انتقال تکنولوژی و آثار اجتماعی آن

برای‌ بیان‌ دقیق‌ مفهوم‌ تکنولوژی‌ باید به‌ جنبه‌های‌ انسانی‌ و اجتماعی‌ آن‌ دقت‌ داشته‌ باشیم‌. بسیاری‌ از مردم‌ تکنولوژی‌ را با جنبه‌ فنی‌ آن‌ می‌شناسند، زیرا این‌ جنبه‌ است‌ که‌ با ماشین‌ها، فن‌ها، دانش‌ها و فعالیت‌ اساسی‌ به‌ کار انداختن‌ اشیا سروکار دارد. واژه‌ها و کلمات‌ فن‌ یا فنون‌ مناسبات‌ بیشتری‌ برای‌ کاربرد دارد. برخی‌ از تعاریف‌ تکنولوژی‌ بین‌ کاربرد کلمه‌ در مفهوم‌ وسیع‌ و محدود آن‌ در نوسان‌ است‌. گالبرایت‌، اقتصاددان‌ امریکایی‌ به‌ معنی‌ «کاربرد سیستماتیک‌ دانش‌ علمی‌ یا دانش‌ منظم‌ دیگر برای‌ امور عملی‌» تعریف‌ کرده‌ است‌. تکنولوژی‌ به‌ شکل‌ دیگری‌ نیز بیان‌ شده‌ و آن‌ کاربرد دانش‌ علمی‌ و دانش‌ منظم‌ دیگری‌ برای‌ امور عملی‌ به‌ وسیله‌ سیستم‌های‌ مطمئنی‌ است‌ که‌ شامل‌ مردم‌، سازمان‌ها و اشیای‌ زنده‌ و ماشین‌ها می‌شود. چنین‌ تعریفی‌ باعث‌ شده‌ است‌ که‌ علم‌ در درون‌ تکنولوژی‌ جای‌ داده‌ شود.
شاید بتوان‌ گفت‌ که‌ تا پیش‌ از قرن‌ هجدهم‌ انقلاب‌ صنعتی تکنولوژی‌ و صنعت‌ اتکای‌ بیشتر بر تجربه‌ داشت‌ و پس‌ از آن‌ هر چه‌ رویدادها به‌ عصر کنونی‌ نزدیک‌ می‌شود پویایی‌ علم‌ در عرصه‌ تکنولوژی‌ گسترده‌ و عمیق‌تر می‌شود تا جایی‌ که‌ صنعت‌ پیشرفته‌ هسته‌یی‌ امروز، صرفا با همت‌ دانشمندان‌ و محاسبات‌ آنان‌ عملی‌ است‌. به‌ زبانی‌ دیگر تکنولوژی‌ و صنعت‌ کاملا به‌ علم‌ وابسته‌ است‌. هر تکنولوژی‌ نو بر هم‌ زننده‌ نظم‌ و سنت‌ گذشته‌ است‌. چنین‌ روندی‌ گسست‌ یا تاخر فرهنگی‌ را در جامعه‌ ایجاد می‌کند که‌ اگر چاره‌اندیشی‌ نشود به‌ عدم‌ تعادل‌ها میدان‌ داده‌ می‌شود. گسست‌ فرهنگی‌ باعث‌ می‌شود که‌ انتقال‌ فکر و تجربه‌ از گذشته‌ به‌ حال‌ و آینده‌ دچار مشکل‌ شود. چنین‌ بریدگی‌ فرهنگی‌ مانع‌ انتقال‌ میراث‌ ملی‌، سنن‌ و آداب‌ و رسوم‌ نیک‌ گذشتگان‌ به‌ نسل‌ بعد می‌شود. نسل‌ امروز، ممکن‌ است‌ تصور کند که‌ هیچ‌ وقت‌ چیزی‌ برای‌ گفتن‌ نداشته‌ و بایستی‌ که‌ از صفر شروع‌ کند. تکرار این‌ از صفر شروع‌ کردن‌ها خود بحران‌های‌ فردی‌ و اجتماعی‌ را دامن‌ می‌زند و عدم‌ تعادل‌ها را استمرار می‌بخشد. از نظر طبیعی‌ برخورد تکنولوژی‌ کهنه‌ و نو، به‌ جا افتادن‌ یکی‌ و انزوای‌ دیگری‌ تمایل‌ دارد. برای‌ نمونه‌ در جامعه‌ گذشته‌ ایران‌ که‌ گیوه‌ نقش‌ عمده‌یی‌ در پوشش‌
پا داشت‌، پوست‌ خرکنی‌ و دباغی‌ آن‌ در شهرهای‌ کشور رایج‌ بود و از این‌ طریق‌ قشر اجتماعی‌ ویژه‌یی‌ منتفع‌ می‌شد، اما با ایجاد کفش‌ و بویژه‌ کفش‌ ماشینی‌ تکنولوژی‌ گیوه‌ دوزی‌ در مقابل‌ کفش‌ ماشینی‌ بتدریج‌ جایگاه‌ خود را از دست‌ داد، بدون‌ آنکه‌ بتواند در جایگاه‌ صنایع‌ دستی‌ یا هنری‌ موقعیتی‌ کسب‌ کند و در ردیف‌ تولیدات‌ ملی‌ در آید. در نتیجه‌ تجربه‌ کار بر روی‌ پوست‌ و دباغی‌ کردن‌ آن‌ و بالاخره‌ ارزش‌ اجتماعی‌ این‌ حرفه‌ اقبالش‌ را برای‌ همیشه‌ از دست‌ داد. هر تکنولوژی‌ نویی‌ با قشر خاصی‌ از جامعه‌ سروکار دارد. هر چه‌ به‌ کارگیری‌ تکنولوژی‌ جنبه‌ وسیع‌تر و عام‌تر و مردمی‌تر به‌ خود بگیرد و شامل‌ اقشار بیشتری‌ از جامعه‌ بگردد، گرایش‌ بیشتر به‌ سوی‌ گسترش‌ طبقه‌ متوسط‌ که‌ از تعادل‌ رفتاری‌ و خصلتی‌ در میان‌ سایر طبقات‌ اجتماعی‌ برخوردار است‌، دارد. این‌ طبقه‌ به‌ علت‌ دور بودن‌ میان‌ فقیر و غنی‌ تعادل‌ را میان‌ خود دارد و از نظر منطقی‌ و عقلی‌ کمتر در نوسان‌ شدید زندگی‌ قرار دارد. اگر که‌ تکنولوژی‌ در انحصار عده‌یی‌ خاص‌ باقی‌ بماند و جنبه‌ عمومیت‌ خودش‌ را حفظ‌ نکند آن‌ گاه‌ از حالت‌ بی‌طرفی‌ که‌ در تکنولوژی‌ مستتر است‌ خارج‌ شده‌ و جامعه‌ به‌ سوی‌ نظامی‌ توتالیتر یا شبیه‌ آن‌ سوق‌ داده‌ می‌شود.
●تحول‌ تکنولوژی‌
هر تکنولوژی‌ در عصری‌ خاص‌ و منطقه‌یی‌ خاص‌ از کارآیی‌ بیشتری‌ برخوردار بوده‌ است‌. بطور مثال‌ تکنولوژی‌ و صنایع‌ آسیاب‌های‌ آبی‌ و بادی‌ در اوج‌ خود در قرون‌ وسطی‌ و در اروپا محدود بود. تعداد آسیاب‌ها در کشور فرانسه‌ در آستانه‌ انقلاب‌ کبیر به‌ حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار می‌رسید. آسیابان‌ها قشر خاصی‌ را شامل‌ می‌شدند و تعیین‌ کننده‌ نوعی‌ نظم‌ اجتماعی‌ به‌ حساب‌ می‌آمدند. به‌ علاوه‌ در قرون‌ وسطی‌ تا پیش‌ از قرن‌ متحول‌ هجدهم‌ از تکنولوژی‌ باروت‌، قطب‌نما، ساعت‌ و چاپ‌ استفاده‌ به‌ عمل‌ می‌آمد. این‌ نوع‌ صنعت‌ و تکنولوژی‌ هر کدام‌ در تحول‌ جامعه‌ نقشی‌ بس‌ بزرگ‌ بر عهده‌ داشته‌اند. اگر که‌ ما از تکنولوژی‌ باروت‌ صحبت‌ می‌کنیم‌ جنگ‌های‌ بی‌وقفه‌ دوران‌ قرون‌ وسطی‌ و پیدایش‌ تکنولوژی‌ توپخانه‌یی‌ را به‌ یاد می‌آوریم‌ که‌ تغییرات‌ عمده‌یی‌ در زمینه‌ توفیق‌ جنگ‌ و کوبیدن‌ برج‌ و بارو های‌ دشمن‌ را برای‌ اولین‌ بار مطرح‌ ساخت‌ و استراتژی‌ جنگی‌ را تغییر داد. با پیدایش‌ قطب‌نما در قرن‌ سیزدهم‌ و کامل‌ کردن‌ آن‌ راه‌ برای‌ فتح‌ دریاها باز شد و در پی‌ آن‌ گردش‌ دور قاره‌ آفریقا از راه‌ دریا و کشف‌ امریکا نیز به‌ کمک‌ نقشه‌های‌ دریایی‌ امکان‌پذیر شد. در واقع‌ تمدن‌ دریانوردی‌، حاصل‌ تلاش‌ افرادی‌ بود که‌ روی‌ خط‌ مستمری‌ از آتلانتیک‌ اروپایی‌ تا اقیانوس‌ هند در رفت‌ و آمد بودند. این‌ تحرکات‌ دریایی‌ با قطب‌نما امکان‌پذیر بود. چنین‌ شرایطی‌ باعث‌ دگرگونی‌ در جهان‌ ارتباطات‌ شد و بازرگانی‌ جهانی‌ را گسترده‌ ساخت‌.
محققان‌ پیدایش‌ چاپ‌ گوتنبرگ‌ در اواسط‌ قرن‌ پانزدهم‌ را سرآغاز تمدن‌ مکتوب‌ که‌ تغییرات‌ اجتماعی‌ را در پی‌ داشت‌ به‌ حساب‌ می‌آورند، در حالی‌که‌ اساس‌ این‌ تمدن‌ از قرن‌ها پیش‌ با پیدایش‌ خط‌ نوشتار ریخته‌ شده‌ بود و در عصر پس‌ از چاپ‌ آن‌ نوشتار دچار تحولی‌ بزرگ‌ شد و نهادآموزشی‌ را از انحصار گروه‌ و قشری‌ خاص‌ در آورد. عمومی‌ شدن‌ نهاد آموزش‌ و همگانی‌ شدن‌ آن‌، نظام‌ زندگی‌ اجتماع‌ را متحول‌ ساخت‌ و ساختار آموزشی‌ جامعه‌ تکانی‌ جدی‌ خورد و باعث‌ انقلابی‌ در فرهنگ‌ عامه‌ و علوم‌ شد. کشف‌ ساعت‌ در قرون‌ دوازده‌ و سیزده‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ و مظهری‌ از ماشین‌ بوده‌ است‌. حتی‌ امروز نیز هیچ‌ ماشینی‌ به‌ اندازه‌ آن‌، همه‌ جاگیر نشده‌ است‌. کشفیات‌ هویگنس‌ در زمینه‌ پیدایش‌ آونگ‌ و فنر کوک‌ در سال‌های‌ ۷۵۱ـ۶۵۶ میلادی‌، انقلابی‌ در کار ساعت‌ سازی‌ به‌ وجود آورد. مراحل‌ مذکور باعث‌ شد که‌ برخی‌ محققان‌ چون‌ «ما مفورد» بیندیشند که‌ ماشین‌ اصلی‌ دوران‌ صنعتی‌ امروز ساعت‌ است‌ و نه‌ بخار. به‌ باور برخی‌ دیگر از پژوهشگران‌ با پیدایش‌ ابزارهای‌ مذکور هنوز انقلاب‌ صنعتی‌ که‌ تحولی‌ عظیم‌ در تکنولوژی‌ به‌ وجود آورده‌، آغاز نشده‌ و ظهور دوک‌ نخ‌ ریسی‌ و ماشین‌ بخار جیمزوات‌ بود که‌ طلیعه‌ این‌ انقلاب‌ بزرگ‌ را ظاهر ساخت‌. در سال‌های‌ پیش‌ از دهه‌ ۱۷۶۰ میلادی‌ که‌ تحولات‌ صنعتی‌ انگلستان‌ نقطه‌ عطفی‌ را طی‌ می‌کرد و تغییر کمی‌ تکنولوژیک‌ به‌ کیفی‌ بدل‌ می‌شدند، سالانه‌ بیش‌ از ده‌ اختراع‌ به‌ ثبت‌ نمی‌رسید. از آن‌ پس‌ روند اختراعات‌ در جامعه‌ مذکور سیر صعودی‌ به‌ خود گرفت‌ و نوآوری‌ها در قالب‌ها و در همه‌ زمینه‌های‌ زندگی‌ مادی‌ به‌ وقوع‌ پیوست‌، نیروی‌ بخار ابتدا در نساجی‌، بعدها در راه‌آهن‌ و کشتی‌ نفوذ کرد و رقم‌ اختراع‌ را در پایان‌ قرن‌ هجدهم‌ به‌ حدود صد ارتقا داد و جامعه‌یی‌ صنعتی‌، دینامیک‌ و پرتحرک‌ و متحول‌ را به‌ نمایش‌ گذارد. حتی‌ در کشاورزی‌ زهکشی‌ها و امور دام و صنعت‌ ریخته‌گری‌ها و مسائل‌ فلزی‌ و خدمات‌ مولد و پیدایش‌ شرکت‌ها نیز نوآوری‌هایی‌ به‌ وقوع‌ پیوست‌.
اثرات‌ اجتماعی‌ انقلاب‌ صنعتی‌ بیش‌ از هر تکنیک‌ و تکنولوژی‌ قابل‌ لمس‌ بود. انقلاب‌ صنعتی‌ به‌ جامعه‌ پراکنده‌ خانخانی‌ و زمینداری‌ خاتمه‌ داد و جامعه‌ صنعتی‌ متمرکز امروزی‌ را جانشین‌ کرد. این‌ تمرکز و تجمع‌ انسانی‌ مرهون‌ این‌ انقلاب‌ بود.کیمیاگری‌ و کار روی‌ فعل‌ و انفعالات‌ شیمی‌ در قرون‌ وسطی‌ حرفه‌یی‌ مطرود بود. دانشمندان‌ به‌ علت‌ فشارهای‌ هنجاری‌ اجتماعی‌ کمتر بدان‌ می‌پرداختند. در حالی‌که‌ در قرن‌ هجدهم‌ دانش‌ شیمی‌ آنچنان‌ گسترده‌ شد که‌ محققان‌ قرن‌ مذکور را قرن‌ شیمیدان‌ها نامگذاری‌ کردند. قرن‌ نوزدهم‌ میلادی‌ نیز به‌ نام‌ قرن‌ کاشفان‌، مخترعان‌ و نوآوران‌ ظاهر شد. با به‌ کارگیری‌ انرژی‌ زغال‌ سنگ‌ و بعدها تغییر آن‌ به‌ نفت‌، کشتی‌های‌ اقیانوس‌پیما را قادر ساخت‌ تا سراسر جهان‌ را درنوردند و حمل‌ و نقل‌ جهانی‌ را شکل‌ تازه‌یی‌ بدهند.
وسایل‌ حمل‌ و نقل‌ باعث‌ دگرگونی‌ در جهان‌ ارتباطات‌ شد. کشتی‌های‌ بزرگی‌ به‌ وسیله‌ هلندی‌ها ساخته‌ شد و هلند این‌ کشور کوچک‌ انبار بزرگ‌ جهان‌ لقب‌ گرفت‌. شاهکارهای‌ راهسازی‌ و مهندسی‌ راه‌ با راه‌آهن‌ دنبال‌ شد و در این‌ زمان‌ شهرت‌ همگانی‌ پیدا کرد. در نتیجه‌ روستاها و شهرها به‌ هم‌ نزدیک‌ شدند وزندگی‌ شهری‌ قرن‌ بیستم‌ را شکل‌ دادند. نفت‌ به‌ عنوان‌ انرژی‌ مورد نیاز همگان‌ در قرن‌ بیستم‌ درآمد و صنعت‌ اتومبیل‌سازی‌ را رایج‌ ساخت‌.
●انتقال‌ تکنولوژی‌
در قرن‌ حاضر یعنی‌ قرن‌ بیست‌ویکم‌ از غلبه‌ تکنولوژی‌ ارتباطات‌ یا انقلاب‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌ سخن‌ گفته‌ می‌شود. همه‌ چیز بر محور این‌ تکنولوژی‌ در جریان‌ است‌. کشفیات‌ نوین‌ ارتباطی‌، اخبار و اطلاعات‌ به‌ سرعت‌ به‌ سراسر جهان‌ منتقل‌ می‌شوند و باعث‌ خوشحالی‌ و بدحالی‌ افراد می‌شوند. این‌ روند تکنولوژی‌ ارتباطی‌ گفته‌ «دهکده‌ جهانی‌» جهانی‌ مک‌ لوهان‌ را از شکل‌ تخیل‌ به‌ واقعیت‌ نزدیک‌ ساخت‌. کاربرد کامپیوتر، ماهواره‌ و اینترنت‌ نظم‌ ارتباطی‌ جدیدی‌ در جهان‌ ترسیم‌ می‌کرد که‌ با آن‌ ارزش‌ها و هنجارهای‌ نوینی‌ در جهان‌ در حال‌ شکل‌گیری‌ است‌. در پی‌ پیدایش‌ تکنولوژی‌ ارتباطی‌ نوین‌ حرفه‌ها و مشاغل‌ جابه‌جا می‌شوند. مشاغلی‌ نظیر بایگانی‌، نگهداری‌ حساب‌ و منشی‌گری‌ به‌ کامپیوتر سپرده‌ می‌شوند و در مقابل‌ مشاغل‌ جدیدی‌ پا به‌ عرصه‌ وجود می‌گذارند. آزادی‌ انسان‌ در زمینه‌ انتخاب‌ کار و شغل‌ بیشتر می‌شود. اما این‌ انتخاب‌، در زمینه‌ سیاسی‌ نیز گاهی‌ با اقبال‌ و زمانی‌ با نگرانی‌ توام‌ است‌. از یک‌ سو تکنولوژی‌ اینترنت‌ سبب‌ از میان‌ رفتن‌ سانسور و آزادی‌ اطلاعات‌ می‌شود، زیرا که‌ هر کس‌ می‌تواند از طریق‌ اینترنت‌ به‌ همه‌ اطلاعات‌ دسترسی‌ پیدا کند و از سویی‌ دیگر تحت‌ نظارت‌ قرار گرفتن‌ پرونده‌ و زندگی‌ خصوصی‌ افراد آزادی‌ فردی‌
را به‌ مخاطره‌ می‌ اندازد و نگرانی‌های‌ اجتماعی‌ را در پی‌ دارد.
به‌ علاوه‌ مساله‌ حفاظت‌ امنیت‌ ملی‌ و روند یکنواخت‌ و همگن‌سازی‌ فرهنگی‌ از طریق‌ کامپیوتر و اینترنت‌ بر نگرانی‌ های‌ اجتماعی‌ می‌ افزاید و هراس‌ از کمرنگ‌ شدن‌ فرهنگ‌ملی‌، عرصه‌ فعالیت‌ فرهنگی‌ را دو چندان‌ می‌سازد.تکنولوژی‌ به‌ هر حال‌ متوقف‌ نمی‌شود و انتقال‌ صورت‌ می‌گیرد و تغییراتی‌ آگاهانه‌ و ناآگاهانه‌ در پی‌ دارد که‌ می‌توان‌ به‌ شرح‌ زیر در قالب‌ مثبت‌ و منفی‌ از آن‌ یاد کرد:
از نظر مثبت‌ شیوه‌ تولید و روش‌های‌ استفاده‌ به‌سوی‌ امکانات‌ بیشتر از ماشین‌ و کمتر از نیروی‌ فیزیکی‌ انسان‌ سوق‌ داده‌ می‌شود.در سازمان‌ها و نهادهای‌ اجتماعی‌ دگرگونی‌هایی‌ در جهت‌ جامعه‌یی‌ عقل‌گرا، همراه‌ با علمی‌ شدن‌ حرف‌ جریان‌ پیدا می‌کند، یعنی‌ هر چه‌ از انقلاب‌ صنعتی‌ فاصله‌ گرفته‌ایم‌، پدیده‌ها به‌ سمت‌ علمی‌ بودن‌ و علمی‌ شدن‌ در حرکت‌ بوده‌ است‌. این‌ تغییرات‌ روابط‌ اجتماعی‌ را در جهت‌ رسمی‌تر شدن‌ و غیرشخصی‌تر شدن‌ مسائل‌ روزمره‌ در جریان‌ است‌.
از نقطه‌نظر منفی‌، انتقال‌ تکنولوژی‌:
۱. قالب‌های‌ از پیش‌ تعیین‌ شده‌یی‌ را در نظرها مجسم‌ می‌کند که‌ راه‌ اندیشیدن‌، فکر کردن‌ و خلاقیت‌ را سد می‌کند.
۲. علاوه‌ بر این‌، انتقال‌ تکنولوژی‌، الگوها و رفتارهای‌ استاندارد و غیربومی‌ را تشویق‌ می‌کند که‌ با آداب‌ و رسوم‌ و تجربیات‌ مردم‌ کشورهای‌ در حال‌ گذار نامتناسب‌ یا در تضاد قرار می‌گیرد و کار هماهنگی‌ و هماوایی‌ توسعه‌ اجتماعی‌ را مختل‌ می‌سازد.
۳. اگر انتقال‌ تکنولوژی‌ با نیازمندی‌های‌ بومی‌ و درونی‌ جامعه‌ در حال‌ گذار مطابقت‌ نداشته‌ باشد یا به‌ تقویت‌ پدیده‌ آنارشیزم‌ هرج‌ و مرج‌ طلبی وسرگردانی‌ در درون‌ کشور منجر می‌شود یا با تولیدات‌ کشورهای‌ صنعتی‌ هماهنگ‌ عمل‌ می‌کند که‌ در این‌ صورت‌ روند وابستگی‌ را بیشتر استمرار می‌بخشد.در هر حال‌ انتقال‌ تکنولوژی‌ می‌بایست‌ طوری‌ سازماندهی‌ شود که‌ با نیازمندی‌ها و تجربه‌های‌ جامعه‌ همسازی‌ و هماوایی‌ داشته‌ باشد. انتقال‌ تکنولوژی‌ می‌بایست‌ به‌ شکلی‌ تنظیم‌ شود که‌ گسست‌های‌ اجتماعی‌، فرهنگی‌ و تاریخی‌ را به‌ حداقل‌ رسانده‌ و تضادها و برخوردهای‌ اجتماعی‌ را به‌ رقابت‌ و سالم‌سازی‌ واحدهای‌ تولیدی‌ کهنه‌ تبدیل‌ کند. این‌ جمع‌ اضداد زمانی‌ میسر است‌ که‌ شتابزده‌ عمل‌ نکنیم‌ و هر قدم‌ با مطالعه‌ و انجام‌ پژوهش‌ برداشته‌ شود و در برنامه‌ریزی‌های‌ کوتاه‌ و بلندمدت‌ استمرار و پیگیری‌ حفظ‌ شود و به‌ صورت‌ عادت‌ مردم‌ و جامعه‌ در آید.

داود نامی‌