اصل اخلاقی تغافل

تعالیم دینی ما تکیه ویژه‌ای بر اخلاق‌، اعتقادات و احکام دارد. به طوری که تعلیم و تعلم را در این سه بخش را فرضیه و لازم بر تمام افراد بشر معرفی می‌کند. در کتاب اصول کافی در باب فضل علم ازحضرت صادق علیه‌السلام نقل شده است . قال رسول الله صلی‌الله علیه و آله: طلب العلم فریضه علم کان مسلم الا ان الله یحب بغاه العلم (( ۱) طلب علم واجب و فرض بر تمام مسلمان‌ها می‌باشد آگاه باید که خداوند تبارک و تعالی صاحبان علم را دوست دارند.)
در تفسیر اینکه این چه عملی است که واجب بر همه می‌باشد .
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : “ انما العلم ثلاثه آیه محکمه و فریضه عادله او سنه قائمه و ما خلاهن فهو فصل .”(۲)
حضرت فرمودند: علم سه تاست آیه محکم که در مورد اعتقادات است فرضیه عادله که احکام شرعی ا ست و سنت قائمه اخلاقیات و هر چه غیر این سه باشد فضل و خوبی است و وجود ندارد.
پیشوایان دینی این مسائل را به نحو احسن در زندگی خود اجرا کرده‌اند. در بخش اخلاق اصول فراوانی داریم که در کتب اخلاقی سیره‌ای زندگینامه ائمه ذکر شده است. پس فرض است بر همه مسلمانان اصول اخلاقی را یاد گرفته و آن را در زندگی به کار ببندند. یکی از مهمترین اصول اخلاقی که کمتر مورد عنایت واقع شده “اصل تغافل” می‌باشد.
● معنی تغافل:
تغافل یعنی شخصی چیزی را می‌داند واز آن آگاهی دارد ولی از روی مصلحت خود را غافل و بی خبر نشان می‌دهد به گونه‌ای که طرف مقابل تصور می‌کند از موضوع بی‌خبر است. همچنین می‌توان از آن به چشم‌پوشی و نادیده گرفتن به خاطر مصلحت تعبیر کرد . ارزش این عمل اخلاقی آنقدر زیاد می باشد که احادیثی ممتاز در مورد آن نقل شده است.
امام زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: ان الصلاح الدنیا بجزار فرها فی کمتین :اصلاح الشان المعایش ملامکیال ثلثاه فطنه و ثلثه تغافل : (۳)
( همانا سامان یافتن همه امور دنیا دو جمله است‌: درست شدن دنیا و وضع زندگی پیمانه پری است که دو سوم آن توجه و هوشیاری است و یک سوم آن نادیده گرفتن است.)
حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام فرمودند: من لم یتغافل و لا یغض عن کثیر من الامور تنصف عیشته”((۴ )هر کس نسبت به بسیاری چیزها بی‌توجهی و چشم پوشی نکند زندگیش ناگوار شود .)
باز درحدیث دیگری فرمودند : لاحلم کاالتغافل، لا عقل کاالتجاهل (۵)
هیچ بردباریی چون نادیده گرفتن نیست و هیچ خردمندی چون وانمود کردن به نادانی و بی‌اطلاعی نیست.
اتفاقات زیادی در اعمال روزانه ما وجود دارد که با رعایت تغافل و چشم پوشی می‌توانیم آسایش جامعه را حفظ کرده و انسانی با آنها برخورد نماییم. یا اینکه بدون در نظر گرفتن اصل و هرچه مقتضی کار باشد با عجله تمام با آنها روبرو شویم.
بر فرض مثال همه ما در جامعه به نحوی با افراد مختلف اعم از حسود، مغرض ، بی‌بندو بار حتی بی دین و بهانه جو و... مواجهه می‌شویم اگر بنا شود در هر موضوعی به‌طور مستقیم وارد شویم آسایش ما به هم می‌خورد ودست به گریبان درگیری‌های گوناگون می‌شویم. می‌توانیم طبق معمول عکس‌العمل تند و در مقابل جمع داشته باشیم که موجب از بین رفتن قبح گناهان و شخصیت و عزت افراد شخص شود در حالی که با رعایت اصل تغافل، با صبر انقلابی و تحمل و سرپنجه تدبیر قضایا غیرمستقیم قابل حل شدن هستند و جامعه نیز در آرامش بیشتری قرار می‌گیرد . هم آرامش خود را حفظ کرده‌ایم و هم به‌طور غیرمستقیم با موعظه و استدلال و نصایح مهرانگیز طرف مقابل را به اشتباه خود واقف نموده و در بسیاری از موارد به اصلاح او پرداخته‌ایم.
به‌عنوان مثال فرزند پولی را از جیب پدر یا کیف مادر بدون اجازه برمی‌دارد بعد از اطلاع والدین از تنبیه استفاده کرده و به او بگویند: ای بچه دزد...! و در حضور دیگر اعضای خانواده او را کتک زده تا دیگر این عمل را تکرار نکند. اما نوع دیگر رفتار این گونه است که پس از اطلاع خودشان را به بی‌اطلاعی بزنند بعد غیرمستقیم از موارد تربیتی روانشناسی استفاده کنند به او بگویند: لقمه حرام انسان را به شر عاقبت مبتلا می‌کند- روح انسان را سیاه و پلید می‌کند- موجب عذاب اخروی می‌شود و دیگر افراد خانواده را به هیچ وجه آگاه نکنند در همه حال مواظب او باشند که این عمل عادت او نشود. احتیاجات او رابرآورند و ... عمل کردن به چنین اصول اخلاقی ما را در روابط نیک اجتماعی سامان می‌دهد واز به هم پاشیدگی و آثار شوم آن حفظ می‌کند.
حضرت امیرالمومنان علیه السلام روزی دیدند چند نفر از خوارج در کوفه به ایشان فحش و ناسزا گفتند ایشان با کمال بزرگواری از کنار آنها رد شد و فرمودند: منظورشان من نیستم.
البته ناگفته نماند که بین تغافل و غفلت فرق بسیاری وجود دارد . غفلت خصلت ناپسندی است که از آن به شدت نهی شده است.
غفلت یک نوع بی‌تفاوتی و سستی ومستی است که انسان را از یاد خدا و مسائل زنده اسلام دور نگه می‌دارد.
حضرت علی علیه‌السلام فرمودند : “ الغفله اخیر الاعداء”(۶) غفلت، زیان بخش‌ترین دشمنان است.
در جای دیگری می‌فرمایند : “الغفله ضلاله” (۷) “ غفلت یک نوع گمراهی”
دلیل چنین فرمایشات این است که غفلت باعث می‌شود که راه هدایت و نور را انسان گم کند از خدا و مسائل دین اگر کسی آگاهی نداشته باشد این بزرگترین گمراهی است و این گمراهی به هلاکت انسان می‌انجامد.
لذا خداوند متعال در حدیث قدسی به حضرت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرمایند : “... من یغفل عنی لا ابالی بابی واد هلک .”(۸)
کسی که از من غافل باشد باکی ندارم( اهمیتی نمی‌دهم ) که او در چه بیابان و دره‌ای به هلاکت می‌رسد.
تشخیص موارد تغافل و اینکه مصادیق غفلت زدگی و تغافل کدام است به خاطر حساس بودن موضوعات باعث خلط آنها می‌شود .یکی از موارد خلط در تربیت فرزندان است.
در اسلام بر والدین وظیفه تربیت و اصلاح فرزندان را واجب کرده است در حدیثی حضرت صادق علیه السلام می‌فرمایند : “والدین باید برای فرزندان خود سه کار را انجام دهند :
۱) اسم نیکو بر آنها بگذارند
۲) مراقبت شدید در تربیت آنها داشته باشند
۳) برای آنها همسر خوب اختیار کنند . (۹)
ایشان مراقبت شدید والدین در تربیت از حقوق واجب فرزندان بر والدین دانسته‌اند .
مربی شایسته ولایق باید تمام قابلیت‌های درونی واستعدادهای نهانی کودک را با مراقبت‌های عملی و علمی تدریجا پرورش داده و از حالت قوه به فعل و بروز برساند. از طرف دیگر زمینه‌های نامطلوب را در او سرکوب کند.
در واقع والدین برای نیل به سعادت و تامین کمال لایق فرزندان از نظر تربیت باید به دو اصل توجه نمایند. اول : احیای استعدادهای مفید ۲- اماته و از بین بردن تمایلات مضر و زمینه‌های نادرست
دوم: باید گفت در سالهای اخیر متاسفانه به خار غفلت از این وظیفه خطیر که نباید صورت می‌گرفت ناهنجاری‌های غیراسلامی به وجود آمده است. مباحث غیرفرهنگی و غیراسلامی نظیرمهمانی‌های مختلط، روابط ناصحیح بین دختران و پسران و مسائل غیرعلمی اینترنت همگانی شدن استفاده غیراخلاقی از امکانات موبایل ، بلوتوث، پیام‌های کوتاه،‌ چت از غفلت از اصل دوم ناشی می‌شود زیرا والدین در خانه، مسئولین آموزش و پرورش در مدارس هیچ کوششی در از بین بردن این تمایلات حریصانه در جوان نکردند و با غفلت یا تغافل بی‌جا حتی بعضی با خوشحالی از اینکه جوانان همراه و پیرو تکنولوژی شده‌اند مشوق آنها شدند اگر این تمایلات سرکوب نشود و به راه اصلی و مستقیم خود هدایت نشود انحرافی بس عظیم جامعه را فرا می‌گیرد که امواج آن را در رفتار اغلب جوانان کشورمان مشاهده می‌کنیم و این انحراف که درخانواده و آموزش و پرورش به وجود می‌آید به ضرورت به انحراف جامعه منجر می‌شود.
والدین با به هم آمیختن این دو اصل تربیتی و استفاده کردن به جا از اصل تغافل و هوشیاری می‌توانند جامعه‌ای اخلاقی پرورش دهند .

مهدی قاسم پور
منبع :
۱- اصول کافی، ج اول، کتاب فضل علم ، ح ۱،ص ۲۳
۲- همان، ح ۹، ص ۲۴
۳- میزان الحکمه، ج ۹، حدیث ۱۵۲۲۱ ، ص ۴۳۷۴
۴- همان ، ح ۱۵۲۲۰، ص ۴۳۷۴
۵- همان، ح ۱۵۲۲۴، ص۴۳۷۴
۶- غررالحکم، میزان الحکمه، اصول اخلاقی امامان، محمد مهدی اشتهاردی ، ص ۸۵‌
۷- همان
۸- همان
۹- حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه السلام - قدرت الله مشایخی ، ص ۳۵۸

منبع : روزنامه رسالت