آنکارا در برابر سه چالش

فرد هالیدی استاد مدرسه اقتصادی لندن در یادداشتی كه نوشته است، به بررسی این سه چالش و معضلی می پردازد كه فراروی آنكارا قرار دارد.
انفجارهای اخیر در كافه ای در استانبول و اتوبوسی در قوسی آداسی (جزیره پرندگان كه پنج نفر كشته بر جا گذاشت)، به جهان نشان داد تركیه- در كنار لندن، مادرید و مصر- همچنان هدف حملات خشونت آمیز چپ گرایان افراطی سكولار، حزب دموكرات كردستان عراق و اسلام گرایانی است كه مخالف مناسبات آن با آمریكا و اسرائیل هستند.در سال های اخیر این اولین بار نیست كه چنین بمب گذاری هایی رخ داده است و استانبول در سال ۲۰۰۳ آماج انفجارهای شدیدی بود. اما این وقایع نشان دهنده فضای نگرانی سیاسی درباره تحولات خارجی و داخلی است. تركیه با مناقشه و بحران بین المللی ناآشنا نیست و كشور تركیه در دهه های گذشته سهم خود را در این فرایندها بر عهده داشته است. اما حالا در آنكارا فضای كلی ناآرام و تا حدی خشم آلود است. این امر سه علت دارد: اروپا، عراق و سیاست داخلی تركیه.
عقده اروپا
علت اول اروپاست. تركیه از سال های دهه ۱۹۶۰در پی عضویت در اتحادیه اروپا بوده است. در نوامبر ،۲۰۰۴ بالاخره بروكسل موافقت كرد مذاكرات را در این باره شروع كند، مذاكراتی كه قرار است از ۱۱ مهر امسال آغاز شود. چنین چشم اندازی برای بسیاری از ترك ها كه به علل فرهنگی، اقتصادی و راهبردی مایل به عضویت در این اتحادیه هستند، واقعه ای تاریخی است.اما در ماه های بعد، اوضاع روند مناسبی را طی نكرده است. دولت تركیه بسیاری از شرایطی كه اروپا برای آغاز گفت وگو معین كرده است، برآورده نكرده است. در این حال، مخالفت جدی در اتحادیه اروپا فقط نه با ورود تركیه به اتحادیه بلكه حتی آغاز گفت وگوها بروز كرده است. این مخالفت در سطح عمومی با برگزاری همه پرسی در فرانسه و هلند و در بیانیه دولت اتریش و سیاستمدارانی از قبیل نیكولا ساركوزی در فرانسه و آنجلا موكل در آلمان دیده می شود كه انتظار می رود به زودی به قدرت برسند. تازه ترین نظرسنجی اتحادیه اروپا نشان می دهد ۵۲ درصد اروپایی ها با ورود تركیه مخالف و ۳۵ درصد موافق آن هستند. پاسخ رسمی تركیه، نادیده گیری اینها بوده است. آنكارا معتقد است بروكسل باید به تعهد خود برای آغاز گفت وگوها وفادار بماند، هرچند كه نتایج همه پرسی فرانسه و هلند واقعاً ربطی به تركیه و مهاجرت مسلمانان نداشت بلكه بازتاب مخالفت مردم با آثار جهانی شدن و تكبر نخبگان بروكسل بود. اما در تركیه نگرانی ملی گرایانه فزاینده ای از نحوه بازنگری در فرایند افزایش اعضای اتحادیه اروپا و نیز مانع تراشی اروپا وجود دارد. علاوه بر مسائل دیرینه ای همچون حقوق بشر، شكنجه، زنان و كردها، اكنون اروپا شروط جدیدی را در ارتباط با قبرس و ارمنستان مطرح می كند كه ظاهراً هدف آن ممانعت از آغاز گفت وگوها در مهرماه است. به نظر می رسد مقامات اتحادیه اروپا به این نكته بی توجه بوده اند كه تركیه در سال ۲۰۰۴ طرح سازمان ملل را در مورد قبرس پذیرفت اما یونانی ها آن را رد كردند.از یك نظر، كار چندانی از تركیه ساخته نیست. برخی معتقدند تركیه باید دست از راضی كردن اروپا بردارد و درپی ایجاد رابطه كامل تر اقتصادی و راهبردی با آمریكا برآید، هرچند كه در حال حاضر اختلافاتی با واشنگتن دارد.گروهی دیگر از برقراری روابط نزدیكتر با خاورمیانه و جمهوری های اتحاد شوروی سابق بخصوص كشورهای تركی زبان صحبت می كنند، یعنی كشورهایی كه گونه ای از زبان تركی در آن تكلم می شود. اما كل مبنای نوسازی تركیه از سال های دهه ۱۹۲۰ بر این پایه بوده است كه تركیه بخشی از اروپاست. در واقع برخی از ویژگی های سیاست تركیه كه اتحادیه با آن مخالف است، مانند سكولاریسم بدون انعطاف و حكومت خودكامه اصلاح طلب در واقع بازتاب الگوهای معاصر اروپایی است.خاورمیانه كه در سالهای دهه ۱۹۷۰ مطرح بود، نشان داده است كه از نظر اقتصادی غیرقابل اتكا و مایه مشكلات سیاسی بسیار است. ماه عسل تركیه با كشورهای تركی زبان هم به سر آمده است. كشورهای فقیر، دورافتاده و فاسد در آسیای مركزی كمك چندانی به اقتصاد تركیه نمی كنند و به علاوه در این كشورها دشمنی قابل توجهی با ترك ها وجود دارد؛ همان طور كه آتش زدن بانك ها و شركت های ترك در جریان شورش های قرقیزستان نشان داد. مسلماً رابطه با كشورهای اتحاد شوروی به طور كلی رو به گسترش است. دو ساعت توقف در فرودگاه استانبول نشان می دهد كه به ازای هر پرواز به پاریس، برلین یا لندن، دست كم یك پرواز دیگر راهی باكو، بیشكك، كیشینف یا خاركف می شود. اخیراً ولادیمیر پوتین از تركیه دیدار كرد كه اولین دیدار یك رهبر سیاسی روسیه در خلال چهار قرن رابطه متلاطم است. اما در تركیه جایگزینی برای یكپارچگی با اروپا وجود ندارد.
مشكل عراق
عراق دومین و مهمترین علت معضل جاری در تركیه است. تركیه به رغم بخش عمده ای از افكار عمومی در جنگ ۹۱-۱۹۹۰ كویت قدری به آمریكا كمك كرد. در سال های بعد، تركیه از قاچاق و تجارت قانونی مربوط به برنامه نفت در برابر غذا بهره مند شد. در تهاجم سال ۲۰۰۳ آمریكا به عراق، شدت مخالفت افكار عمومی و خود حكومت تركیه به قدری بود كه همراهی با آمریكا ناممكن شد.پارلمان تركیه از اجازه به آمریكا برای استفاده از قلمرو تركیه برای تهاجم سرباز زد و از آن زمان انتقاد از آمریكا به سطحی رسیده است كه از زمان بحران قبرس در سال ۱۹۶۳ و ۱۹۷۴ بی سابقه است. در اواخر سال ،۲۰۰۳ نیروهای آمریكایی گروهی از سربازان نیروی ویژه ترك را به طور علنی در سلیمانیه در كردستان عراق تحقیر كردند و این كار اوضاع را بدتر كرد.
افزون بر این، افزایش ملی گرایی ترك و گسترش این بدبینی در میان ملی گرایان سكولار و اسلام گرایان كه آمریكا از اشغال عراق برای تهدید تركیه استفاده می كند، مزید بر علت شده است. آنان معتقدند آمریكا با هم پیمانی با كرد های عراق باعث ناآرامی در میان كردهای شرق تركیه می شود.مقامات تركیه این نگرانی را آشكارا اعلام می كنند. آنان می گویند گام اول تقسیم عراق به دو كشور عرب و كرد خواهد بود و پس از چند سال تقسیم تركیه در دستور كار قرار خواهد گرفت. این امر تحقق طرحی است كه در پیمان سور در سال ۱۹۲۰ گنجانده شده بود. در واقع انقلاب ملی گرایانه آتا تورك علیه همین پیمان بود. این همه ملی گرایی یك پیامد دیگر نیز در برداشته است. حكومت تركیه به طور اصولی حق انتشار نشریه و كتاب، پخش برنامه رادیو و تلویزیونی و تكلم به زبان كردی را به كردها داده است، اما سیاستمداران به قدری از تلافی حكومت می ترسند كه از این حقوق استفاده نمی كنند.در این حال، اسلام گرایان معتقدند ائتلاف بین آمریكا و كردها را اسرائیل تشویق می كند. سال هاست تركیه روابط اقتصادی و نظامی خوبی با اسرائیل دارد كه به رغم انتقاد از سیاست های اسرائیل در قبال فلسطینیان ادامه پیدا كرده است. هواپیماهای اسرائیلی در حریم هوایی تركیه تمرین می كنند و طرح بزرگ انتقال آب در كشتی های بزرگ باری به اسرائیل به مدت ۲۰ سال در حال پیشرفت است. به علاوه ترك ها و اسرائیلی ها در این احساس با هم شریك هستند كه فكر می كنند اروپا بیهوده از آنها خرده گیری می كند.
یك جامعه شناس به من گفت اسرائیل تنها كشوری در جهان است كه با ما رفتارتحقیرآمیز ندارد. با وجودی كه در تركیه همدردی زیادی نسبت به اعراب دیده نمی شود، جنگ در عراق تهدیدی عمده برای آن تلقی می شود. ترك ها می گویند اعراب در جنگ جهانی اول از فرانسوی ها و انگلیسی ها طرفداری كرده و به آنان خیانت كردند. به علاوه جنگ عراق نشان دهنده محدود بودن قدرت تركیه است. مدت هاست می گویند تركیه برای جلوگیری از تشكیل حكومت كرد در شمال عراق مداخله خواهد كرد، اما اگر آمریكا در این منطقه استقرار یابد، انجام چنین كاری بسیار بعید است.
حزب عدالت و توسعه و سیاست داخلی
در كنار این دو مشكل عمده بین المللی، مشكل سومی نیز وجود دارد كه داخلی است. این مشكل ابهام در مورد جهت گیری و قوت حزب حاكم عدالت و توسعه است كه از نوامبر ۲۰۰۲ قدرت را در دست دارد. از یك نظر، اوضاع بهتر از آنی است كه پیش بینی می شد. نیروهای مسلح كه از طریق شورای امنیت ملی قدرت عمده ای در سیاست تركیه دارد، به حزب عدالت و توسعه اجازه اعمال قدرت داده است. در عین حال، حزب عدالت و توسعه برخی از گرایش های دینی را كنار گذاشته و وجهه حزبی مترقی به خود گرفته است.با این حال، هیچ كس نمی تواند درباره مقاصد این حزب مطمئن باشد. حزب عدالت و توسعه قصد خود را برای رفع ممنوعیت پوشیدن روسری توسط زنان در مكان های عمومی از جمله ادارات دولتی و دانشگاه ها پنهان نمی كند.بسیاری از افراد سكولار آماده پذیرش این تغییر هستند، اما گروهی دیگر این كار را گام اول برای برگزاری همه پرسی برای اجباری كردن پوشیدن روسری توسط زنان می دانند. هنوز در این كشور مشروبات الكلی فروخته می شود، اما تدریجاً فروش آن محدود می شود. در سفر اخیر نخست وزیر تركیه به واشنگتن كه ۱۸ ساعت طول كشید، مشروب عرضه نشد و این امر باعث تعجب برخی همراهان هیأت شد.
به طور كلی هیچ كس مطمئن نیست آیا اشتیاق حزب عدالت و توسعه برای پیوستن به اتحادیه اروپا واقعی است یا این كه در نهایت ترجیح می دهد دستور كار ملی گرایانه اسلام گرا را در پیش بگیرد. در این صورت آنكارا دیگر مداخله اتحادیه اروپا را در مسائل مربوط به آزادی سیاسی و اجتماعی تحمل نخواهد كرد. ضعف احزاب مخالف مانند حزب جمهوری خواه مردم و حزب جنبش ملی گرا به این ابهام كمك كرده است. چنین وضعی باعث شده است تا حزب عدالت و توسعه اختیارات زیادی داشته باشد.
جای تركیه كجاست؟
این نگرانی ها قاعدتاً باید به جز ۷۰ میلیون نفر جمعیت تركیه، برای دیگران نیز اهمیت داشته باشد. در واقع تركیه با در نظرگیری مختصات اروپایی و خاورمیانه ای، ناهنجار است. پس از شركت در جمع حدود یك صد نفر از نخبگان تجاری و سیاسی تركیه، احساس كردم این كشور از نظر نگرش های سیاسی و روابط اجتماعی مشتاقانه افراد حاضر، از برخی جهات بیشتر شبیه یك كشور متوسط آمریكایی مانند مكزیك، پرو یا آرژانتین است، اما در جای نامناسبی قرار گرفته است. به هر حال تركیه نقش مهمی در روابط اروپا با خاورمیانه دارد و از این رو نقش محوری در بحران فراملی اروپا و خاورمیانه دارد.در اینجاست كه محال نما یا غیرمسئولانه بودن مخالفت با تماس نزدیك تر اروپا به تركیه آشكار می شود. اگر بتوان رابطه ای استوارتر بین تركیه و اتحادیه اروپا ایجاد كرد كه در آن اروپا فقط به مذاكره یك سویه درباره انتظارات بروكسل از آنكارا بسنده نكند، بلكه به تركیه گوش كند و از آن بیاموزد. تنها در این صورت است كه مسائل مربوط به اروپا، خاورمیانه، اختلافات فرهنگی و تروریسم مطرح خواهد شد. در حال حاضر، اوضاع این گونه نیست، نه در تركیه و نه در اروپا. نهایتاً شاید این اروپا باشد كه نیاز بیشتری به تركیه داشته باشد تا تركیه به اروپا.
فرد هالیدی
مترجم: رضا محتشم

منبع : روزنامه همشهری