معنای واقعی تقریب مذاهب

● مقدمه
اهمیت مسأله تقریب بر هیچ کس پوشیده نیست و حتی عالمان پیشین، اعم از شیعه و سنّی با بررسی مبانی فقهی، تفسیری و کلامی و... برای تحقق آن کوشیده‌اند، چراکه آنان به این نکته اساسی آگاه بودند که یکی از راه‌های مهم در تقریب بین مذاهب، بررسی منابع و مبانی فقه تطبیقی است. کشف این واقعیت که اختلاف بسیاری میان نظریات پیشوایان مذاهب گوناگون وجود ندارد، نقش مهمی در تقریب بین مذاهب ایفا می‌کند. در این نوشتار، موانع و راه‌های تقریب مذاهب اسلامی بررسی می‌شود.
● تقریب مذاهب
مقصود از تقریب، این است که علمای هر مذهب درباره مذاهب دیگر مطالعه كنند تا به این نتیجه برسندکه همه آنان در اصلِ اعتقادات (اسلام)، اشتراک نظر دارند. همه مسلمانان در اصلِ اسلام؛ یعنی اعتقاد به خدا، وحدانیت خدا و نبوت پیامبر و اعتقاد به معاد با یکدیگر مشترک هستند؛ بنابراین، تقریب بین مذاهب اسلامی، عبارت است از: تقریب بین آنها از راه بحث‌های علمی، کلامی، تفسیری، حدیثی، اصولی و فقهی و...، و تحقق این امر به اجتماع عالمان مذاهب اسلامی در مکانی واحد و طرح مسائل نظری اجتهادی در محیطی صمیمی برای دستیابی به حقایق و واقعیت‌های اسلامی، و نشر نتیجه بحث‌ها بین پیروان وابسته است و هدف از تقریب مذاهب اسلامی، این است که مسلمانان، خود را امت واحده بدانند: « ان هذه امتکم واحده و انا ربکم فاعبدون».
● پیشینه وحدت و تقریب
سابقه وحدت اسلامی به آغاز دین اسلام برمی‌گردد که میان صحابه رسول خدا اختلاف و منازعه پیدا می‌شد و قرآن، مسلمانان را از آن منع می‌کرد. از جمله در جنگ احد، که خداوند در سوره آل عمران می‌فرماید: «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا»، تأکید بر وحدت و پرهیز از اختلاف، دالّ بر وقوع تفرقه در بین آنهاست.
تاریخ اسلام پس از رسول اکرم (ص) تا به امروز، شاهد اختلاف و تفرقه میان مذاهب اسلامی بوده است. در واقع تاریخچه تقریب در بعد علمی، فرهنگی و عقایدی به اواخر سده سوم و پس از آن باز می‌گردد. عالمان در آن زمان، اهمیت مسأله را درک کرده و بر آن تأکید زیاد داشته‌اند.
تقریباً از اواخر سده سیزدهم به بعد، چند تن از علمای بزرگ، مسلمانان را به وحدت دعوت کردند که در میان آنان، مرحوم سید جمال‌الدین اسدآبادی و شاگردان او شاخصند.
در حدود نیم قرن پیش در قاهره، مرکزی به نام «درالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» تأسیس و به جای وحدت یا اتحاد اسلامی که پیشتر بیان می‌شد، عنوان تقریب بین مذاهب را برگزیدند که گویای حفظ مذاهب و نزدیکی آنهاست.
در واقع جنبه مذهبی، علمی و فرهنگی آن پررنگ‌تر از جنبه سیاسی‌اش است.
● عناصر تقریب
در واقع می‌توان اهمّ عناصر تقریب را بدین صورت بیان کرد که:
۱) پیروان مذاهب، دارای دین واحدی هستند و در اصول اساسی اسلام (توحید، نبوت، معاد) اختلافی ندارند، ولی هرچند در بحث‌های کلامی، اصولی، فقهی، حدیثی و تفسیری اختلاف دارند، اختلافشان در اصول اعتقادی نیست؛ بنابراین، می‌توان به این مطلب اشاره نمود که اختلاف عالمان مذاهب در مسائل نظری فرعی است که بر اساس اجتهاد، تجویز شده است، چراکه « ان للمجتهد المصیب اجران و للمخطی اجر واحد: اگر نظر مجتهد مطابق با واقع باشد، دارای دو پاداش و اگر مطابق با واقع نباشد، دارای یک پاداش است».
بنابراین هر یک از آنها باید یکدیگر را در مسائل اختلافی معذور دارند و برابر یکدیگر صف‌آرایی نكنند. علاّمه شرف‌ا‌لدین موسوی نویسنده «المراجعات»، اختلاف بین شیعه و سنی را اختلاف میان دو مجتهد از یک مذهب در دریافت یک حکم از منبع اجتهادی می‌داند.
۲) توجه پیروان مذاهب به اشتراک آنان بر اعتبار منابع و مبانی اجتهادی کتاب و سنت که در زمان رسول خدا وجود داشته و از آنها احکام شرعی حوادث واقعه استخراج می‌شده است.
۳) اعتقاد به این مسأله که تقریب مذاهب اسلامی در عصر کنونی که دشمنان اسلام از هر سو مسلمانان را احاطه کرده‌اند، امری ضروری است.
۴) انتخاب شیوه‌های پسندیده پیشوایان مذاهب در بحث‌ها و مناظره‌ها از سوی پیروان مذاهب.
۵) اذعان به این مطلب که در شرع، نمی‌توان بدون دلیل قاطع و روشن، پیروان دیگر مذاهب را تکفیر کرد، چراکه همه به اسلام اعتقاد دارند.
۶) جمع‌آوری روایات و احادیثی که از نظر سند مورد پذیرش است. همچنین گردآوری روایاتی که در الفاظ و یا مضمون اشتراک دارند و در مبانی و مصادر همه مذاهب وجود دارند و نیز شناسایی راویان ضعیف و جاعلان حدیث در مذاهب و نقد و ابطال آنها و همچنین عرضه نمودن روایات متعارض بر کتاب خدا و اصول مسلّم شریعت.
● عوامل مطلوبیت تقریب
برای تحقق تقریب، عوامل گوناگونی دخیل هستند که برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد:
۱) ارتباط مستمر و همیشگی بین عالمان مذاهب و مطرح کردن مسائل علمی، اعتقادی، فقهی، حدیثی و... .
۲) ایجاد فرصت برای پیروان مذاهب برای طرح کردن آرا و دیدگاه‌ها.
۳) دوری علمای مذاهب از جمود، تحجر و ...، نیز برخورداری از حسن نیت و سعه‌صدر در مقام تخاطب و تبادل آرا، همچنین مراجعه به مبانی اسلامی که بر اقامه اجتماعات بر اساس برادری تأکید دارند: «انما المؤمنون اخوه».
۴) اعتبار قضیه تقریب به عنوان مسأله‌ای جدی و نه صوری و نیز عوامل دیگری همچون پیروی از سیره عملی پیشوایان مذاهب و پیروان آنها و... که در این مجال کوتاه جای پرداختن به همه آنها نیست.
● موانع تقریب مذاهب اسلامی
عوامل بازدارنده تقریب و وحدت مسلمانان بر دو گونه هستند:
الف) موانع داخلی
ب‌) موانع خارجی
دسته نخست، ناشی از خود مسلمانان و عبارت است از:
۱) تعصب شدید؛ مذهب‌گرایی افراطی که عامل مهمی در دور نگه داشتن مسلمانان از تلاش برای نزدیک ساختن دیدگاه‌هایشان است.
۲) جهل و ناآگاهی مسلمانان از مذاهب دیگر که مانعی عمده بر سر راه وحدت آنان به شمار می‌رود.
۳) سیاست‌های حاکم بر دنیای اسلام در گذشته و حال و نیز پیدایش حکمرانان متعدد و سلسله‌های رقیب در سده‌ها در جهان اسلام.
اما در رابطه با دسته دوم (موانع خارجی)، در سابق به علت نفوذ و مداخله ادیان دیگر برخی احادیث جعلی به کتاب‌های اسلامی راه یافته است و بیگانگان از همین روزنه برای تشدید اختلافات میان مسلمانان بهره بردند.
در عصر حاضر، دشمنان خارجی به هر وسیله‌ای متوسل می‌شوند تا اختلافات و فاصله بین مسلمانان را زیاد کنند؛ بنابراین، برای این منظور، امکانات گوناگون را در اختیار پیروان مذاهب قرار می‌دهند تا در برابر یکدیگر صف‌آرایی نمایند.
● راه‌های تقریب مذاهب
برای این که تقریب مذاهب به صورت عملی جلوه‌گر شود، در آغاز باید مردم را آگاه ساخت، به گونه‌ای که آنان احساس کنند پیروان دیگر مذاهب، همانند او مسلمان هستند. در این صورت، تفرقه از میان رفته و اختلاف دیدگاه‌ها جانشین آن می‌شود. کسانی که با طرح مسائل اختلافی، بین مسلمین بدبینی ایجاد کرده و آنها را متفرق می‌سازند، بی‌تردید عمل ضداسلامی انجام داده‌اند و به تعبیر امام خمینی(ره): « او نه شیعه است و نه سنّی».
از آن جا که اسلام از این درگیری‌ها و فرقه‌گرایی‌ها، صدمات بسیاری دیده است، باید برای رفع آنها کوشید. در اینجا به برخی از راه‌های تقریب اشاره می‌شود:
۱) تکیه بر مشترکات و ترک اختلافات؛ باید مسائل مورد اشتراک را درآورده و همه موضوعاتِ اختلافی را دور بریزیم.
۲) مکتب سلفیّه: این راه که قدمتی هزار ساله دارد، نیز برای اتحاد مسلمانان مطرح شده و در عصر ما هم عده‌ای از علمای اهل سنت بر آن تکیه می‌کنند؛ منظور از سلفیّه، همان صحابه پیامبر و تابعین آنان هستند. می‌گویند پیش از این که مذاهب پیدا شود، مسلمانان به چه اصول و اعتقادی باور داشتند و عمل می‌کردند.
۳) ترجیح و اختیار یک مذهب؛ غالب پیشوایان مذاهب در گذشته و حال طرفدار آن هستند؛ (البته یادآوری این نکته لازم است که آوردن این راهکارها، دلیل بر علمی و عملی بودن آنها نیست. مرحوم استاد شهید مطهری در زمینه وحدت اسلامی مقاله‌ای نوشته‌اند که می‌گویند: «هر وقت صحبت وحدت اسلامی می‌شود، عده‌ای از طرفین قیام می‌کنند که بله اینها آمده‌اند تشیع را از بین ببرند، آنها هم می‌گویند: آمده‌اند تسنن را از بین ببرند، اینها وحدت امت اسلامی را به توحید مذاهب اسلامی توجیه می‌کنند... عده‌ای دعوت تقریب و وحدت را بی‌ثمره و خنثی می‌کنند که یا به دلیل غرض‌ورزی و یا ناآگاهی و علاقه شدید به مذهب خود است...».
۴) ادغام مذاهب و مصالحه میان آنها و نیز تخییر میان مذاهب؛ مقصود از ادغام مذاهب، اخذ مختصات هر مذهب در کنار مشترکات مذاهب است تا مذاهب راضی و نوعی مصالحه میان آنها برقرار شود.
این راه‌ها (موارد چهارگانه) که گفته شد، مبنای علمی ندارند.
۵) تبیین و توضیح اختصاصات مذاهب برای دیگران توسط علما، و احتراز از شایعات و تهمت‌های رایج در میان پیروان یک مذهب نسبت به دیگر مذاهب.
۶) آگاهی و ارزیابی خسارت‌هایی که از راه نبود وحدت به مسلمانان وارد آمده است و همچنین اطلاع از اوضاع و احوال جوامع اسلامی و علل عقب‌‌ماندگی آنها و جست‌و‌جوی راه‌های نجات ایشان از این وضعیت.
۷) اهتمام به امور مسلمین که بنا بر فرمایش پیامبر اعظم (ص): «من اصبح لایهتم بامورالمسلمین فلیس بمسلم»: عدم اهتمام به امور مسلمین، فرد را از دایره اسلام خارج می‌سازد. همچنین درک روح زمان و این که بسیاری از اختلافات در عصر کنونی، سالبه به انتفای موضوع است و باید در روش بحث، مناظره و طرح مسائل مورد اختلاف تجدیدنظر کرد و راه‌های متعدد دیگری که در این مجال جای پرداختن به همه آنها نیست.
● فواید تقریب
با حصول وحدت و تقریب مذاهب اسلامی، فواید زیر بر آن مترتب می‌شود:
۱) فراهم شدن شناخت مبانی و منابع اجتهادی (استحسان، مصالح مرسله و...) که پس از عصر تشریع به وجود آمد و باعث اختلاف آرا شد.
۲) فراهم شدن زمینه دستیابی به حقایق و واقعیت‌های اسلامی در ابعاد گوناگون از راه تبادل افکار و اندیشه‌های مختلف عالمان مذاهب اسلامی.
۳) نزدیکی آرا و دیدگاه‌های عالمان اسلامی در اغلب مسائل نظری و اختلافی در ابعاد گوناگون علمی، فرهنگی، فقهی و... .
۴) تبدیل دشمنی‌ها به دوستی و دورشدن انگیزه‌های غیرعلمی در مقام تحقیق و پژوهش.
در پایان به پیام امام خمینی (ره) در آستانه مراسم حج سال ۱۴۰۱ اشاره می‌شود که فرمودند: «طرح اختلاف بین مذاهب اسلامی، از جنایاتی است که به دست قدرتمندان که از اختلاف بین مسلمانان سود می‌برند و عمال از خدا بی‌خبر آنان از جمله وعاظ السلاطین، ریخته شده و هر روز بر آن دامن می‌زنند».
و در جای دیگری فرمودند: «ما می‌خواهیم که حکومت اسلامی را مطابق اصول اساسی، آن‌طور که بر پیامبر نازل شده است، برقرار سازیم و در نزد ما شیعه و سنی فرق ندارد، چراکه این مذاهب زمان پیامبر وجود نداشته‌اند».

سیدجواد میر خلیلی
پی‌نوشت‌ها
. انبیا / ۹۲
. آل عمران / ۱۰۳
. محمد ابراهیم جناتی، فقه تطبیقی و پیشگامان آن، کیهان اندیشه، شماره ۵۹.
. علامه حلّی، مبادی الوصول، ص ۲۰۴.
. علامه شرف‌الدین، المراجعات، بنیاد معارف اسلامی،۱۳۸۳.
. حجرات/۱۰
. امام خمینی، صحیفه نور، ج ۶، ص ۲۴۰.
. به نقل از ندای حدت، ص ۱۸۸.
. اصول کافی، کتاب الایمان، باب ۷۰، حدیث اول.
. امام خمینی و هم‌گرایی جهان اسلام، ص ۹۳.
دیگر منابع:
۱۱. محمد سعید معزالدین، پیام وحدت، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛ ۱۳۷۳
۱۲. محمد سعید معزالدین، آوای تقریب، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی فقه، ۱۳۷۶
۱۳. محمد سعید معزالدین، ندای وحدت، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۷۴
طلبه درس خارج حوزه علمیه قم و دانشجوی کارشناسی ارشد