از کتابشناسی تا دکومانتاسیون

در نبردی كه از آغاز پیدایش انسان بین او و طبیعت آغاز شد، انسان با برخورداری از نیروی فكری خویش توانست از پدیده های مفید طبیعت به سود بقای خود بهره برداری نموده و از عوامل زیان بخش احتراز جوید.تعمق در این كشمكش بی پایان نشان می دهد كه واكنش های انسان در برابر پدیده های طبیعی بر پایه اطلاعاتی كه قبلا" كسب گردیده استوار بوده است. زمانی كه حجم این اطلاعات از ظرفیت حافظه آدمی فزون تر شد، او برای انتقال این اطلاعات به فواصل دور به چاره جویی پرداخت و نوشتن را به منظور ثبت و انتقال اطلاعات پدید آورد، و از این زمان فن ثبت و انتقال اطلاعات همگام با رشد تمدن بشر توسعه یافت.افزایش میزان اطلاعات مكتوب در زمینه های گوناگون علوم و فنون و توجه به مبادله اطلاعات سبب پیدایش ابزار یا منبع تازه ای شد، كه حاوی اطلاع درباره چگونگی آثار نوشته شده بود. با كمك این ابزار جدید دانشمند می توانست بدون مراجعه به كتابخانه های مختلف مشخصات و محل دستیابی كتابهای مورد نظر را بیابد. بدین ترتیب كتابشناسی[۱] پدید آمد. از جمله كهن ترین كتابشناسیها، اثری است از كلودگالین [۲]پزشك یونانی، كه در قرن دوم میلادی تدوین شده. این كتابشناسی شامل مشخصات كتابها و رساله هایی بود كه تا آن زمان در زمینه های مختلف پزشكی تهیه شده بود. كتابشناسی هایی كه در این دوران و تا اوایل قرن شانزدهم در اروپا تهیه شد، از دو ویژگی برخوردار بود:
۱ ) تخصصی بودن آنها، و پرداختن به گردآوری كتابهای زمینه های مشخص علمی.
با توجه به محدود بودن دامنه علوم و فنون كتابشناسیها نیز بیشتر در زمینه هایی مانند پزشكی و شیمی تهیه می شدند. و از طرف دیگر كثرت كتابهای مذهبی كه ناشی از قدرت كلیسای قرون وسطی بود سبب پیدایش كتابشناسی های مذهبی شد.
۲ ) كتابشناسی های تدوین شده، در این دوران بیشتر جنبه سر گذشت نامه دارد، و ضمن پرداختن و توجیه شرح احوال نویسندگان، مشخصات آثار آنان نیز ذكر می گردد. در قرن ۱۶ همگام با تحولات بنیادی جوامع اروپایی و گسترش فن تولید كتاب، كتابشناسی نیز وارد مرحله جدیدی گردید و همگام با توسعه كتابشناسیهای اختصاصی، نوع دیگری از كتابشناسی به نام كتابشناسیهای جهانی یا بین المللی پدید آمد[۳] از جمله پیشگامان تهیه این نوع كتابشناسی كنراد گزنر[۴] (۱۵۶۳-۱۵۱۶) از اهالی سویس است كه اثر وی با عنوان:Bibiotheca universalies در ۱۵۴۵ به چاپ رسید. این كتابشناسی مشتمل بر / ۱۵۰۰۰ كتاب چاپی و خطی به زبانهای یونانی، لاتینی و عبری بوده است. نكته ای كه در اینجا بایستی یادآوری كنیم كه بالا رفتن تیراژ كتاب، كتابفروشان اروپائی را بر آن داشت تا برای معرفی كالای خود به تهیه فهرست انتشارات بپردازند.
فهرستهایی كه در طول بازار مكاره كتاب، در لایپزیگ (۱۵۶۴) انتشار یافت خود مبنای كتابشناسی ملی آلمان را تشكیل داده است.اقدام كتابفروشان آلمانی در تبلیغ كتاب های تازه نشر سبب پیدایش نوع دیگری از كتابشناسی شد كه هدف آن ـ برخلاف كتابشناسیهای پیشین كه اكثرا گذشته نگر بوده اند[۵] آگاه نمودن جامعه از كتابهای تازه و جدید بود. این نوع كتابشناسی خواهیم دید در قرن نوزدهم با نام كتابشناسی جاری [۶]نقش بسیار مهمی در فعالیتهای اطلاع رسانی ایفا كرده است.انقلاب كبیر فرانسه سرآغاز دگرگونی ژرفی در فن كتابداری و به ویژه كتابشناسی بود. زیرا تا قبل از این دوران، داشتن كتابخانه های شخصی یكی از نشانه های بارز اشرافیت تلقی می شد تا آنجا كه هر یك از سلاطین و اشراف، رنگ و علامت خاصی را برای تجلید كتابهای خویش انتخاب می‌كردند.
با فرارسیدن دوران انقلاب و مصادره اموال درباریان و اشراف به سود ملت، مجموعه كتابخانه های آنان نیز به كتابخانه های عمومی منتقل گردید و برای سازمان دهی این مجموعه گرانبها و عظیم ـ ولی نامنظم ـ كوشش وسیعی از سوی كتابداران و محققان و كتابفروشان آغاز شد. نیاز به ایجاد رده‌بندی و فهرست نویسی كتابها موجب پیدایش مبانی علمی كتابداری و كتابشناسی گردید. و به منظور آگاه ساختن مردم، خصوصا" دانشمندان و پژوهندگان، به این امور تدوین كتابشناسی عمومی و به ویژه كتابشناسیهای تخصصی رواج یافت. كارآیی كتابشناسیهای تخصصی در پژوهشهای علمی توجه دانشمندان سایر كشورهای اروپایی را به این نوع كتابشناسی به عنوان ابزار ضروری پژوهشهای علمی به خود جلب كرد. در این دوره نخستین كتابشناسیهای تخصصی در زمینه های: گیاه شناسی [۷]جراحی [۸]و تشریح[۹] توسط زیست شناس شهیر سوییسی آلبرت فون هالر[۱۰] انتشار یافت.
همراه با تحولات شگرفی كه در قرن نوزدهم در زمینه علوم و فنون ایجاد شد، كتابشناسی نیز بطور عمده دستخوش تغییر گردید، زیرا تا آن زمان كتابشناسی صرفا وسیله ای جهت آگاه شدن از كتابهایی بود، كه در گذشته انتشار یافته بودند، ولی تحولات علمی و كثرت انتشارات علمی در قرن نوزدهم ایجاب كرد كه دانشمندان و محققان به طور روزمره، در جریان تازه های علمی قرار گیرند. بدین سبب كتابشناسیهای تخصصی با فواصل كوتاه انتشار می یافتند. ضمنا بسیاری از كشورهای اروپایی و امریكایی انتشار كتابشناسی ملی خود را رسما" در این دوران آغاز كردند.بین سالهای ۱۸۱۲ تا ۱۹۰۰ حدود ۲۳ كشور اروپایی و همچنین ایالات متحده امریكا به انتشار كتابشناسیهای ملی پرداختند.
بعد از جنگ جهانی اول، نظام پژوهشهای علمی نسبت به دوران قبل از جنگ دستخوش تحول عظیم تری شد، از جمله آنكه، پژوهش فردی جای خود را به پژوهش گروهی داد، گروههای پژوهشی تحت حمایت رسمی دولت قرار گرفتند. دولتهای اروپائی این امر را پذیرفتند كه برای پیروزی در رقابت های اقتصادی و فنی و همچنین توفیق در برنامه های رشد و توسعه، الزاما بایستی اقدام به ایجاد و تقویت شبكه های پژوهشی علمی و فنی كنند. از آنجایی كه اساس پژوهشهای علمی بر مبنای بهره گیری صحیح از اطلاعات استوار است، نظام انتقال اطلاعات علمی تخصصی كه تا كنون بیشتر بر پایه كتابشناسی های سنتی قرار داشت، وارد مرحله ای كاملا تازه شد. نظام جدید از نظر نوع مدارك گردآوری شده، روش سازمان دهی و اشاعه اطلاعات از ویژگیهای دگرگونی نظام پژوهشهای علمی است. این ویژگیها را می توان چنین خلاصه كرد:
الف) تا قبل از تحولاتی كه بدان اشاره كردیم محتوای كتابشناسیها بیشتر شامل كتاب بود در حالی كه از آغاز قرن بیستم خصوصا در زمینه انتقال اطلاعات علمی تخصصی مقالات مجلات علمی و سپس گزارشهای تحقیقی كه از نظر سرعت انتقال اطلاع (سهولت تهیه و ارسال) نسبت به كتاب كارآیی بیشتری داشتند وارد مرحله عمل گردیدند.
ب) نظام اطلاعاتی جدید به سبب دارا بودن مخاطب مشخص با نیازهای اطلاعاتی معین (گروهها و سازمانهای ملزم به پژوهش) رسالت این را یافت كه اطلاعات مورد نیاز این گروهها را با توجه به نوع تخصص و برنامه های پژوهشی آنان، تامین كند.بنابر آنچه گفته شد كتابشناسیهای تخصصی به عنوان ابزار انتقال اطلاع و به منظور رفع نیازهای فوق با ویژگیهای كاملا تازه ای پدید آمدند. این ویژگیها را می توان در چهار بند به شرح زیر خلاصه كرد:
الف) از نظر محتوا این كتابشناسیها بیشتر به ارائه اطلاعات مقالات مجلات علمی پرداخته اند.
ب) به منظور انتقال سریع اطلاعات به شكل ادواری و با فاصله زمانی حتی المقدور كوتاه منتشر شده اند.
پ) از آنجا كه باسیتی جوابگوی نیازهای اطلاعاتی گروههای پژوهشی و تخصصی باشند، لذا مقالات علمی قبل از درج در این كتابشناسیها توسط متخصصین موضوعی مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار می گرفتند.
ت) به منظور سهولت ارزیابی اطلاعات در این قبیل نشریات، كوششهایی به عمل آمد تا آنها را با نمایه‌هایی كه زمان بازیابی را به حداقل برساند مجهز شوند.به این ترتیب ملاحظه می كنیم كه انتقال اطلاعات علمی در این زمان با مسائل دیگری روبرو شده كه حل آنها از عهده كتابخانه های سنتی خارج بوده است.به منظور چاره جویی، سازمانهایی مركب از دانشمندان و متخصصان در این زمینه تشكیل گردید.از جمله این سازمانها می توان از موسسه بین المللی كتابشناسی[۱۱] نام برد، كه در سال ۱۸۹۵ به وسیله پل اوتله[۱۲] و هانری لافونتن[۱۳] پایه گذاری شد. هدفهای این سازمان عبارت بود از:
۱) تهیه و انتشار نشریه ای درباره مسائل كتابشناسی، خصوصا كتابشناسیهای تخصصی.
۲) ایجاد مركزی به منظور مبادله اطلاعات كتابشناختی.
۳) توسعه رده بندی دهدهی دیویی برای تسهیل در امر ذخیره و بازیابی اطلاعات تخصصی.
۴) ایجاد فهرستگان در مجموعه انتشارات جهانی.
۵) تشكیل سمینارها و كنگره های بین المللی به قصد مبادله اطلاعات فنی در زمینه مسائل تابشناسی.
در سال ۱۹۴۱ نام این سازمان به موسسه بین المللی دكومانتاسیون تغییر یافت. هدف جدید این موسسه، هماهنگ ساختن خدمات كتابشناسی در سطح بین المللی بود. به این منظور موسسه توجه خود را به ویژه به گسترش رده بندی دهدهی دیویی معطوف نمود كه منجر به ایجاد رده بندی گسترده ای به نام رده بندی دهدهی جهانی شد. سرانجام در سال ۱۹۳۷ موسسه مذكور به نام اتحادیه بین المللی مراكز مدارك[۱۴] و با عضویت تعداد زیادی از كشورهای جهان فعالیت خود را آغاز نمود.غرض از ذكر این مختصر آن است كه نشان دهیم كه مسئله انتقال اطلاعات علمی در ارتباط با پژوهشهای علمی از دیدگاه كشورهای رشد یافته حائز آن چنان اهمیتی بود كه سبب ایجاد نوعی همكاری و همفكری در سطح بین المللی گردید. با توجه به اینكه هدف اصلی كلیه این كوششها، یافتن راههای مناسبی است كه بتوان اطلاع مورد نیاز پژوهندگان را با حداكثر دقت ـ از نظر مناسب بودن مدارك مورد نیاز ـ و در حداقل زمان بازیابی نمود. برای نیل به این هدف شیوه تازه ای بنام دكومانتاسیون بوجود آمد كه اصول آن برای اولین بار به وسیله پل اوتله در "رساله ای در باب دكومانتاسیون به وجود آمد كه اصول آن برای اولین بار به وسیله پل اوتله در "رساله ای در باب دكومانتاسیون [۱۵]عنوان شد. به عقیده اوتله دكومانتاسیون عبارت از فن گردآوری، ذخیره سازی و اشاعه اطلاعات مدارك علمی است.

[۱] ـ Bibliography
[۲] ـ Cpouole galien
[۳] ـ Universal bibliography
[۴] Conrad Genser
[۵] Retrospective
[۶] Current
[۷] Bibliotheca Botanica (۲ ۱۷۷۱)
[۸] Bibliotheca Chirurgica (۲ ۱۷۷۵)
[۹] Bibliotheca Anatomica (۲ ۱۷۷۷)
[۱۰] ِAlbert Von Haller
[۱۱] ـ International institut of bibliograpy
[۱۲] ـ Paup otlet
[۱۳] Henry lafantaine
[۱۴] FID
[۱۵] -Paul otlet. “Traite de documentation. “ Brunclles, ۱۹۳۴.
حسین دانشی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی