حقیقت سهمگین

اشاره كردیم كه در قرن ،۱۶ كالون فرانسوی ذهن بشر را كارخانه بت سازی دائم خواند و هدفش، در درجه اول، به زعم خود، درهم شكستن بت های كلیسای كاتولیك بود و البته طنز تاریخ این بود كه خود وی با آئینش به جای بت های كاتولیك ها در برابر عقل و فكر انسان ها بت های تازه ای پرداخت و برپا ساخت و این معنایی جز تداوم بت سازی نداشت و شاید تائید كنایه آلودی بود بر حكمی كه شخص كالون صادر كرده بود، ذهن بشر كارخانه بت سازی است و البته خراب كردن این كارخانه خیالی واهی بیش نیست و این آرمان كه این كارخانه روزی دیگر بت تولید نكند احتمالاً كمال مطلوب دست نیافتنی بشر باقی خواهد ماند. چنان كه دیدیم، این استعاره برای كالون مفهومی خاص داشت اما این امكان بود و هست كه دلالت های استعاره وی را گسترش بخشیم.
ذهن بشر، به زعم كالون، مدام در كار بت سازی است برای فرار از حقیقت. درست است كه نباید از اول مفهوم «حقیقت» را زیاده روشن گیریم، ولی عجالتاً این مدعا را بپذیرید كه مواجهه با حقیقت سهمگین است و ذهن آدمی برای تاب آوردن آن به پیش فرض های آرام بخش پناه می برد. چنان نیست كه همه پیش فرض ها باطل باشند یا بطلانشان مسلم باشد تا بتوانیم به «همه» آنها اطلاق بت كنیم همچنان كه در كارخانه ذهن بشر تنها بت تولید نمی شود، اما همین قدر كه بت پیوسته تولید می شود، «فعالیت» متقابل آن، یعنی تولید پتك، هم باید مستمر باشد.
از همین جا می توان این حكم را پیش كشید كه فلسفه پیش از هر چیز یك «فعالیت» است و محصول فعالیت آن همان ایده ها هستند، ایده هایی كه ابتدا برای شكستن بت ها (بخوانید، زدودن خطاهای ذهن) به كار می روند اما هرآینه در آستانه بدل شدن به بت های تازه اند. در نوبت پیش به هم ریشه بودن بت و ایده در زبان های اروپایی و نسبت شان با «دیدن» اشاره كردم: eidolon، idea، eidos و idein.
اما اگر از حوزه الاهیات بیرون آئیم، تقصیر این كه كارخانه ذهن بت می سازد و خود را به خطا می اندازد به گردن كیست؟ مقصران دیرآشنا و دم دستی حواس آدمی اند.

صالح نجفی

منبع : روزنامه شرق