سینمای سیاه و سفید

چندی پیش سینمای آفریقا بزرگترین کارگردان خود، «عثمان ثمبنن» ملقب به پدر سینمای آفریقا را از دست داد. سینمای آفریقا عملاً با تولد اندیشه های ایدئولوژیکی مبتنی بر نبرد مسلحانه آزادیبخش، ظهور انجمن های مدافع سیاهان در امریکا مانند سازمان بلک پنترز، شورش ها و انقلاب های متعدد در کشورهای مختلف آفریقا و رسیدن به آگاهی و درک خیزش برای دست یافتن به استقلال ملی جان گرفت. سال های پربار دهه شصت، گسترش موج های نو سینمایی و اشاعه تفکر جامعه آزاد بی شک در این بین تاثیر ویژه یی داشته است. لذا سینما برای آفریقا- غیر از کشور مصر - به اندک شمار کارگردانانی ختم می شود که در دهه های شصت و هفتاد ظهور کردند که از آن میان می توان به مدهونرو اهل موریتانی، عمرو گاندا و مصطفی آلاسان اهل نیجر، تمیتی باسوریرا اهل ساحل عاج، دیکونگو پیپا اهل کامرون، باباکارثامب ماخارام و عثمان ثمبنن اهل سنگال اشاره داشت. آفریقای جنوبی جزء نخستین کشورهایی است که سینما به آنجا راه پیدا کرده است، اما کشمکش اصالت دهی و هویت یابی میان سیاهان درمانده و سفیدپوستان مدعی، مجال رویگردانی سینما به عنوان هنر را در این کشور سلب کرد و لذا درونمایه اصلی عمده آثار این کشور - خصوصاً در دهه های اخیر - به بازتاب این وضع بغرنج و روند زندگی سیاهان در چنین شرایطی معطوف می شود.
غالب فیلم هایی هم که تا سال ۱۹۰۹ در این سرزمین به نمایش درمی آمد، آثار انگلیسی و امریکایی بود که با پروژکتورهای سیار اولیه با نام بیوسکوپ (Bioscope) به نمایش گذاشته می شد. (گفته می شود امروزه بیوسکوپ نام سالن سینمایی مشهوری است در ژوهانسبورگ.)بیشتر فیلم های آفریکان زبان دهه های ۴۰ و ۵۰ که اغلب کمدی یا ملودرام بودند، با تزریق دیدگاه ها و نظرات ناسیونالیستی، جانبی یکطرفه را بروز می دادند. تا این سال ها سیاهان آفریقای جنوبی هنوز نه با فیلمسازی آشنا بودند و نه اجازه یادگیری یا آموزش آن را داشتند. در واقع هیچ گونه جایگاه و مجالی برای فیلمنامه نویسان و کارگردانان سیاهپوست این کشور وجود نداشت. رویکرد صنعت فیلمسازی این کشور به مسائل سیاسی - اجتماعی، با موضوعیت مسائل سیاهان آفریقای جنوبی، با فیلم «بنال وطن» (۱۹۵۱) زولتان کوردا بر اساس رمان مشهور آلن پیتون، به خوبی هویدا شد. این فیلم، در سبک و سیاقی جدید، خفت و مذلت اقتصادی و اجتماعی سیاهان را به تصویر می کشد. فیلمساز مستقل نیویورکی، لیونل روگوزین با فیلم«Come Back, Africa» (۱۹۵۹)نخستین فیلم محلی - و در واقع با فضاسازی واقعی - این کشور را ساخت که داستان مردی سیاهپوست را به نام زکریا بازگویی می کند؛ کارگری مهاجر بدون مهارت های شغلی در سرزمینی که هیچ گونه حقوق کاری برای وی قائل نیست. در واقع این فیلم نمونه یی کهن الگو برای فیلم هایی شد که شرایط جانفرسای سیاهان را در زیر یوغ آپارتاید نشان می دهد.
در دهه پنجاه، کمپانی فاکس قرن بیستم هالیوود تصمیم گرفت مستقیماً به صنعت سینمای آفریقای جنوبی وارد شود. بدین ترتیب دهه های شصت و هفتاد دوران شکل گیری شاکله اساسی سینمای این کشور را دربرداشت. در نمایه اغلب آثار دهه شصت صنعت فیلمسازی سفیدپوستان آفریکانر ها، بررسی و مرور شکاف ها و انفصالات ایدئولوژی نژادپرستی بود. مثلاً فیلم «کاترینا» ساخته روتنباخ، از حیث ارائه تصاویر وحشت آور نژادپرستانه و سیستم طبقه بندی نژادی، نمونه یی کامل است. داستان فیلم درباره زنی رنگین پوست به نام کاترینا است که درصدد است پوست خود را سفید کند. از فیلم Jannie Totsiens(۱۹۷۰) یانس روتنباخ، می توان به عنوان آوانگارد ترین فیلم تاریخ سینمای آفریقای جنوبی یاد کرد؛ اثری که نمایشی اخلاقی انتقادی را در اسلوبی اکسپرسیونیستی ارائه می دهد. در دهه شصت سانسور شدیدی بر فیلم های داخلی و آثار خارجی اعمال می شد و فیلم هایی مانند «از نبرد الجزیره» (جیلو پونته کوروو)، با گذر از تیغ سانسور به نمایش درآمدند.
یکی از معدود کارگردانانی که در سطح بین المللی به شهرت دست یافت، جیمی اویس بود. اویس در سال ۱۹۷۵ جایزه بهترین فیلم مستند گلدن گلاب را برای فیلم «آدم های نازنین» به دست آورد، موفقیتی که در سال ۱۹۸۰ مجدداً تکرار شد.فیلمسازانی همچون روتنباخ و دونیش سینمایی منتقدانه و بحث برانگیز را در این کشور بنا نهادند و با اسلوب اداره کشور، قوانین یارانه، سانسور و موضوعات مساله زای جامعه به مخالفت پرداختند (جالب توجه آنجاست که تا سال ۱۹۸۵ سالن های سینمای آفریقای جنوبی به دو بخش سیاهان و سفیدان تقسیم می شد). از اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰، تعداد کثیری از کارگردانان چه در قالب آثار ویدئویی و چه آثار سینمایی، به ساختن فیلم هایی با درونمایه معضلات سیاسی - اجتماعی جامعه پرداختند. برخی از این آثار در جشنواره های کوچک منطقه یی نمایش داده شدند. عمده فیلم های این سال ها با هزینه های اندک و غالباً با سرمایه خود کارگردان و دست اندرکاران فیلم یا از سوی سازمان های فعال سیاسی و ارگان های پیشرو تهیه می شد. این آثار سینمایی عموماً با همکاری دو گروه متحد تدارک دیده می شد؛ گروهی از دانشجویان سفیدپوست مخالف نژادپرستی و گروهی از کارگران سیاهپوست که آرزو داشتند واقعیت زندگی خود را در جهان جامعه آفریقای جنوبی با تصویری مکنون از فضای بومی و ذاتی آنجا در قالب فیلم به نمایش بگذارند. با مروری بر آثار مهم سال های اخیر سینمای آفریقای جنوبی تنوع و گوناگونی درونمایه ها و بداعت فکری و نگره یی کارگردانان این کشور را مشاهده می کنیم. نامزد جایزه اسکار شدن فیلم «دیروز» ساخته دارل ردوت از پیامدهای سینمای رو به رشد سال های اخیر سینمای آفریقای جنوبی است.

سامی آستان

منبع : روزنامه اعتماد