جمهوری آذربایجان: ۷ میلیارد بشکه نفت، ۸ تریلیون مترمکعب گاز

اقتصاد آذربایجان در پی سرمایه‌گذاری‌های عظیم بین‌المللی به سرعت رو به گسترش است. پروژه عظیم خط لوله نفتی از باکو به بندر جیحان در ترکیه در سال ۲۰۰۵ پایان یافت و امکان صادرات نفتی را برای آذربایجان فراهم کرد. این کشور اکنون با طرح احداث خط آهن قارص به تفلیس و باکو امکانات ترابری مهمی برای ارتباط با اروپا را نیز به‌وجود آورده است.
اقتصاد آذربایجان در سال‌های پس از استقلال همواره با کاهش در شاخص‌های اساسی روبرو بوده است. اما ۷ میلیارد بشکه نفت و ۸ تریلیون مترمکعب گاز به‌عنوان ذخایر شناخته شده انرژی در این کشور و آسان‌گیری برای فعالیت شرکت‌های بزرگ نفت و گاز سبب تغییری اساسی در شاخص‌های اقتصادی این کشور شده است. آذربایجان بدین ترتیب، از یک‌سو، بیش از ۱۰ میلیارددلار سرمایه‌گذاری خارجی را جذب کرده و از سوی دیگر زمینه اجراء طرح‌های دیگری را برای این گروه از شرکت‌ها فراهم آورده است.
در دوران پس از استقلال تغییراتی نیز در مراودات تجاری این کشور پدید آمده است. در ابتدای استقلال ۸۵ درصد تجارت آذربایجان به روسیه وابسته بود، اما اکنون این رقم به ۳۰ درصد کاهش یافته است. در مقابل، تجارت آذربایجان با کشورهای دیگر مانند ترکیه و ایران افزایش یافته است.
با وجود آن‌که تکیه اصلی اقتصاد آذربایجان بر نفت و گاز است، این کشور برخلاف دیگر اقتصادهای کشورهای مستقل مشترک‌المنافع مایل به حرکت از اقتصاد دولتی به بخش خصوصی است، گرچه بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول وام‌هائی را که قرار است به آذربایجان بدهند، به‌علت عدم پی‌گیری خصوصی‌سازی به تعویق انداخته‌اند.
آذربایجان طی این سال‌ها تلاش فراوانی برای اجراء چند طرح در زمینه نفت و گاز به‌عمل آورده است. در توسعه منابع نفت و گاز آذربایجان سخن از احداث سه خط لوله در میان بوده است:
نخست، خط لوله باکو ـ نوروسیسک که از ابتدای سال ۱۹۹۸، انتقال نفت‌خام اولیه از دریای‌خزر از طریق آن صورت گرفته است. ظرفیت این خط ۱۰۰ هزار بشکه در روز است. این خط به‌دلیل تحولات چچن مدتی بسته بود. اکنون دولت روسیه در حال احداث خط لوله دیگری است تا به‌جای انتقال نفت از مسیر چچن، از مسیر ”مخاچ قلعه“ نفت آذربایجان به نوروسیسک برسد. در طرح توسعه این خط لوله قرار است نهایتاً طرفیت آن به ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز برسد.
خط لوله دیگر باکو ـ سوپسا است که اکنون ۱۱۰ هزار بشکه نفت را انتقال می‌دهد و ظرفیت آن در نهایت به ۶۰۰ هزار بشکه خواهد رسید.
اما طرح بزرگ آمریکا برای منطقه خط لوله باکو ـ جیحان است که تا یک میلیون بشکه نفت در روز را به سواحل مدیترانه انتقال خواهد داد. با وجود منابع فراوان گاز در حوزه شاه دنیز احداث خط لوله بستر دریای‌خزر، که قرار بود گاز ترکمنستان را به باکو و از آنجا در کنار خط نفت به جیحان برساند، در پرده‌ای از ابهام قرار دارد. دو کشور با وجود تلاش‌های آمریکا اکنون به‌عنوان رقیب در بازار گاز مطرح شده‌اند. آذربایجان درصدد است که با شروع صدور گاز از خط لوله باکو ـ جیحان، نیمی از ظرفیت این خط را به انتقال گاز خود اختصاص دهد. یعنی در ابتدا که ظرفیت خط ۱۶ میلیارد مترمکعب در سال برای گاز است، حداقل ۸ میلیارد مترمکعب از گاز آذربایجان از این خط لوله صادر شود و در نهایت که ظرفیت به ۳۰ میلیارد مترمکعب خواهد رسید، ۱۵ میلیارد مترمکعب در سال مربوط به آذربایجان باشد. ترکمنستان به شدت با این موضوع مخالف است و اکنون روند اجرائی خط لوله ”ترانس کاسپین“ متوقف شده است.
تابستان سال ۱۳۸۳، در زمان ریاست‌جمهوری سیدمحمد خاتمی، ایران و جمهوری آذربایجان در زمینه معاوضه یا همان سواپ گاز به توافق دست یافتند. این توافق از دهه اول آبان‌ماه به اجراء درآمده است. براساس این قرار جمهوری آذربایجان تا پایان سال ۲۰۰۵ میلادی ۸۰ میلیون و ۵۰۰ هزار مترمکعب گاز طبیعی به ایران تحویل خواهد داد. در مقابل، ایران ۱۵ درصد از حجم گاز تحویل گرفته شده را در منطقه آستارا، به‌عنوان حق معاوضه کسر کرده، ۸۵ درصد باقی‌مانده گاز را در منطقه جلفا به جمهوری خودمختار نخجوان تحویل می‌دهد.
نخجوان گرچه متعلق به جمهوری آذربایجان است، اما به لحاظ جغرافیائی به خاک این کشور پیوسته نیست.
جمهوری ارمنستان خاک این دو منطقه را از هم جدا می‌کند و به‌همین علت دسترسی به نخجوان که در مرز شمال‌غربی ایران قرار دارد برای ایرانی‌ها آسان‌تر است تا ساکنان جمهوری آذربایجان. این وضعیت جغرافیائی، سواپ گاز آذربایجان و ایران را که در چارچوب توافق‌ها و طرح ”انرژی‌ برای صلح“ به اجراء درآمده است، به لحاظ اقتصادی به صرفه می‌کند. به این ترتیب مردم جمهوری نخجوان با جمعیتی حدود ۳۵۰ هزار نفر از گاز طبیعی بهره‌مند می‌شوند.
در پی فروپاشی اتحادجماهیرشوروی، جمهوری نخجوان شاهد جنگ طولانی در منطقه قره‌باغ بود. این امر سبب عقب‌مانده‌تر شدن این منطقه شد. اینکه نخجوان از منابع تأمین انرژی محروم ماند، تنها یکی از عوارض جنگ و عقب‌ماندگی بود. ایران اینک از مزیت جغرافیائی خود برای کمک به توسعه نخجوان استفاده می‌کند.
قرار است گاز جمهوری آذربایجان، از طریق خط لوله‌ای که در دهه ۴۰ خورشیدی برای صادرات گاز ایران به شوروی سابق ساخته شده بود به ایران صادر شود. این خط لوله از زمان فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ به‌دلیل عدم توافق تهران و باکو بر سر قیمت گاز بدون استفاده مانده بود. با اجرائی شدن این توافق‌نامه، آذربایجان پس از ترکمنستان دومین کشور صادرکننده گاز به ایران خواهد بود.
پیش از این، خط لوله باکو ـ تفلیس به بندر جیحان که نفت صادراتی حوزه دریای‌خزر را به سواحل دریای مدیترانه انتقال می‌دهد با حضور رهبران و مقامات ارشد شماری از کشورهای منطقه و شرکت‌های نفتی راه‌اندازی شده است.
این خط لوله که بیش از ۱۷۰۰ کیلومتر طول دارد از باکو در آذربایجان آغاز می‌شود و پس از عبور از خاک گرجستان و ترکیه به بندر جیحان، در ساحل دریای‌مدیترانه، ختم می‌شود. احداث این خط لوله، که بخشی از آن از مناطق کوهستانی عبور می‌کند، حدود ده سال طول کشیده و نزدیک به ۴ میلیارد دلار هزینه دربرداشته است. در حالی‌که ایران مسیری ارزان‌تر و کوتاه‌تر برای انتقال نفت باکو به اروپا بود ایالات متحده برای جلوگیری از برخورداری ایران از عواید اقتصادی و سیاسی آن، با گذر خط لوله از ایران مخالفت کرد.
کنسرسیومی متشکل از شرکت بریتانیائی ”بریتیش پترولیوم“ با ۳۰ درصد سهام و شرکت دولتی ”سوکار“ آذربایجان و شرکت‌های نفتی ”امرادا“، ”هس“، ”کونکو فیلیپس“، ”انی“، ”اینپکس“، ”ایتوچو“، ”استات اویل“، ”توتال“، ”تپائو“ و ”یونوکال“ در اجراء طرح باکو ـ جیحان سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
آمریکا ده‌ها میلیون دلار کمک نیز در اختیار آذربایجان قرار داده تا در مرز آن کشور با ایران، همچنین در نزدیکی باکو ایستگاه‌های پیشرفته رادار احداث کند.
یکی از این ایستگاه‌ها قرار است در بیست کیلومتری مرز ایران، در بخشی از منطقه مرزی آستارا که در خاک جمهوری آذربایجان واقع است، و دیگری در پنجاه کیلومتری مرز روسیه در شهرستان خیزی، در کوهپایه‌های جنوبی قفقاز در شمال باکو، احداث شود. هدف از برپائی این ایستگاه‌های رادار تأمین امنیت دریای‌خزر عنوان شده است. به گزارش شبکه تلویزیونی آذربایجان این دو ایستگاه رادار به شیوه رادارهای برجای مانده از دوران شوروی است ساخته می‌شوند.
علاوه بر این دولت آمریکا برای تجهیز گاردساحلی آذربایجان ۳۰ میلیون دلار کمک مالی در اختیار این کشور قرار داده است تا صرف ایجاد سیستم پیشرفته رادار و تعمیر شناورهای گاردساحلی شود. ”رینو هاریش“، سفیر آمریکا در باکو می‌گوید قرار است دولت آمریکا به نیروی‌دریائی جمهوری آذربایجان نیز کمک کند و میزان کمک‌های خود به این جمهوری را در چهارچوب طرح خود در حفاظت از دریای‌خزر به ۱۳۵ میلیون دلار برساند.
طرح حفاظت از دریای‌خزر که یکی از هدف‌های اصلی آن تأمین امنیت خط لوله نفت باکو ـ جیحان عنوان شده است از سال ۲۰۰۳ میلادی در وزارت دفاع آمریکا به اجراء درآمد. اجراء‌کننده این طرح فرماندهی نیروهای ارتش آمریکا در اروپاست که مقر آن در شهر اشتوتگارت در جنوب آلمان قرار دارد. البته چنان‌که پیداست همکاری نظامی میان آمریکا و جمهوری آذربایجان سبب نگرانی همسایگان آن کشور از جمله ایران و روسیه شده است.

منبع : مجله روند اقتصادی