کتابخانه های دیجیتالی: تعاریف، موضوعات و چالش ها

● کتابخانه دیجیتالی چیست؟
به راستی یک کتابخانه دیجیتالی چه نوع کتابخانه ای است؟ ابهام زیادی پیرامون این واژه یا عبارت وجود دارد که اغلب منبعث از سه عامل است.
عامل اول، جامعه کتابخانه ای است که برای اشاره به مفهوم کتابخانه الکترونیکی از چندین عبارت مختلف مانند کتابخانه مجازی، کتابخانه های بدون دیوار و غیره استفاده کرده است و هیچوقت هم دقیقاً منظور خود را از بکار بردن هر یک از این واژه ها مشخص نساخته است. عبارت "کتابخانه دیجیتالی" ظاهراً مرسوم ترین و پذیرفته شده ترین عبارت در حال حاضر می باشد که در اغلب کنفرانس ها، مباحث مستقیم (Online) و بسیاری از ادبیات مربوط به حوزه اطلاع رسانی و فناوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفته است.
عامل دیگری که به این ابهام کمک کرده است، خود کتابخانه های دیجیتالی هستند که نقطه کانونی بسیاری از تحقیقات در این حوزه بوده اند به این مفهوم که آنچه که یک کتابخانه دیجیتالی را تشکیل می دهد از نظر جامعه استفاده کننده آن متفاوت است (Nurnberg و دیگران ۱۹۹۵). به عنوان مثال:
ـ از نقطه نظر بازیابی اطلاعات، کتابخانه دیجیتالی یک پایگاه اطلاعاتی بزرگ است.
ـ از نظر کسانی که با متون اینترنتی سر و کار دارند، یک کتابخانه دیجیتالی کاربردی خاص از روشهای فرامتنی (Hypertext) محسوب می شود.
ـ برای کسانی که در زمینه ارسال و دریافت اطلاعات در حوزه های گسترده فعالیت دارند، کتابخانه دیجیتالی یکی از کاربردهای شبکه است.
ـ و از نظر علم کتابداری، کتابخانه دیجیتالی گام بعدی در مسیر خودکارسازی کتابخانه هاست که طی ۲۵ سال گذشته ادامه داشته است.
اما در واقع یک کتابخانه دیجیتالی همه اینها است. این روشهای مختلف تحقیقاتی همگی به گسترش کتابخانه های دیجیتالی کمک کرده اند.
عامل سوم، ناشی از این واقعیت است که چیزهای زیادی در اینترنت یافت می شوند که مردم به آنها "کتابخانه های دیجیتالی" می گویند اما در حقیقت از نقطه نظر یک کتابدار، کتابخانه نیستند. به عنوان مثال:
ـ برای دانشمندان رایانه و گسترش دهندگان نرم افزار، مجموعه هایی از الگوریتم های رایانه ای یا برنامه های نرم افزاری؛ کتابخانه های دیجیتالی هستند.
ـ برای فروشندگان پایگاههای اطلاعاتی یا تامین کنندگان اسناد بازرگانی، خدمات ارسال الکترونیکی اسناد و ارائه پایگاههای اطلاعاتی به منزله کتابخانه دیجیتالی است.
ـ برای شرکت های بزرگ، یک کتابخانه دیجیتالی عبارت است از سامانه های مدیریت اسنادی که اسناد بازرگانی آنها را به شکل الکترونیکی کنترل می کنند.
ـ برای یک ناشر این کتابخانه دیجیتالی می تواند یک کاتالوگ مستقیم (Online) باشد.
ـ و با لاخره حداقل برای یک شرکت بزرگ نرم افزاری، یک کتابخانه دیجیتالی به معنی مجموعه ای از هر آنچه که حقوق آن قابل خریداری باشد و استفاده از آن برای مردم هزینه ای در بر نداشته باشد، می باشد.
یک مثال تصادفی از آنچه که در نظر مردم به عنوان کتابخانه دیجیتالی تلقی می شود، شبکه گسترده جهانی (WWW) است. شبکه مجموعه ای از هزاران هزار سند و مدرک گوناگون است. بسیاری از افراد این مجموعه عظیم را یک کتابخانه دیجیتالی می خوانند چون می توانند مانند یک بانک در آن اطلاعاتی را ذخیره کنند یا اطلاعات مورد نظر خود را از آن دریافت نمایند و یا آنکه لوح های فشرده ای (CD) را از یک مغازه CD فروشی خریداری نمایند و از اطلاعات موجود در آن ها استفاده کنند. با این وجود، آیا شبکه جهانی یک کتابخانه دیجیتالی است؟ بنا بر اعتقاد Clifford Lynch یکی از محققان راهبر در زمینه تحقیقات مربوط به کتابخانه دیجیتالی، شبکه جهانی یک کتابخانه دیجیتالی نیست. او می گوید:
"گاهی اوقات می شنویم که اینترنت کتابخانه جهان در عصر دیجیتالی است. این توصیف حتی نمی تواند تحت یک بررسی تصادفی مطرح شود. اینترنت و به ویژه مجموعه منابع چند رسانه ای آن که به عنوان شبکه گسترده جهانی شناخته شده است، به منظور پشتیبانی از انتشار سازمان یافته و بازیابی اطلاعات آنگونه که در کتابخانه ها صورت می گیرد؛ طراحی نشده است. این شبکه به چیزی ارتقاء یافته است که به عنوان مخزن آشفته و خروجی "انتشار دیجیتالی" در نظر گرفته می شود ... به اختصار باید گفت که شبکه یک کتابخانه دیجیتالی نیست."
بنا بر این روشن است که کتابداران در تعریف کتابخانه دیجیتالی با بررسی نمونه های گوناگون آنچه که کتابخانه دیجیتالی نامیده می شود، دچار نوعی ابهام شده اند و این اصطلاح حوزه های گوناگون تحقیقات در این زمینه را در بر گرفته است. آنچه که به اختصار می توان درباره کتابخانه دیجیتالی گفت این است که ظاهراً مجموعه ای از اشیاء یا اقلام دیجیتالی است.
لذا تعریف کارآمدی از "کتابخانه دیجیتالی" که برای کتابداران معتبر باشد، چه تعریفی خواهد بود؟ به عنوان یک نقطه آغازین، باید فرض کنیم که کتابخانه های دیجیتالی کتابخانه هایی با اهداف، مقاصد و وظایفی مشابه کتابخانه های سنتی هستند. همچنین توسعه و مدیریت مجموعه ها، تجزیه و تحلیل موضوعی، تهیه فهرست، ایجاد دسترسی، خدمات مرجع و نگهداری از اسناد و مدارک همانند آنچه که در کتابخانه های سنتی صورت می گیرد؛ در کتابخانه دیجیتالی نیز انجام می گیرد. تمرکز کوته بینانه بر صورتهای دیجیتالی اسناد و مدارک باعث مخفی ماندن فعالیت های پشت پرده ای می شود که کتابخانه ها در جهت توسعه و سازماندهی مجموعه هایشان انجام می دهند تا ما بتوانیم به اطلاعات مورد نظرمان دست یابیم.
نهادها و موسسات درگیر در فدراسیون کتابخانه دیجیتالی آمریکا به یک تعریف مشترک از کتابخانه دیجیتالی دست یافتند. این تعریف بر زیرساخت های سنتی گزینش، دسترسی و نگهداری کتابخانه ها به موازات این واقعیت تاکید دارد که کتابخانه های دیجیتالی لزوماً برای خدمت به جوامع کاربری خاص ایجاد می شوند (Waters، ۱۹۹۸):
کتابخانه های دیجیتالی سازمانهایی هستند که منابعی را فراهم می سازند و شامل پرسنل متخصص جهت گزینش، سازماندهی و ارائه دسترسی به آثار فکری به منظور تعبیر، توزیع و حفظ یکپارچگی و اطمینان از پایداری مجموعه های آثار دیجیتالی در طی زمان می باشد به نحوی که این آثار در هر لحظه قابل وصول و از نظر اقتصادی جهت استفاده یک جامعه معین یا مجموعه ای از جوامع به صرفه باشند.
با این فرض که کتابخانه های دیجیتالی اولین و آخرین کتابخانه های این عصر هستند، ما می توانیم برخی از ویژگی های آنها را فهرست نمائیم. این ویژگی ها حاصل مباحث متعددی در خصوص کتابخانه های دیجیتالی هستند که به شکل Online و مکتوب صورت گرفته بودند ( به Arms، ۱۹۹۵؛ Graham، ۱۹۹۵؛ Chepesuik، ۱۹۹۷؛ Lynch and Garcia –Molina، ۱۹۹۵ مراجعه نمائید):
ـ کتابخانه های دیجیتالی چهره دیجیتالی کتابخانه های سنتی هستند که شامل مجموعه های دیجیتالی و سنتی و مجموعه های رسانه ای ثابت می باشند. بنابراین، آنها هم مواد الکترونیک و هم مواد کاغذی را در بر می گیرند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی همچنین شامل مواد دیجیتالی خواهند بود که خارج از مرزهای مدیریتی و فیزیکی هر کتابخانه دیجیتالی وجود دارند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی شامل کلیه فرایندها و خدماتی خواهند بود که به مثابه سنگ بنا و سیستم عصبی کتابخانه ها می باشد. با این وجود، چنین فرایندهای سنتی که مبنای کتابخانه های سنتی را تشکیل می دهند، می بایست مورد بازبینی قرار گیرند و برای انطباق با تفاوتهای موجود میان رسانه های دیجیتالی جدید و رسانه های ثابت سنتی ارتقاء یابند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی در حالت مطلوب خود، نمایی پیوسته از کلیه اطلاعات موجود در یک کتابخانه را به دست می دهند و مهم نیست که گونه اطلاعاتی موجود در آنها از چه جنسی خواهد بود.
ـ کتابخانه های دیجیتالی در خدمت مجامع خاصیخواهند بود، همانطور که کتابخانه های سنتی امروزه اینگونه اند. با این وجود، این مجامع می توانند از طریق شبکه به نحو گسترده ای توسعه یابند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی مستلزم برخورداری از کتابداران با مهارت و دانشمندان علم کامپیوتر خواهند بود به نحوی که این متخصصان همواره در دسترس باشند.
کتابخانه های دیجیتالی مطمئناً یک چیز نخواهند بود و آن عبارت است از؛ یک سیستم کاملاً دیجیتالی که دسترسی آنی به کلیه اطلاعات را برای کلیه بخشهای جامعه از هر نقطه جهان فراهم می نماید. این کاملاً غیر واقع بینانه است. این مفهوم از روزهای اولیه ای ناشی می شود که مردم در آن هنگام از پیچیدگی های ساختن کتابخانه های دیجیتالی بی خبر و نا آگاه بودند. در عوض، این کتابخانه ها اغلب مجموعه ای از منابع متفرق و سیستم های متفرق خواهند بود که برای مجامع خاص و گروههای کاربری معین و جهت اهداف خاص ساخته می شوند. این کتابخانه ها همچنین شامل مجموعه های مبتنی بر کاغذ نیز خواهند بود. به علاوه، قابلیت تعامل درونی در میان کتابخانه های دیجیتالی با ساختارهای فنی، فراداده و گونه های اسنادی گوناگون تنها زمانی امکانپذیر خواهد بود که سیستم های محدودی برای این مقاصد و مجامع خاص در نظر گرفته شود.
برای کتابداران، این تعریف از کتابخانه های دیجیتالی و این ویژگی ها منطقی ترین صورت ممکن است چون کتابخانه سنتی را گسترش و توسعه داده، کار با ارزشی را که آنها انجام می دهند، به قوت خود همچنان حفظ می کند و در عین حال فناوری های جدید، فرایندهای نوین و رسانه های جدید را یکپارچه می سازد.
● موضوعات و چالش های ایجاد کتابخانه های دیجیتالی کدامند؟
خوش بینی و اغراق رایج در اوایل دهه ۱۹۹۰ جای خود را به این باور داده است که ایجاد کتابخانه های دیجیتالی مشکل، پرهزینه و کوششی طولانی مدت خواهد بود (Lynch and Garcia –Molina، ۱۹۹۵). ایجاد کتابخانه های دیجیتالی کارآمد، چالش های جدی ای را فرا روی سازندگان آنها قرار داده اند. یکپارچه سازی رسانه های دیجیتالی با مجموعه های سنتی کار آسانی نخواهد بود، زیرا طبیعت منحصر به فرد اطلاعات دیجیتالی مانند آنها ثابت نیست، به آسانی قابل کپی برداری است و توسط چند کاربر از راه دور و بطور همزمان قابل دسترسی است. برخی از موضوعات جدی فرا روی گسترش و ساخت کتابخانه های دیجیتالی در زیر فهرست شده اند.
▪ معماری فنی
اولین موضوع این است که یک معماری فنی در زیر هر سیستم کتابخانه دیجیتالی قرار دارد. کتابخانه ها نیاز خواهند داشت که معماری های فنی جاری را ارتقاء دهند تا با مواد دیجیتالی انطباق یابند. معماری فنی شامل اجزای تشکیل دهنده ای مانند این موارد خواهد بود:
ـ شبکه های محلی با سرعت بالا و ارتباط سریع به اینترنت
ـ پایگاههای اطلاعاتی مرتبط که گستره ای از گونه های دیجیتالی را پشتیبانی نمایند.
ـ موتورهای کاوش تمام متن برای فهرست نویسی و فراهم ساختن دسترسی به منابع
ـ گستره ای از سرویس دهنده ها مانند وب سرورها و FTP سرورها
ـ توابع مدیریت اسناد الکترونیکی که به مدیریت کلی منابع دیجیتال کمک کنند.
نکته مهمی که می بایست در خصوص معماری فنی کتابخانه های دیجیتالی متذکر شد، این است که این کتابخانه ها سیستم های یکپارچه ای مانند OPAC نخواهند بود که معمولاً برای کتابداران آشنا هستند. بلکه، مجموعه ای از سیستم های مجزا و منابعی خواهند بود که از طریق یک شبکه به یکدیگر مرتبط هستند و از طریق یک صفحه واسط کاربر یکپارچه شده اند و اغلب از طریق یک صفحه واسط کاربر شبکه ای یا صفحات مرتبط با آن در معرض دید کاربران قرار می گیرند. به عنوان مثال، منابعی که توسط این نوع معماری می توانند پشتیبانی شوند، عبارتند از:
ـ پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی که هم به مواد کاغذی و هم به مواد دیجیتالی اشاره دارند.
ـ فهرست ها و ابزارهای کاوش
ـ مجموعه های هدایتگر به منابع اینترنتی
ـ فهرست های راهنما
ـ مواد اولیه در قالب گونه های مختلف دیجیتالی
ـ عکس ها
ـ مجموعه های داده ای عددی
ـ و نشریات الکترونیکی
اگر چه این منابع ممکن است در قالب سیستم های گوناگون و پایگاههای اطلاعاتی مختلف قرار داشته باشند، اما اینگونه به نظر می رسند که در یک سیستم واحد و در برابر کاربران یک جامعه خاص قرار دارند.
در چارچوب یک نمای یکپارچه و هماهنگ از یک کتابخانه دیجیتالی، برخی از استانداردهای متداول مورد نیاز خواهند بود تا به کتابخانه های دیجیتالی امکان دهند با یکدیگر تعامل داشته باشند و به اشتراک منابع بپردازند. با این وجود، مشکل این است که در میان چندین کتابخانه دیجیتالی تنوعی از ساختارهای داده ای متفاوت، موتورهای کاوش گوناگون، صفحات واسط کاربری مختلف، کلمات واژگان ناهمگون، گونه های اسنادی مختلف و غیره وجود خواهد داشت. به خاطر این گوناگونی، یکپارچه سازی کلیه کتابخانه های دیجیتالی از نظر ملی و بین المللی کوششی غیر ممکن خواهد بود. بنابراین، کار اول یافتن دلایل درستی برای یکپارچه سازی کتابخانه های دیجیتالی مختلف در قالب یک سیستم است. کوچک سازی این حوزه از بخش به گونه ای که سبب کاهش موانع فنی و سیاسی شود، برای تدوین عملکردهای مشترک مورد نیاز می باشد. به علاوه، بدلیل عدم اطمینان از آینده و تغییر استانداردها در آینده، اینکه اساساً چه استانداردهایی باید تدوین شود، همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد.
▪ ایجاد مجموعه های دیجیتال
یکی از گسترده ترین موضوعات در ارتباط با کتابخانه های دیجیتال، ایجاد مجموعه دیجیتال خواهد بود. روشن است که برای هر کتابخانه دیجیتالی که بخواهد در دسترس قرار بگیرد، سرانجام باید مجموعه ای دیجیتالی وجود داشته باشد تا برای کاربرانش واقعاً مفید و قابل استفاده باشد. لزوماً سه روش برای ایجاد مجموعه های دیجیتالی وجود دارد:
۱) دیجیتالی سازی، تبدیل کاغذ و دیگر رسانه های موجود در مجموعه های جاری به شکل دیجیتالی (مشروح آن ذیلاً آمده است.).
۲) جذب آثار دیجیتالی اصلی که توسط ناشران و پژوهشگران تولید شده است. موارد نمونه شامل کتاب های الکترونیکی، نشریات الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی می باشد.
۳) دسترسی به مواد خارجی که در داخل کتابخانه نگهداری نمی شوند از طریق فراهم ساختن اشاره گرهایی به وب سایت ها، دیگر مجموعه های کتابخانه ای یا سرویس دهندگان ناشران.
در حالی که روش سوم ممکن است دقیقاً بخشی از مجموعه محلی را تشکیل ندهد، هنوز روشی برای افزایش مواد موجود در دسترس کاربران محلی می باشد. یکی از موضوعات اصلی در اینجا میزان دیجیتالی سازی مواد توسط کتابخانه ها و جذب آثار دیجیتالی اصلی است که در مقابل اشاره صرف به منابع خارجی آنها قرار دارد. این جایگزینی برای دسترسی قدیمی در مقابل موضوع مالکیت است – اما تحت پرتوی مفاهیم دیجیتالی – که با همان نگرانی های سابق همراه است و برخی از آنها عبارتند از:
ـ کنترل محلی مجموعه ها
ـ دسترسی و نگهداری طولانی مدت
در مورد ایجاد مجموعه دیجیتالی در قالب یک شکل واحد چطور؟ دلایل زیادی وجود دارد که چرا ایجاد مجموعه های دیجیتال گزینه خوبی برای فعالیت هماهنگ است. اول اینکه، جذب آثار دیجیتال و دیجیتال سازی داخلی پرهزینه است به ویژه اگر یک کتابخانه این کار را به تنهایی بر عهده بگیرد. با کار گروهی موسساتی که اهداف مشترک دارند، می توانند کارایی های بیشتری حاصل کنند و هزینه های کلی این فعالیت ها را کاهش دهند، همانطور که این کار در خصوص تبدیل گزارشات کتابشناختی امکانپذیر است. دوم، اینکه این کار سبب کاهش دوباره کاری ها و اتلاف جذب یا تبدیل مواد بیشتر از یک بار می شود. سوم، آنکه ایجاد مجموعه دیجیتال هماهنگ اشتراک منابع را ارتقاء می دهد و غنای مجموعه ها را برای کاربرانی که می خواهند به آنها دسترسی یابند، افزایش می دهد.
مواد خاص را چگونه می توان برای یک موسسه خاص جهت پردازش مشخص نمود؟ اینکه چه کسانی می بایست به جمع آوری و دیجیتال سازی مواد بپردازند، می تواند بر اساس عوامل زیر معین شود:
ـ توان جمع آوری. یک کتابخانه مشخص با تمرکزی از مجموعه سازی قوی می تواند مسوول دیجیتال سازی بخشهای انتخاب شده ای از آثار دیجیتال و افزودن آثار دیجیتالی جدید باشد.
ـ مجموعه های منحصر به فرد. اگر یک کتابخانه تنها نسخه های موجود از اثری را در اختیار داشته باشد، این نسخ آشکار تنها مواردی خواهند بود که برای دیجیتال شدن وجود دارند.
ـ اولویت های مجامع کاربر. چنین اولویت هایی مجموعه های کتابخانه ها را از نظر مواد محلی توجیه خواهند کرد. به عنوان مثال بدلیل تقاضاهایی که برای یک برنامه آموزشی خاص وجود دارد.
ـ بخشهای قابل مدیریت مجموعه ها. وقتی هیچ معیار مهم دیگری وجود نداشته باشد، در آن صورت مواد را می توان در میان موسسات صرفاً بر اساس آنچه که برای یک موسسه از نظر جمع آوری یا دیجیتال سازی مورد قبول است، تقسیم نمود.
ـ معماری فنی. وضعیت معماری فنی یک کتابخانه نیز عاملی است که در انتخاب نهاد مسوول دیجیتال سازی مواد کتابخانه ای می بایست در نظر گرفته شود. یک کتابخانه باید معماری فنی لازم برای پشتیبانی از یک مجموعه دیجیتالی خاص را در اختیار داشته باشد.
ـ مهارتهای پرسنل. موسساتی که پرسنل آنها مهارتهای لازم را ندارند، نمی توانند نقاط اصلی در یک طرح ملی محسوب شوند.
با این وجود مهم نیست که یک مجموعه متشکل از مواد دیجیتالی شده داخلی باشد، آثار دیجیتال اصلی باشند یا با استفاده از دسترسی به منابع خارجی تهیه شده باشد، مهم این است که کتابخانه ها در یک مجموعه باید اطمینان از حفظ آن و دسترس پذیری آن داشته باشند. به عنوان مثال، اگر فقط کپی هایی از آثار دیجیتالی در سرور یک ناشر خاص وجود داشته باشد، در آن صورت اگر آن ناشر با ورشکستگی مواجه شود، چه اتفاقی روی خواهد داد؟ یا اگر ارزش بازار یک اثر خاص به صفر برسد، در آن صورت چه پیش خواهد آمد؟ یا اینکه اگر بخشی از یک مجموعه دیجیتال در یک کتابخانه مفقود شود، مثلاً در جریان یک رویداد مصیبت بار مانند حوادث طبیعی یا غیر طبیعی، در آن صورت باید چه کار کرد؟ اطمینان از نگهداری و دسترسی طولانی مدت مستلزم اتخاذ تدابیر و تدوین طرحی است که با استفاده از آن کپی های تکراری را در موسسات معینی نگهداری نمود. موضوع نگهداری بعداً در این مقاله مورد بحث قرار خواهد گرفت.▪ دیجیتال سازی
به یاد دارید که یکی از روشهای اولیه ایجاد مجموعه های دیجیتالی، دیجیتال سازی بود. این واژه دقیقاً به چه معناست؟ در یک نگاه ساده به معنای تبدیل هر نوع از رسانه های ثابت یا آنالوگ مانند کتابها، مقالاتِ نشریات، عکس ها، نقاشی ها، میکروفرم ها به شکل دیجیتال ازطریق اسکن، نمونه برداری یا در واقع کلیدگذاری مجدد است. یک مانع آشکار در برابر دیجیتال سازی این است که بسیار پرهزینه است. برآوردی که توسط دانشگاه میشیگان در Ann Arbor صورت گرفت و در آن سازمانی مسوول پروژه JSTOR بود، روشن ساخت که هزینه دیجیتال سازی هر صفحه از یک کتاب بین ۲ تا ۶ دلار است (Chepsuik، ۱۹۷۷:۴۸).
شما در مورد اینکه چه بخشهایی از یک مجموعه باید دیجیتالی شوند، چگونه تصمیم گیری می کنید؟ چندین روش برای این کار حداقل از نظر تئوری وجود دارد:
ـ تبدیل قهقرایی مجموعه ها که لزوماً با "الف" آغاز می شود و با "ی" پایان می یابد. با این وجود، حالت مطلوب در تبدیل کامل از نظر فنی، حقوقی و اقتصادی غیر عملی و غیر ممکن است. این روش می تواند به نحو بحث برانگیزی به عنوان یک خیال واهی باطل گردد.
ـ دیجیتال سازی یک مجموعه خاص یا بخشی از یک مجموعه. یک مجموعه کوچک با اندازه ای قابل مدیریت و ارزش بالا اولین گزینه خواهد بود.
ـ برجسته سازی یک مجموعه متنوع با دیجیتال سازی نمونه های خوبی از توان مجموعه سازی.
ـ مواردی با کاربرد بالا، تهیه موادی که بیشترین حد از تقاضا برای دسترسی را دارند.
ـ یک روش تصادفی ویژه، که در آن مواد درخواستی دیجیتالی و نگهداری می شوند. با این وجود، یک روش تصادفی برای ایجاد مجموعه های دیجیتالی می باشد.
این روش ها می توانند به تنهایی و یا بصورت ترکیبی بر حسب اهداف سازمان برای دیجیتال سازی به کار روند. در این روشها چندین معیار برای انتخاب موارد منفرد وجود دارد. این معیارها عبارتند از:
ـ استقرار آنها برای استفاده طولانی مدت
ـ ارزش فکری یا فرهنگی آنها
ـ اینکه آیا آنها دسترسی بیشتری را به مواد اصلی و اولیه فراهم می نمایند ( مانند مواد شکننده و خام)
ـ و اینکه آیا محدودیت های حق تکثیر یا مجوز تبدیل را امکانپذیر خواهند ساخت؟
▪ فراداده
فراداده موضوع دیگری است که در کانون ایجاد کتابخانه های دیجیتال قرار دارد. فراداده داده ای است که محتوا و ویژگی های هر مورد خاص در یک کتابخانه دیجیتالی را توصیف می کند. این مفهومی آشنا برای کتابداران است زیرا یکی از اولین کارهایی است که کتابداران انجام می دهند – آنها گزارشهای نمایه سازی را که اسناد را توصیف می کنند، ایجاد می نمایند. فراداده در کتابخانه های دیجیتالی مهم است، زیرا کلید کشف منبع و استفاده از هر سند است. هر کسی که از وب سایت هایی مانند Alta Vista، Excite و یا دیگر موتورهای کاوش در اینترنت استفاده کرده باشد، می داند که کاوش های ساده متن کامل در یک شبکه بزرگ کارایی ندارد. یک فرد در هنگام کاوش موارد بیشماری را در ارتباط با موضوع مورد نظرش می تواند بیابد، اما اغلب آنها نامربوط هستند. در حالی که استانداردهای رسمی و کتابخانه ای خاص برای فراداده وجود دارد مانند AACR، تهیه چنین گزارشهایی بسیار وقتگیر است و مستلزم پرسنل آموزش دیده می باشد. نمایه سازی دستی اگر چه برتری دارد، اما کار انسانی زیادی را به خود اختصاص می دهد و دیگر برای محیط های اطلاع رسانی که به سرعت در حال گسترش می باشند، کارایی چندانی ندارد و مناسب نیست. بنابراین، طرح های ساده تری برای فراداده به عنوان راه حل ارائه شده اند.
در حالی که این طرح ها هنوز مراحل ابتدایی خود را می گذرانند، تعدادی از طرح ها آشکار شده اند که مهمترین آنها Dublin Core می باشد و کوششی است به منظور تعیین عناصر "هسته" مورد نیاز برای توصیف مواد. اولین کارگاه در دفاتر OCLC در دوبلین و اوهایو تشکیل گردید و به همین دلیل "Dublin Core" نام گرفت. کارگاههای Dublin Core مجموعه ای از ۱۵ عنصر فراداده را تعریف کردند که بسیار ساده تر از آنهایی بود که در نمایه سازی کتابخانه های سنتی مورد استفاده قرار می گرفت. این عناصر به گونه ای ساده در نظر گرفته شدند به نحوی که بتوانند مورد استفاده نویسندگان قرار گیرند، اما در همان حال از نظر توصیفی نیز برای کشف منابع کافی بودند.
فقدان استانداردهای ایده آل و مشترک فراداده که برای استفاده در زمینه خاصی تعریف شده باشند، هنوز به عنوان مانعی در برابر دسترسی به اطلاعات و استفاده از کتابخانه دیجیتالی قرار دارد، و یا در یک طرح هماهنگ از کتابخانه دیجیتالی به عنوان یک مشکل مطرح است.
▪ نامگذاری، شاخص ها و پایداری
موضوع پنجم مربوط به فراداده است. این موضوع همان مشکل نامگذاری در یک کتابخانه دیجیتالی است. اسامی رشته هایی هستند که انحصاراً اشیای دیجیتالی را مشخص می سازند و بخشی از فراداده هر سند هستند. اسامی همانند شماره ISBN در کتابخانه های سنتی، در کتابخانه های دیجیتالی مهم هستند. این اسامی برای تعیین انحصاری اشیاء دیجیتالی برای مقاصدی مانند موارد زیر مورد نیاز می باشند:
ـ اشارات
ـ بازیابی اطلاعات
ـ برای ایجاد پیوند میان اشیاء
ـ و به منظور مدیریت حق تکثیر
هر یک از سیستم های نامگذاری که تدوین می شوند، باید پایدار باشند و به طور نامحدودی دوام آورند. این به معنای آن است که در میان چیزهای دیگر، نام را نمی توان به یک موقعیت خاص محدود ساخت. نام منحصر به فرد و موقعیت آن باید جدای از یکدیگر باشند. این تا حد زیادی بر خلاف URLها است که روش جاری برای تعیین اشیاء در اینترنت می باشد. سرگردانی URL در یک رشته از چندین مورد می بایست جدا باشد. این URLها شامل روشی هستند که به وسیله آن دسترسی به یک سند (مانند HTTP)، نام یک ماشین و مسیر سند (موقعیت آن)، و نام فایل سند که می تواند یا نمی تواند منحصر به فرد باشد (مثلاً چند فایل index.html در وب سایت شما وجود داشته باشد) حاصل می گردد. وقتی یک فایل جابجا می شود، URLها اسامی خیلی بدی می شوند و اسناد متصل به آنها اغلب کاملاً گم می شوند.
یک طرح جهانی از شاخص های منحصر به فرد مورد نیاز است، طرحی که در طول مدت عمر سازمان دوام آورد و به موقعیت ها یا فرایندهای خاص گره نخورده باشد. این اسامی باید هرگاه که اسناد از موقعیتی به موقعیت دیگری جابجا می شوند یا از رسانه ذخیره سازی خود به رسانه دیگری انتقال می یابند، همچنان معتبر باقی بمانند.
سه نمونه از طرح ها برای حل مشکل نامگذاری ثابت عبارتند از: PURLها، URNها و شاخص های شیء دیجیتالی.
PURLها. این ها URLهای ثابت هستند. آنها طرحی هستند که توسط OCLC در کوشش به منظور جداسازی نام یک سند از موقعیت آن تدوین شدند و بنابراین احتمال یافت شدن آن را افزایش می دهند. کار PURLها از طریق تهیه نقشه ای از یک PURL منحصر به فرد و بدون تغییر در ارتباط با یک URL می باشد. اگر سند جابجا شود، URL نیز متناسب با موقعیت جدید به روزرسانی می شود، اما PURL همچنان همانطور باقی می ماند. در عمل، یک سند را از طریق یک PURL درخواست می کند، یک سرور PURL به کاوش URL مربوطه در یک پایگاه اطلاعاتی می پردازد و سپس URL برای رساندن سند به کاربر مورد استفاده قرار می گیرد. از آنجایی که PURLها یک نام را با روش دسترسی اشتباه می کنند، همانند URLها چندان صحیح نیستند.
ـ نام یکپارچه منبع (URN). URNها محصولی از تیم کاری مهندسی اینترنت (IETF) هستند. یک URN فقط یک طرح نامگذاری نیست، بلکه چارچوبی برای تعریف شاخص هاست (Lynch، ۱۹۹۸). آنها حاوی یک شاخص مرجعیت نامگذاری ( یک مرجعیت مرکزی معین که کار تعیین شاخصها را برعهده دارد.) و یک شاخص شیء دیجیتالی (که توسط مرجعیت مرکزی تعیین شده است.) می باشند. مشکل URNها همانند PURLها می بایست حل شود و این کار از طریق یک پایگاه اطلاعاتی یا دیگر سیستم ها در قالب URLهای واقعی صورت می گیرد. با این وجود، یک URN بر خلاف PURLها می تواند در قالب چیزی فراتر از یک URL قرار گیرد، نظیر یک URN برای هر یک از گونه های مختلف اسناد. در حال حاضر هیچ سیستم URN فعالی وجود ندارد.
ـ سیستم شاخص شیئی دیجیتالی (DOI). DOI ابتکار مجمع ناشران آمریکایی و شرکت آمریکایی ابتکارات پژوهشی ملی می باشد که به منظور فراهم ساختن روشی برای مشخص نمودن قابلیت اطمینان و دسترسی به اشیاء دیجیتالی تهیه شده است. سیستم موجودی CNRI که تحت DOI قرار دارد، سیستمی است که شاخصهای دیجیتالی را در قالب اطلاعات مورد نیاز جهت استقرار و دسترسی به یک شیء دیجیتالی تعیین می نماید. انگیزه اصلی سیستم DOI فراهم ساختن روشی برای ناشران است که بوسیله آن حق مالکیت معنوی همراه آثار فکری می تواند مدیریت شود (۲).
موضوع نامگذاری پایدار در یک طرح هماهنگ نیز مطرح می شود. نامگذاری ثابت بیشتر یک مساله سازمانی است تا یک مساله مهندسی. از نظر فنی، یک سیستم برای رسیدگی به امور اسامی اشیاء دیجیتالی امکانپذیر است، با این وجود، شاخص های منحصر به فرد تنها زمانی وجود خواهند داشت که برخی از سازمانها مسوولیت مدیریت و انتقال از یک فناوری به نسل های بعدی آن فناوری را بر عهده بگیرند. بنابراین، یکی از اهداف طرح کتابخانه دیجیتالی هماهنگ تعیین موسسه یا موسساتی خواهد بود که مسوولیت صدور، استقرار و انتقال سیستم اسامی منحصر به فرد را بر عهده خواهند گرفت.
▪ مدیریت حقوق تکثیر و مالکیت معنوی
حق تکثیر در ارتباط با کتابخانه دیجیتالی، به عنوان "آزار دهنده ترین مانع" در برابر ایجاد کتابخانه دیجیتالی مطرح شده است (Chepesuik، ۱۹۹۷:۴۹). مفهوم جاری و مبتنی بر کاغذ حق تکثیر در محیط دیجیتالی تغییر می یابد زیرا کنترل کپی ها از دست می رود. اشیاء دیجیتالی چندان ثابت نیستند، به آسانی قابل کپی برداری هستند و توسط چند کار از راه دور و به طور هم زمان قابل دسترسی می باشند. مسأله کتابخانه های دیجیتال این است که بر خلاف شرکت های خصوصی یا ناشرانی که صاحب اطلاعات خودشان هستند، کتابخانه ها در اغلب موارد مراقبان اطلاعات هستند و حق تکثیر موادی را که در اختیار دارند، ندارند. بعید است که کتابخانه ها هرگز بتوانند آزادانه به دیجیتال سازی مواد کتابخانه ای بپردازند و دسترسی به مواد دارای حق تکثیر را در مجموعه هایشان فراهم سازند. در عوض، مجبور خواهند بود مکانیزمهایی را به کار بگیرند که به آنها امکان می دهد حق تکثیر اطلاعات را بدون نقض قوانین مربوطه فراهم سازند که اصطلاحاٌ مدیریت حقوق تالیفی نامیده می شود.
برخی از عملکردهای مدیریت حق تکثیر شامل مواردی مانند زیر خواهد بود:
ـ ردیابی کاربرد
ـ تعیین و تأیید کاربران
ـ فراهم نمودن گزارش وضعیت حق تکثیر برای هر یک از اشیاء دیجیتالی و محدودیت هایی برای استفاده از آنها یا هزینه های همراه آن
ـ انجام تعاملاتی با کاربران از طریق تعیین تعداد کپی هایی که می توانند در دسترس قرار گیرند و یا با تعیین هزینه برای هر کپی و یا با ارسال درخواست به ناشر مربوطه
▪ نگهداری
موضوع مهم دیگر، نگهداری است _ نگه داشتن اطلاعات دیجیتال موجود در دسترس به صورت پایدار. در نگهداری از مواد دیجیتالی، موضوع واقعی منسوخ شدن فنی است. منسوخ شدن یا کهنگی فنی در عصر دیجیتال شبیه نابودی کاغذ در عصر کاغذ است. کتابخانه ها در عصر پیش از دیجیتال مجبور بودند نگران کنترل محیط و ضد اسید سازی کتابها باشند، اما نگهداری اطلاعات دیجیتالی به معنی همپایی دائم با راه حل های فنی جدید است.
در هنگام توجه به مواد دیجیتالی، سه نوع "نگهداری" در نظر گرفته می شود.
ـ نگهداری از رسانه ذخیره سازی. نوارها، دیسک های سخت و فلاپی دیسک ها یک دوره زمانی خیلی کوتاه از نظر کهنگی فنی دارند. داده های موجود بر روی آنها می تواند به روز رسانی شود و بیت های معتبر در آنها همچنان نگهداری شود، اما به روز رسانی تنها تا زمانی موثر است که رسانه های مربوطه همچنان رایج باشند. به هر حال رسانه به کار گرفته شده برای ذخیره مواد دیجیتالی پس از دو یا پنج سال کهنه و منسوخ می شود و با فناوری بهتر و جدیدتری جایگزین می شود. در دراز مدت، مواد ذخیره شده بروی رسانه های قدیمی تر می توانند گم شوند، زیرا دیگر سخت افزار یا نرم افزار مورد نیاز برای خواندن آنها وجود نخواهد داشت. بنابراین، کتابخانه ها مجبور هستند اطلاعات دیجیتال را مرتباً از یک رسانه به رسانه دیگری انتقال دهند.
ـ حفاظت از دسترسی به محتوا. این شکل از نگهداری درگیر با نگهداری و حفاظت از دسترسی به محتوای اسناد بدون توجه به گونه آنهاست. در حالی که فایل را می توان از یک رسانه ذخیره سازی به رسانه دیگر جابجا نمود، وقتی گونه های حاوی اطلاعات (مانند PDF) تغییر می یابند، چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ این شاید مساله ای بزرگتر از فناوری های ذخیره سازی منسوخ شدنی باشد. یک راه حل می تواند انتقال داده ها باشد که به معنای ترجمه داده ها از یک گونه به گونه دیگر با حفظ توانایی کاربران در بازیابی و نمایش اطلاعات موجود در آنها است. با این وجود، مشکلاتی برای انتقال اطلاعات از یک گونه به گونه دیگر اجتناب ناپذیر است.
حد نهایی برای انتقال اطلاعات به بهترین شکل برای هیچ کس واقعاً شناخته شده نیست.
ـ نگهداری اطلاعات دیجیتال: گزارش نیروی کاری متخصص در زمینه آرشیو اطلاعات دیجیتالی (RLG، ۱۹۹۵) که توسط کمیسیون نگهداری و دسترسی RLG آمریکا تهیه شده است، اظهار می دارد که: "جامعه نگهداری تنها آغازی است برای توجه به انتقال اشیاء دیجیتالی پیچیده" و چنین انتقالی "بسیار آزمایشی" است. حتی اگر امروز فناوری کافی هم وجود داشته باشد، طی نسل های متمادی باید اطلاعات را از گونه ای به گونه های دیگر تبدیل نمود و انتقال داد که مسوولیت و هزینه زیادی را برای کسانی که به انجام این امور مبادرت می ورزند، در پی خواهد داشت.
▪ نگهداری مواد رسانه ای ثابت از طریق فناوری دیجیتالی. این گرایش از موضوع درگیر با استفاده از فناوری دیجیتالی به عنوان جایگزینی برای نگهداری جاری رسانه ای مانند میکروفرم هاست. در اینجا نیز هیچ استاندارد مشترکی برای استفاده از رسانه های دیجیتال در مسیر کار نگهداری طولانی مدت وجود ندارد. استانداردهای نگهداری دیجیتالی مستلزم ذخیره سازی دائمی و اشتراک موادی که به صورت دیجیتالی نگهداری شده اند، خواهد بود (Chepesuik، ۱۹۹۷).
کتابخانه ها به صورت مشترک و دسته جمعی در یک طرح هماهنگ چه کاری می توانند انجام دهند؟ آنها می توانند:
▪ سیاستهایی را برای نگهداری طولانی مدت ایجاد و تدوین نمایند.
▪ اطمینان یابند که کپی های دائمی در نهادهای معینی ذخیره شده اند.
▪ به ایجاد استانداردهای نگهداری برای ذخیره سازی ثابت و اشتراک مواد دیجیتالی کمک کنند.
● نتیجه گیری
کتابخانه ها در سراسر جهان بر روی این مجموعه از چالش ها طی سالیان گذشته و تا کنون سرگرم کار و فعالیت بوده اند. آنها ابتکارات و پروژه های کتابخانه های دیجیتالی زیادی را به وجود آورده اند و طرح های ملی مختلفی را برای کشف موضوعات کلیدی به اتفاق هم تشکیل داده اند. پس از چندین سال کسب تجربه، اشتیاق اولیه در مورد ساخت کتابخانه دیجیتال جای خود را به تفکر داده است. کتابداران دریافته اند که به جز در مواردی، ایجاد یک مورد تجاری برای دیجیتالی کردن و سرمایه گذاری در فناوری دیجیتال سخت تر از چیزی است که در نگاه اول ممکن است به نظر برسد، به ویژه با وجود محدودیت های فنی و حقوقی که می بایست بر آنها غلبه یافت. همگام با اغلب پیشرفت هایی که در زمینه ایجاد کتابخانه های دیجیتالی طی سالیان گذشته روی داده است، ما می بایست با برداشتن گامهای کوچک، قابل مدیریت و تحول آفرین به پیش رویم نه آنکه شیوه ای تند، انقلابی و عجولانه را در این مسیر در پیش بگیریم.

http://ictarticle.blogfa.com/