عدالت بهداشتی

در جهان، افراد فقیر بویژه گروه های آسیب پذیر در مقایسه با افرادی که از وضعیت اجتماعی بهتری برخوردارند، زودتر بیمار می شوند و می میرند. تفاوت در میانگین امید به زندگی بین گروه های اجتماعی با وضعیت مساعد و نامساعد در کشورهای مختلف و در داخل آن کشورها اندازه گیری شده و این اختلاف در حال افزایش است. از این رو به گام های جسورانه ای نیاز است تا راهبردهای بهداشت عمومی به منظور معکوس نمودن این روند و حرکت به سوی برابری در سلامت برداشته شود. در این خصوص، کلید کار، انجام فعالیت های معین با اشاره به عوامل اجتماعی موثر بر سلامت است.
سلامت مقوله ای است که بدون عزم ملی و حمایت همه سازمانها و آحاد مردم، دستیابی به اهداف عالی آن تأمین نمی شود و عوامل تعیین کننده و تاثیرگذار بر سلامت تنها در چارچوب وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و حیطه اختیارات آن قرار ندارد، بلکه لازم است نگاهی سلامت محور در همه افراد و تصمیم گیرندگان امور جامعه ایجاد شود. به همین منظور سازمان جهانی بهداشت تلاش ارزشمندی را در جهت تعیین عوامل تعیین کننده سلامت مردم با همکاری برخی از کشورها آغاز کرده است. تشکیل کمیسیون عوامل تعیین کننده سلامت از اقدامات اجتماعی کشورها و همکاران بین المللی برای کاهش بیماری و نابرابری های بهداشتی حمایت می کند. این کمیسیون، مجریان و دانشمندان پیشرو را گرد هم آورده تا بهترین مدل های اجتماعی برای ارتقای سلامت را مطرح نمایند. در این راستا کمیسیون که متشکل از ۲۰ عضو صاحبنظر مبتکر در علوم، بهداشت عمومی، سیاستگذاری و تحول اجتماعی است، همکاری نزدیکی با کشورها و نهادهای جامعه مدنی به منظور حمایت از تحول در سیاستگذاری دارد. کمیسیون در مارس ۲۰۰۵ شروع به کار کرده و تا سال ۲۰۰۸ به فعالیت خود ادامه خواهد داد. مطلبی که در پی می آید گزارشی از برنامه ها و اهداف چهارمین اجلاس عوامل اجتماعی موثر بر سلامت است که ۲۶ لغایت ۳۰ دی ماه سال جاری در ایران برگزار می شود.
شرایط اجتماعی کار و زندگی افراد را مؤلفه های اجتماعی سلامت اطلاق می کنند. منشأ اکثر بیماری ها، موارد مرگ و میر و نابرابری های بهداشتی، عوامل اجتماعی از قبیل شرایط غیربهداشتی دوران نخست کودکی، مسکن نامناسب، تبعیض جنسیتی، اشتغال خطرآفرین و منع گروههای آسیب پذیر از مشارکت کامل در عرصه های مختلف اجتماعی می باشند. شرایط و سیاست های اقتصادی جهانی که شکل دهنده فرصت ها برای کشورها و مردمان بوده نیز از جمله عوامل ریشه ای بیماری هستند. عوامل اجتماعی در کشورها تعیین کننده تفاوت های وضعیت بهداشتی نه تنها در میان فقرا و متمولین، بلکه بین جوامع روستایی و شهری، زنان و مردان، قومیت های غالب و اقلیت و سایر گروه های اجتماعی می باشند. نابرابری در امید به زندگی (طول عمر) در استان های مختلف جمهوری اسلامی ایران مؤید این مسأله است: احتمال رسیدن به سن ۷۰ در میان شهروندان تهرانی بسیار بالاتر از ساکنین سیستان و بلوچستان که عمر متوسط آنان حدود ۶۰ است، می باشد. حتی در کشورهای بهره مند از درآمدهای بالا از قبیل استرالیا نیز اقوام بومی بطور متوسط طول عمرشان ۲۰ سال کمتر از ساکنین شهرهاست. چنین تفاوت هایی عمدتا محصول عوامل اجتماعی هستند. این اجلاس تلاش می کند تا مشخص گردد که اقدامات مؤثر در زمینه این عوامل اجتماعی ممکن بوده و بهترین روش برای ارتقای عادلانه سلامت می باشند.
موضوعات اصلی این نشست عبارتند از: همکاری با جامعه مدنی، درگیر کردن نهادها و مجامع جهانی در روند حل ریشه های اجتماعی بیماری و همکاری با کشورهای همکار در اجرای برنامه های دولتی فراگیر در زمینه مؤلفه های اجتماعی.
هدف دوم نشست تهران، تقویت همکاری و شراکت خاص کمیسیون با جمهوری اسلامی ایران می باشد. کشور ایران در چند دهه اخیر پیشرفت های بهداشتی قابل ملاحظه ای از طریق مراقبت های بهداشتی اولیه داشته و تمایل و همت زیادی در زمینه مؤلفه های اجتماعی متضمن سالم بودن افراد نشان داده است.
دولت ها، نهادهای بین المللی و سازمان های جامعه مدنی به منظور حل «عوامل ایجاد کننده » بیماری و نابرابری های بهداشتی توجه همه بخش های درگیر سیاستگذاری سلامت را به این نکته جلب می کند که سیاست های سلامت فراتر از مراقبت های بهداشتی بوده و باید به عوامل اجتماعی مسبب بیماری معطوف گردند.سیاست های سلامت بصورت سنتی، متمرکز بر بیماری و راه حل های پزشکی بوده و به تأثیرات محیط اجتماعی بر سلامت بی اعتنا بوده اند. ایجاد شرایط اجتماعی که سلامت بیشتر را ترویج می کنند محتاج انواع جدید اقدامات است. بخش های دولتی از قبیل مسئولین طراحی شهری، مسکن سازی، رفاه اجتماعی، آموزش و سرمایه گذاری باید به سلامت بعنوان بخش مهمی از سیاست های خود نگاه کنند.
برخی از کشورها هم اکنون برنامه های ابتکاری سلامت را که شامل مشارکت بخش های مختلف است اجرا می نمایند. بعنوان مثال در کشور شیلی، برنامه ای که خدمات بهداشتی، رفاه اجتماعی، مسکن، اشتغال و آموزش را هماهنگ می کند، باعث توانمندسازی هزاران خانواده فقیر کشور در نیل به اهداف شخصی خود مبنی بر رفاه اجتماعی شده است. بخش عمده ای از این خانواده ها توانسته اند که چرخه فقر شدید و انزوای اجتماعی را شکسته و به سطح مشخص برتر سلامت دست پیدا کنند. در کشور سوئد، هدف اصلی راهبرد ملی بهداشت عمومی «ایجاد شرایط اجتماعی متضمن سلامت بالا برای کل جمعیت است.» از میان ۱۱ حیطه سیاست بهداشت عمومی، پنج مورد مربوط به مؤلفه های اجتماعی اند: مشارکت در جامعه، تأمین اجتماعی و اقتصادی، شرایط کودکی و نوجوانی، زندگی و محیط کاری بهتر و محصولات. کشورهای دارای درآمد کمتر از جمله کنیا متوجه توان بالقوه بکارگیری رویکردهای مشابه برای وضعیت خاص خود بوده و با کمیسیون در جهت تقویت توانایی های خود برای اقدام میان بخشی در مور مؤلفه های اجتماعی سلامت همکاری می کنند.عمده ترین فاکتورهایی که در طراحی مدل سلامت در این اجلاس مورد بحث و تبادل نظر قرار خواهند گرفت بدین شرح است:
رشد کودک در مراحل اولیه زندگی
منظور از این عبارت، شرایط و فرصت هایی است که برای کودک در سال های اولیه زندگی و مادر او وجود دارد و می تواند نقش مؤثری در شکل گیری زندگی آینده و وضعیت سلامت کودک ایفا کند. نتایج مدل های موفق در خصوص اجرای برنامه بهبود شرایط رشد در سال های اول زندگی بیشتر به مسائلی از قبیل تغذیه مناسب، تحصیلات، ارتقاء سلامت و مراقبت های پیشگیرانه از بیماریها و حمایتهای اجتماعی تأکید دارد.
اولویت خدمات سلامت عمومی
در این بحث عوامل مؤثر در طراحی و اجرای برنامه های سلامت عمومی که در افزایش دسترسی و حذف موانع استفاده از خدمات سلامت، برای همه گروه های اجتماعی نقش دارند، بررسی می شود. یکی از راه های تعیین اولویت برنامه های سلامت، توجه به بار بیماریها اعم از واگیر و غیرواگیر است. علاوه بر این تأثیر مداخلات اجتماعی و سیاستهای اجرا شده توسط دیگر بخشها نیز با هدف پیشگیری و کنترل مشکلات بخش سلامت در نظر گرفته می شود. برای مثال، مداخلاتی در مورد میزان تحصیل زنان، وضعیت مسکن، تأمین آب سالم، وجود تعداد مناسب مراکز ارائه کننده خدمات سلامت در این مقوله جا دارد.
نظام سلامت
وضعیت نظام سلامت و روشهای سازندگی، تأمین منابع مالی و اجرای برنامه های آن عامل تعیین کننده بسیار قوی در خصوص وضعیت سلامت و نابرابری در سلامت میان گروه های مختلف جامعه است.
نظام سلامت باید به گونه ای طراحی شود که باعث کاهش نابرابریها در دسترسی به خدمات سلامت در جامعه شود و همه گروه های جامعه بتوانند از خدمات سلامت به نحو مطلوب بهره گیرند.
اندازه گیری
در این بخش میزان دستیابی به هدف نهایی رویکرد تأثیر عوامل اجتماعی بر سلامت سنجیده می شود. مهم ترین مسئله رسیدن به توافق نظر در تهیه و تدوین دستور عمل برای ارزیابی موارد زیر است:
- برنامه ها و سیاستهای ادغام شده در نظام سلامت که عوامل تعیین کننده سلامت در آنها لحاظ شده است.
- میزان تأثیر عوامل تعیین کننده سلامت و هدف نهایی این رویکرد بر سلامت مردم و بی عدالتی در بهره مندی از خدمات سلامت
وضعیت اشتغال
عوامل مربوط به این بحث در دو گروه عوامل داخلی مثل محیط کار و عوامل خارجی مثل شرایط اجتماعی، اقتصادی و ساختار دولتی کار جای می گیرند.
عوامل مؤثر بر سلامت در بخش داخلی شامل مواردی مثل استرس های روانی، خطرات فیزیکی و ارگونومیک، تماس با مواد شیمیایی و سموم است. عوامل مؤثر بر سلامت در بخش خارجی شامل امنیت شغلی، درآمد، انعطاف پذیری ساعات کار و مهاجرت ناشی از شرایط شغلی و... است.
همچنین شرایط شغلی مهاجرین، کودکان و حاشیه نشینان نیز در این بحث بررسی می شود.
جهانی شدن
ماهیت دینامیک این امر تأثیری فراوان بر طیف وسیعی از مباحث سیاسی- اجتماعی دارد. این ارتباط می تواند به صورت رابطه علیتی میان میزان در معرض خطر قرار داشتن و سطح استعداد ابتلا و یا موقعیت اجتماعی باشد.از میان مباحث مربوط به جهانی شدن توجه عمده معطوف به مواردی مانند دسترسی به بازار، موانع تجارت، یکپارچه سازی تولید کالاها، خصوصی سازی و تجاری سازی خدمات سلامت عمومی و سطح درآمد خانوار است.
شهرنشینی
در سال ۱۹۵۰ میلادی، یک سوم مردم دنیا شهرنشین بودند. در سال ۲۰۰۰ این رقم به یک دوم رسید. پیش بینی می شود که در سال،۲۰۵۰ دوسوم مردم جهان در شهرها سکونت داشته باشند. این افزایش جمعیت شهرها منجر به ایجاد محلات فقیرنشین و پدیده زاغه نشینی می شود.
خصوصیت اصلی ساکنان این محله ها، سکونت بدون برنامه ریزی قبلی برای تعیین محل زندگی و در نتیجه به حداقل رسیدن میزان دسترسی آنها به خدمات سلامت است.
اهداف اصلی در این مقوله شامل موارد زیر است:
* بهبود وضعیت محل سکونت، آب، بهداشت و بهبود وضعیت محیط و زیرساختار
* بهبود وضعیت جامعه از طریق ارتقاء دانش و تحصیلات مردم
* برنامه های کاهش خشونت
* دسترسی بیشتر و بهتر به خدمات سلامت
* بهبود حاکمیت از طریق فرآیندهای مشارکتی
* توانمند سازی مردم و جامعه با بهره گیری از دانش و اطلاعات
رانده شدگان اجتماعی
در تمام جوامع گروه هایی وجود دارند که بنا به دلایل مختلف شرایط زندگی متفاوتی با سایر افراد جامعه داشته و از بسیاری از مزایای اجتماعی که سایر افراد جامعه برخوردارند از جمله خدمات سلامت محروم می مانند. مثل حاشیه نشین ها، گروه های مختلف قومی و...
مواردی که معمولاً مورد غفلت قرار می گیرد در مقایسه با دیگران شامل امکان تحصیل، شرایط اشتغال برابر و یا برخورداری از حمایتهای اجتماعی است.در این نشست به تحلیل تأثیر موارد یاد شده بر سلامت در طیف وسیعی از کشورهای مختلف با ساختار متفاوت پرداخته می شود.
اقدام در زمینه مؤلفه های اجتماعی سلامت عادلانه ترین و مؤثرترین روش برای ارتقای سلامت مردم و کاهش نابرابریهای بهداشتی است. مراقبتهای مناسب پزشکی حیاتی بوده اما تا زمانی که عوامل ریشه ای اجتماعی که سلامت افراد را به مخاطره انداخته مورد توجه قرار نگیرند، سلامت در جامعه تأمین نخواهد شد.حمایت از کشورها در تثبیت سلامت به عنوان هدفی مشترک که بسیاری از نهادهای دولتی و بخش های جامعه در تحقق آن نقش دارند، همکاری با کشورها به منظور تسهیل اقدامات فراگیر در مورد عوامل اجتماعی سلامت و کمک در جهت ساختن نهضت جهانی برای اقدام در زمینه عدالت بهداشتی از مهم ترین اهداف این اجلاس است.

مریم غفاری

منبع : روزنامه همشهری