چهارشنبه‌سوری ، استان خراسان

یكی از مراسم بسیار دلپذیر كه مردم را به پیشواز نوروز فرا می‌خواند، مراسم شب چهارشنبه‌سوری است. از آنجا كه آتش از دیرباز، در نزد ایرانیان مقدس و مظهر فروغ یزدان بوده است، ایرانیان بر این باور بوده‌اند كه قبل از تحویل سال نو باید آتش افروخت و زشتی و پلیدی‌های سال كهنه را سوزانید و خانه را از ناپاكی‌ها و بدیمنی‌ها پاك نمود.
درباره‌ این‌كه چرا شب چهارشنبه را برای این مراسم انتخاب كرده‌اند، سخنان بسیار گفته‌اند. خراسانی‌ها معتقدند كه مختار، سردار معروف عرب، وقتی از زندان خلاصی یافت و به خوانخواهی شهدای كربلا قیام كرد، برای این‌كه موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر كفار بتازد، دستور داد كه شیعیان بر بالای بام خانه خود آتش روشن كنند و این شب مصادف بود با شب چهارشنبه آخر سال و از آن به بعد، مرسوم شد كه ایرانیان مراسم آتش‌افروزی را در شب چهارشنبه آخر سال اجرا كنند. هنوز هم در برخی از استان‌های ایران، این مراسم با برپا كردن آتش بر بام خانه‌ها، برگزار می‌شود.
مراسم چهارشنبه‌سوری در خراسان، مانند دیگر نقاط بر دو قسم است :
- یكی مراسم عمومی كه همه در آن مشاركت دارند.
- دیگری مراسم خصوصی كه مخصوص زن‌هاست و مردها حق شركت در آن را ندارند.
مراسم عمومی با روشن كردن آتش و پریدن از روی آن برگزار می‌شود. در روستاها، در هنگام پریدن از روی آتش این شعر را می‌خوانند :‌ «آلا به‌در بلا به‌در، دزد و هیز از دها به‌در»؛ یعنی آل و بلا، آدم دزد و هیز از دهات دور باشد.
پس از خاموش شدن آتش، خاكستر آن را به باد می‌سپارند. پس از مراسم آتش، برای دفع قضا و بلا مقداری زغال (نشانه سیاه‌بختی)، اندكی نمك (نشانه شورچشمی) و یك سكه‌ ناچیز (نشانه تنگ‌دستی) را در كوزه سفالینی كه قبلاً برای این‌كار تهیه كرده‌اند، می‌اندازند و هر یك از افراد خانواده یك‌بار كوزه را دورِ سر می‌چرخاند و نفر آخر، كوزه را بر بالای بام می‌برد و به كوچه پرتاب می‌‌كند و می‌‌گوید: «درد و بلای خنه ره رختم به توی كوچه» و به این طریق سیاه‌بختی، شورچشمی و تنگ‌دستی را از خانه به‌در می‌كنند.
در گذشته، خراسانی‌ها در شب چهارشنبه آخر سال كوزه‌های كهنه خود را می‌شكستند و به جای آن كوزه نو می‌خریدند.
آن دسته از خانواده‌هایی كه از نظر مالی وضعیت بهتری دارند،‌ چهار رنگ پلو می‌پزند (رشته‌پلو،‌ عدس‌پلو، زرشك‌پلو و ماش‌پلو) كه مقداری از آن را هم برای نزدیكان خود می‌فرستند. مراسم دیگری كه در خراسان در شب چهارشنبه‌سوری برپا می‌شود،‌ مراسمی خصوصی است كه توسط زن‌ها برای بخت‌گشایی دختران جوان و یا برای گرفتن حاجت برگزار می‌شود. در این شب، اگر خانواده‌ای بیماری در خانه داشته باشد، یكی از زن‌های خانواده اول شب، چادری به سر می‌كند و برای شفای بیمار، ملاقه‌ای به دست می‌گیرد و به درِ خانه‌ همسایه‌ها می‌رود و بدون آن‌كه كلمه‌ای صحبت كند،‌ چهار مرتبه با ملاقه به در می‌كوبد. صاحب‌‌خانه ملاقه را از وی می‌گیرد و مقداری خوراكی در آن می‌ریزد و برای زن می‌آورد. آن زن خوراكی‌ها را به منزل می‌برد و به بیمار می‌خوراند و معتقد است كه بیمار بدین‌وسیله شفا می‌یابد. در صورتی كه صاحب‌خانه، خود بیمار باشد یا سفری داشته باشد،‌ از دادن خوراكی به آن زن خودداری می‌كند و با گفتن عبارتی از قبیل «ناخوش داریم» یا «سفری داریم»، جواب رد به او می‌دهد؛ زیرا معتقد هستند كه دادن خوراكی به «ملاقه‌زن» برای ناخوش یا سفركرده او بد یمن است و موجب خطر می‌شود.
از دیگر مراسم خصوصی این شب كه توسط زن‌ها انجام می‌‌گیرد، می‌توان از بخت‌گشایی دختران جوان نام برد كه در گذشته به شیوه‌های گوناگون انجام می‌‌گرفت. مهم‌ترین این مراسم عبارت بودند از :
- بخت‌گشایی به وسیله بستن قفل به گردن و نشستن سر چهارراه.
- بخت‌گشایی از طریق نشستن روی چرخ كوزه‌گری و شكستن گردو.
- بخت‌گشایی از طریق نشستن پای مناره‌ مسجد و بستن قفل به گوشه چادر خود.