورت های مختلف پودری به عنوان دارو تولید وعرضه می شود، مجموعه عرقیات گیاهی و اسانس های حاصله طبیعی گیاهان است که در کارخانجات تهیه و توزیع می شوند. عرقیات بعضا از یک نوع میوه و یا گیاه حاصل می شود، برخی از ادغام چند نوع گیاه تولید می شوند. هر یک از این نوع محصولات خواص ماهیتی جداگانه ای دارد، به عنوان نمونه آویشن با خاصیت های مقوی بدن و معده، تقویت بینایی، ضدنفخ و صرع، رفع تشویش یا برگ گردو مفید برای پایین آوردن قند خون، ضد عفونی برای امراض جلدی- بابونه: صفرابر، اشتهاآور، هضم کننده غذا، آرامش بخش اعصاب، کالیتوس خواص آنتی باکتریل، محرک جریان خون در پوست، بخور، گزنه: مفید برای رفع کم خونی، کاهش قند خون، اگزمای پوستی- کرفس: کاهش اسیداورید، رفع عفونت مثانه- و ده های دیگر تولید با خواص مختلف «طاهری» عطار، در ادامه صحبت خود پیرامون عرقیات گیاهی که از تقطیر گیاهان به دست می آید، می افزاید: «گیاهان دارویی اکثر به صورت وحشی و دیم می رویند ولی برخی که پر مصرف هستند، به شیوه پرورشی تولید می شوند.»
● آموزش علمی عطاران فراموش نشود
یک شهروند مغازه دار برای تسکین برخی ناراحتی جسمانی اش از عرقیات گیاهی استفاده و اظهار رضایت می کند اما در موارد دیگر ناچار داورهای شیمیایی مصرف می کند. چرا؟...
«مجید عامی» سال ها پیش معلم بوده است. بعدها یکی از شاگردانش به شغل آزاد و اتفاقاً عطاری مشغول می شود. مشکل التهاب قلب خود را با عطار جوان در میان می گذارد. او چند شیشه عرقیات گیاهی به معلم سابق خود می دهد که مصرف کند. وضعیت بیماری اش خیلی خوب و رو به راه تر می شود. می گوید: «الان هم برای آرامش معده عرق نعناع مصرف می کنم.» وی با بیان این که مصرف داروهای گیاهی، حداقل ضرر برای انسان ندارد- البته در صورتی که افراط در مصرف نشود- در عین حال برای تسکین ناراحتی ناشی از فشار خون و دیابت می گوید: «ناچار از داروهای شیمیایی استفاده می کنم.» دلیلش در این باره که چرا از داروهای گیاهی مصرف نمی کند را عدم اطلاع رسانی اطمینان بخش و تحقیقات علمی روی چند و چون کیفی- کاربردی داروهای گیاهی، ذکر می کند. «اطلاع رسانی و فرهنگ سازی با پشتوانه علم روز پزشکی درباره داروهای گیاهی مطرح نمی شود تا مردم نسبت به کم و کیف طب سنتی- گیاهی در مقابله با تنوع عارضه های مختلف، آگاهی یابند. لذا در برخی از ناراحتی های جسمی در مصرف داروی گیاهی دچار تردید می شوند. از طرف دیگر جامعه عطاران مجهز به علم روز نیستند در حالی که لازم است این حرفه به عنوان یک رشته دانشگاهی تدریس شود و دست اندرکاران درمان گیاهی آموزش ببینند. اگر این اتفاق بیفتد، امنیت خاطر مردم در استفاده گسترده از داروهای گیاهی بیشتر می شود.» وی با چنین دیدگاه در عین حال نیز این تعریف را دارد: «حدود یک سال پیش ناراحتی درد معده داشتم. نظر پزشک این بود که می باید معده ام عمل جراحی شود. مشکلم را با شخصی که دست اندرکار داروهای گیاهی است و به قولی لقب «دکتر گیاهی» به او داده بودند، در میان گذاشتم. آن شخص عرق «بومادران» تجویز کرد. دو هفته آن را مصرف کردم. ناراحتی معده خوب شد. «این مغازه دار هم همانند برخی دیگر بر این باور است که مصرف داروهای گیاهی عوارض ناخواسته ندارد لیکن تکرار مصرف دارد.»
● درمان اعجاب برانگیز
ساق پایش در تصادف با ماشین (خودرو) به شدت آسیب می بیند کاری نمی توان کرد جز آن که به دکتر ارتوپد مراجعه کند. به فوق تخصص- ارتوپد مراجعه می کند. طبق نظر دکتر مربوطه ناحیه آسیب دیده گچ گرفته و آتل بندی می شود. دو ماه بعد نزد همان متخصص می رود. گچ پا برداشته می شود. ساق پا کاملا سیاه شده است. دکتر وضعیت پا را وارسی می کند. دست آخر می گوید دیگر نمی شود کاری انجام داد. باید پا قطع شود چون سیاه شده است. مایوس و نگران با مشورت آشنایان یک شخص بومی که کارش «شکسته بند» استخوان است معرفی می شود. بیمار نزد او می رود. مرد شکسته بند وضعیت پای را وارسی می کند. این کار با حضور همین دکتر صورت می گیرد. «شکسته بند» می گوید با داروی گیاهی پا را سالم می کند. دکتر ناظر بر صحنه، به اطمینان خود می گوید این کار شدنی نیست مرد شکسته بند با درمان گیاهی هم سرو کار دارد، با قاطعیت جواب می دهد: من این کار را با همین داروهای گیاهی انجام می دهم. «ناصریان» در ادامه تعریف این اتفاقات که چند سال پیش در یک شهرستان برایش رخ داده بود، می افزاید: «به مدت ۴۵ روز تحت درمان گیاهی «شکسته بند» بودم. بعد از آن مدت. پای آسیب دیده ام کاملا به حالت اولیه برگشته بود. اول با احتیاط حرکت کردم بعد راحت تر و... به اتفاق مرد درمانگر گیاه- دارویی نزد آن دکتر رفتیم. دکتر تعجب کرد... بعد گفت: بسیار نادر است که چنان آسیبی با شکسته بندی سنتی و داروهای گیاهی ترمیم و سالم شود.»
● افراط در مصرف
در گفت وگو با افراد مختلف درباره خواص و اثرات ناخواسته داروهای شیمیایی (مدرن) و داروهای گیاهی (سنتی)، اکثراً به تاثیرگذاری شیمیایی اشاره می کنند اما همانگونه که در گزارش ذکر شد، تاثیر این گروه از داروها را سریعتر می دانند موردی که داروهای گیاهی تقریباً - معمولا- عکس آن است یعنی تاثیر درمانی شان زمان بر است. اما در این تنوع نظرات، برخی متخصصان در پروسه امور درمانی و مقولات پزشکی بر این عقیده اند هر چیز که بی رویه و خارج از استانداردهای مربوطه مصرف شود، اثر منفی می گذارد. به عنوان نمونه آنان در زمینه قیاس عوارض بین دو گروه کلی داروهای مدرن و داروهای سنتی، می گویند در داروهای گیاهی آثار و عوارض ناخواسته نسبت به داروهای مدرن، کمتر است اما در همین حال از آن می گویند که زیاده روی در مصرف داروی سنتی، برای شخص مشکل سازی می کند.
«ابراهیم سروری» سابقه ای در امور دارویی دارد. سال ها ویزیتوری می کرده است. حالا به قول خودش، طعم انواع دارو چه مدرن و چه سنتی را چشیده است. به باور او هر نوع مواد مصرفی چنانچه از حد متعادل مصرف شود. به نوعی تبدیل به عارضه ای برای انسان می شود. اما درباره داروهای شیمیایی(مدرن) باید کلی تر بررسی کرد یعنی باید گفت اسانس ها، یا ساختار مواد و ترکیب بندی مایعات دارویی در ذات تجزیه و تحلیل شدن هاشان، واکنش هایی ایجاد می شود و در مصرف به نوعی باز خورد از خود نشان می دهند. یک نوشیدنی گازدار اگر طعم و مزه نداشته باشد شاید کمتر مورد استفاده قرار بگیرد اگرچه سالمتر است. در دارو از هر نوع، باید میزان و چگونگی مصرف آن را در نظر گرفت. طبق تجویز پزشک و یا توصیه نوشته شده روی ظرف شیشه یا مقوای محتوی دارو اگر کاملا رعایت شود و هیچ گونه زیاده روی در مصرف نشود، احتمال عوارض ناخواسته، مشکل دیگری در پی نمی گذارد یا چندان مؤثر واقع نمی شود. وی تأکید می کند که برای امور درمانی، انتخاب اول، داروی گیاهی و یا شربت و عرقیات گیاهی باشد، بهتر است. در غیر این صورت، مصرف داروهای شیمیایی چنانچه با نظر تخصصی و شناخت دقیق نوع مشکل انسان صورت گرفته باشد و افراط خودسرانه در استفاده از چنین داروهایی در میان نباشد، این گروه دارو سلامت را باز می گرداند.قوطی های داروی گیاهی در عطاری ها در ویترین و قفسه ها جای می گیرد. فراوانی رویکرد مردم به مصرف داروهای گیاهی از سه دهه اخیر، باعث احیای دوباره این گونه طبابت های سنتی- تجربی شده و البته از یک سال پیش در کشور با تحولات علمی، تخصصی، جایگاه داروهای گیاهی نظامندتر شده است. تشکیل ستاد گیاهان دارویی و طب ایرانی، تأسیس دانشکده طب سنتی، ایجاد درمانگاه ها و مراکز تحقیقاتی و آموزش تخصصی گروهی از پزشکان و داروسازان، نمادی از تحول و نظام مندی نسبت به جایگاه طب سنتی ایران و درمان دارو گیاهی است.
بازار جهانی گیاهان دارویی به لحاظ مبادلات داروهای گیاهی طی سال های اخیر سیر صعودی و پررونق می پیماید. کشورمان یکی از غنی ترین کشورهای دنیا در برخورداری از گیاهان دارویی است. تاکنون ۱۴۰۰ گونه گیاهی طبی شناخته شده اند اما از این رقم فقط ۲۲۰ گونه به صورت دارو در طب گیاهی معین شده است در حالی که حدود ۸ هزار گونه گیاه دیگر همچنان ناشناخته مانده است.
با «دکتر عباس حاجی آخوندی» مشاور وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در امور طب سنتی و مکمل و صنایع گیاهان دارویی، درباره نقش و جایگاه گیاهان دارویی و طب سنتی در عرصه های درمانی، غنای گیاهان دارویی کشورمان، موقعیت نظارت بر شیوه کارسنتی- تجربی «عطاران» و لزوم آموزه و شناخت شان به دانش روز به گفت وگو نشستیم. وی ابتدا وضعیت کاربردی داروهای گیاهی و حجم مبادلات روبه افزون آن در اقتصاد جهانی را شرح می دهد:
«وضعیت مبادلات داروهای گیاهی در دنیا متداول و رو به پیشرفت است.
همچنان که در سال ۱۹۹۴ میلادی صادرات و واردات این گونه داروها به ارزش ۱۲.۵میلیارد دلار انجام شده که این رقم در سال ۲۰۰۰ به ۳۰ میلیارد دلار افزایش یافته است. گفته می شود حجم داد و ستد داروهای گیاهی در سال ۲۰۵۰ به ۵۰میلیارد دلار خواهد رسید. قابل توجه این که پرجمعیت ترین کشور دنیا؛ چین طی دو دهه اخیر بزرگترین کشور صادرکننده داروی گیاهی در جهان است و مقام اول دارد. از سوی دیگر بیش از ۸۰درصد سلامت مردم چین وابسته به طب سنتی- گیاهی گزارش شده است. اصولاً بخش زیادی از مردم دنیا از داروهای گیاهی و طب سنتی و مکمل استفاده می کنند و هر کشوری وابسته به سنن قدیمی و متولی سلامت مردم به نام طب سنتی بوده و است. گیاهان هم در مکاتب طب مختلف سنتی و مکمل و هم مکتب طب جدید کاربرد دارند. اصولاً در کنار هر طب سنتی یک سری طب مکمل وجود دارد و طب سنتی کشورهای دیگر نیز در کشور ما مکمل نامیده می شود.»
● ایران، متنوع ترین آب و هوای جهان
در واکاوی موقعیت های ممتاز و بعضاً استثنایی کشورمان در زمینه گیاهان دارویی می توان گفت ایران در گروه کشورهای دارنده گیاهان دارویی یکی از غنی ترین ها در جهان و به لحاظ تنوع وضعیت آب و هوایی دارای بیشترین تنوع در بین کشورهای دیگر است. به حدی که از مجموع ۱۴ تنوع آب و هوای دنیا، سرزمین ایران برخوردار از ۱۱تنوع آن است. شایان توجه است که گران ترین گیاه جهان یعنی زعفران در ایران می روید.
«دکتر حاجی آخوندی» مشاور وزیر بهداشت در پاسخ به سؤالم درباره آمار گیاهان دارویی کشور می گوید: «۱۴۰۰گونه گیاهی شناخته شده داریم که اثرطبی دارند. از این تعداد، فقط ۲۲۰ گونه در قالب دارو در طب جدید تعیین شده است. این داروها در داروخانه ها عرضه می شود. در نظر داشته باشیم که بین گیاه دارویی و داروی گیاهی تفاوت است. آن که داروست به صورت داروی گیاهی بر مبنای طب جدید ساخته شده است.» وی ادامه می دهد: «در عطاری ها گیاه دارویی فراورده شده عرضه می شود.اما این که چه تعداد گیاه داریم، ازنظر روییدنی گیاه، دارای حدود ۸هزار گونه گیاهی هستیم اما هنوز شناخته شده نیستند.»
وی اشاره ای گذرا به درآمدزایی این نعمت خدادادی دارد و می گوید: «در زمینه گیاه دارویی اگر بتوانیم در بازار جهانی مشترک و سهم داشته باشیم باعث ایجاد ثروت، اشتغال و تولید علم می شود. درحال حاضر سهم کشورمان در این بازار بسیار کم است. باید ازنظر کمی و کیفی سهم خود را افزایش دهیم.»
● کاربرد فرآیندهای گیاهی در صنایع نظامی و دفاعی
گیاهان مصرف گسترده و متنوعی در کشور می توانند داشته باشند. تولید ماده خام گیاهان برای فرآورده های دارویی، بهداشتی، آرایشی، استفاده در سموم و محصولات تقویتی برای کشاورزی، حشره کش ها، مکمل های غذایی، تنقلات، نوشابه سازی، شیرینی سازی و به عنوان شوینده های (طبیعی- گیاهی) و حتی فرآورده های گیاهی می توانند در صنایع نظامی و دفاعی مورد استفاده قرار بگیرند. همچنان که آمریکا در جنگ با ویتنام از گیاهان (معروف به باران زرد) استفاده می کرد.
● عوارض شیمیایی داروهای مدرن
مشاور وزیر بهداشت در امور طب سنتی، درباره عوارض شیمیایی داروهای صنعتی چنین می گوید: «در قانون الهی هم همه چیز عوارض دارند. هر چیزی که طبیعی باشد سلامت بخشی آن بیش از عارضه است. بهتر است بگوییم که داروهای گیاهی دامنه سلامت بیشتری نسبت به داروهای شیمیایی دارند و عوارض و اثرات جانبی ناخواسته آن ها کمتر است. اما شیمیایی، عوارض جانبی بیشتری دارد. از درختی به نام «سرخدار» داروی «تاکسول» شناخته شده و ضد سرطان به دست می آید ولی مانند همه داروهای ضد سرطان، مصرف بی رویه آن ایجاد مسمومیت سلولی می کند. لذا باید میزان مصرف مناسب برای سلامتی را شناسایی و آن مقدار مصرف را همیشه رعایت کنیم.»
● لزوم آموزش عطاران
در خصوص نظارت بر کارکرد عطاری ها و فروشندگان گیاهان دارویی که به صورت سنتی دستی در گیاه درمانی دارند از مشاور وزیر بهداشت در صنایع گیاهان دارویی، می پرسم. وی با بیان این که در بازار بزرگ گیاهان دارویی، عطاری ها بخش بزرگی در ایران وابسته به وزارت بازرگانی هستند، می افزاید: «عطاری ها نیازمند یک دوره کارورزی و آموزش هستند که سطح کاری شان را به لحاظ علمی و استانداردهای مورد قبول بهداشتی بالا ببرند.»
● ۳۴ کارخانه تولید گیاهان دارویی
در ایران تقریبا ۳۴ کارخانه تولید گیاهان دارویی فعال هستند، از این تعداد ۱۶ کارخانه فقط در بخش دارویی فعالند. بقیه هم داروی گیاهی و هم داروی شیمیایی تولید می کنند.
یک دکتر پژوهشگر امور داروهای گیاهی، احیای رویکرد مصرف گیاهان دارویی پس از سال ها رکود و بی رونقی را از سه دهه پیش می خواند: «طی ۳۰ سال کار تحقیقاتی و با تأسیس داروخانه گیاهی در تهران به زعم حتی نخستین داروخانه در خاورمیانه-، طب داروی گیاهی به جایگاه اصلی و واقعی خود رسیده است. فرق کلی داروخانه با عطاری های متداول در این است که عطاری ها داروی گیاهی فله ای (بسته بندی پلاستیکی به اوزان مختلف) می فروشند اما داروخانه گیاهی دارو های تمام بسته بندی شده کلاسیک کارخانه ای و در شرایط بهداشتی با شماره گذاری معتبر عرضه می کند. این شیوه تغییراتی به رویکرد فراگیر استفاده از داروهای گیاهی می انجامد.»
به باور وی داروهای گیاهی داروخانه ای بدون هیچ فعل و انفعال شیمیایی هستند. تفاوت دیگر کار این گروه داروخانه ها با عطاری ها در آن است که آن ها براساس تجربه شان فعالیت می کنند لیکن تشخیص داروخانه ای در ارائه داروی گیاهی بر پایه پژوهشی است و سعی شده، دانستنی های گیاهان قدیمی در قالب اطلاعات جدید ارائه شود.
● چشم انداز روشن طب ایرانی
با تشکیل ستاد کشوری گیاهان دارویی و طب ایرانی از سال گذشته، فناوری تحقیقات تخصصی در فازهای طب سنتی و داروسازی سنتی و همچنین خیزش جهانی برای توسعه بازار گیاهان دارویی کلید زده شد. بر این مبنا، افق درخشان پایه گذاری آینده چرخه داروهای گیاهی و طبابت سنتی نقش گرفت.
«دکتر حاجی آخوندی» در این باره توضیح می دهد: «یک سری فعالیت ها در یک سال اخیر براساس توجه شایسته دولت نهم در مورد فناوری های گیاهان دارویی و طب ایرانی با تشکیل ستاد کشوری گیاهان دارویی و طب ایرانی صورت گرفته است. مهمترین آن ها که می تواند چشم انداز روشنی را برای آینده این رشته در ایران ایجاد کند تأسیس دانشکده طب سنتی و ایجاد درمانگاه های طب سنتی در تهران، تشکیل ۱۰ مرکز تحقیقات گیاهان دارویی در مراکز استان های مختلف و ایجاد مرکز تازه تأسیس رشد داروهای گیاهی در اصفهان بوده است. در کنار این اقدامات، متخصصان و چهره های مؤثر فرهنگ ساز کشور در ارتباط با این ستاد هستند و ۴۸ نفر پزشک و ۱۸ نفر داروساز در دانشکده طب سنتی مشغول تحصیل تخصصی در رشته های طب سنتی و داروسازی طب سنتی شده اند.
حاصل کار ۱۰ مرکز تحقیقاتی، یافتن فناوری های مرتبط با گیاهان دارویی بوده است.»
● طرحی برای ورود جهانی گیاهان دارویی ایران
این مقام وزارت بهداشت، همچنین از پروژه های دیگر که راهیافت به بازار گیاهان دارویی ایران در کشورها را هدف گیری کرده است، می گوید: «به منظور توسعه بازار گیاهان دارویی ایران در دنیا با استفاده از فرصت ها و مزیت های ایران اسلامی، طرح مشترکی با پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی منعقد شده است.»
● فرهنگ طب سنتی ایران عامل رویکرد به داروهای گیاهی
یکی از پژوهشگران داروهای گیاهی در ادامه صحبت های خود دلیل رویکرد استفاده قشرهای مختلف مردم به مصرف داروهای گیاهی را ناشی از فرهنگ طب سنتی ایران که مختص ایرانی است ذکر می کند.
وی می گوید: «بر این مبنا و در نتیجه به طور روزافزون مصرف داروی گیاهی - به لحاظ نیاز درمانی- نسبت به گذشته بالاتر می رود. دکترهایی که گرایش به طب سنتی دارویی گیاهی دارند در نسخه هاشان جدای از داروی مدرن (شیمیایی) چند قلم هم داروی گیاهی تجویز می کنند. مردم هم خود با مقایسه تاثیرات داروهای شیمیایی با داروهای گیاهی رغبت بیشتر به مصرف داروی گیاهی نشان می دهند.»
● موفقیت ۹۳ درصدی طب سنتی در جهان پزشکی
این دکتر مؤسس داروخانه گیاهی، در پایان بیان نظر و صحبت های خود با اشاره به این که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است طب جدید - در کاربردهای خود- ۷ درصد موفق اما طب طبیعی (سنتی) ۹۳ درصد موفق است، می افزاید: «ایران یکی از متنوع ترین گیاهان دارویی را در کشورهای جهان داراست که حرف اول را در این زمینه می زند.»
● کنگره بین المللی گیاهان دارویی
کنگره بین المللی گیاهان دارویی با هدف گسترش و رواج رونق فرهنگ تحقیق و پژوهش در بهار سال آینده (۸۸) در دانشگاه آزاد گرگان برگزار خواهد شد.
«رضا علی محسنی» رئیس دانشگاه آزاد شهرستان گرگان نیز با بیان این موضوع که در کنگره مذکور آخرین دستاوردهای تحقیقاتی و کاربردی درباره گیاهان دارویی و طب سنتی و تبادل تجارب و دستیافت ها مطرح خواهد شد، می گوید: «آخرین پژوهش ها و یافته های علمی در خصوص گیاهان دارویی و هم اندیشی در جهت بهینه سازی گیاهان مزبور معرفی می شوند.»
در کنگره یادشده، نتایج تحقیقات اعضای هیئت علمی، محققان دانشگاه ها، مؤسسات تحقیقاتی، پژوهشگران و دانشجویان در محورهای مختلف از جمله کاربردهای بالینی گیاهان دارویی به زراعی و به نژادی و همچنین آفات و بیماری ها و اکولوژی، بیوشیمی، فیزیولوژی، مهندسی ژنتیک، کاربردهای گیاهان دارویی در علوم پزشکی ارائه و مورد بررسی قرار می گیرد.

حسن آقایی

منبع : روزنامه کیهان