آرامگاه حمداللّه مستوفی ، قزوین

این آرامگاه در شرق شهر قزوین، در محله پنبه‌ریسه و مشرق میدانگاه، در میان امام‌زاده علی و امام‌زاده آمنه خاتون قرار گرفته است و به «گنبد دراز» نیز معروف است. حمداللّه مستوفی، جغرافیادان معروف كه از خاندان مستوفیان بود،‌ در سال 680 هـ.ق در این شهر به دنیا آمد و تا حدود 750 هـ.ق زیست. او در ابتدا از طرف خواجه رشیدالدین فضل‌‌اللّه به سمت مستوفی زنجان، ابهر و طارم منصوب گشت و پس از قتل خواجه، به دستگاه وزارت غیاث‌الدین محمد راه یافت و مدت‌ها در سلك ملازمان خاندان وی به سر برد و در سال 720 هـ.ق منظومه ظفرنامه را سرود. آرامگاه او برجی است كه در قرن هشتم هـ.ق ساخته شده است. محوطه كنونی آرامگاه، بیش از 380 مترمربع است كه اندكی بیش از 30 متر آن زیربنای برج است و بقیه جزءِ حیاط آرامگاه است. درِ ورودی این محوطه، از سمت جنوب غربی است و حصار آرامگاه در سال 1310 هـ.ش به همت مردم علاقه‌مند و به جهت جلوگیری از خرابی بنا، كشیده شده است. نقشه بنا در خارج، مربع شكل است كه در بالا به هشت ضلعی و سپس به استوانه تبدیل می‌شود. بخش استوانه‌ای بنا، مقرنس‌كاری شده است. این بنا از آجر ساخته شده است و فاصله آجرها بندكشی شده است و گنبدی مخروطی‌شكل بر روی آن استوار شده است. این بنا، یكی از ساختمان‌های باشكوه اواخر دوره مغول به شمار می‌‌آید. درِ آرامگاه كه از چوب ساخته شده است،‌ درغرب آن قرار دارد. خودِ قبر در سردابی قرار دارد و روی آن، اتاق چهارگوشی ساخته‌اند كه درِ آن از جانب غرب باز می‌شود و كف آن با كف حیاط برابر است. جلوی این در، راه‌پله‌ای هست كه به سرداب منتهی می‌شود. ازاره اتاق روی سرداب، از كاشی فیروزه‌ای ساده است و زیر پایه‌های گنبد، دورتادور،‌ كتیبه‌ای جای دارد كه در آن سوره مباركه «دهر» را به خط نسخ گچ‌بری كرده‌اند. در سال‌های بعد، در ضمن تعمیر بنا، كتیبه را رنگ‌آمیزی كرده‌اند. كف این اتاق صاف است و سطح آن با سنگ‌های معمولی فرش شده است. سقف اتاق نیز به شكل گنبد است و از كتیبه به بالا، با آجر ساخته شده و بندكشی شده است. درِ ورودی با رنگ لاجوردی بندكشی شده است. در جانب شرقی این اتاق و بالای ازاره،‌ فضای طاقچه‌مانندی هست كه قبلاً دری دولنگه داشته است. نمای خارجی گنبد سابقاً آجری بود، اما اخیراً آن را با كاشی سبز پوشانده‌اند. مقرنس‌سازی دورتادور دایره پایین گنبد غالباً ریخته و دوباره‌ بازسازی شده است. زیر مقرنس‌‌سازی، كتیبه‌ای از كاشی لاجوردی جای داده‌اند كه در آن، به خط نستعلیق،‌ زندگی‌نامه حمداللّه مستوفی، به اختصار، بیان شده است.
در زیر، بخشی از نوشته حمداللّه مستوفی در مورد خصوصیات جغرافیایی شهر قزوین از كتاب نزهه‌القلوب نقل می‌شود :
قزوین از اقلیم چهارم ... در كتاب التبیان آمده كه شاپور بن اردشیر بابگان ساخته است و «شادشاپور» نام نهاده و همانا آن شهری بوده كه در میان رودخانه‌های خررود و ابهررود می‌ساخته‌اند و آنجا اطلال‌ بارو پدید است و مردم آنجا در دیه «سرجه» كه به اردشیر بابگان منسوب باشد، مسكون ماند و مشهور است و در كتاب تدوین مسطور است كه حصار شهرستان قزوین كه اكنون محلتی است در میان شهر، شاپور ذوالاكتاف ساسانی ساخته، تاریخ عمارت آن ماه ایار سنه ثلاث و ستین و اربعمایه اسكندری طالع عمارتش برج جوزا اطلال آن بارو هنوز باقی است. به زمان امیرالمؤمنین عثمان رضع برادر مادریش ولیدبن عقبه الاموی سعیدبن العاصی الاموی را به ایالت آن ثغر فرستاد. او حصار را به مردم مسكون گردانید و شهری شد و امیرالمؤمنین الهادی باللّه موسی بن مهدی در آن حوالی شهرستانی دیگر كرد و مدینه موسی خواند و غلامش مبارك تركی شهرستان دیگر ساخت و مباركاباد خواند. چون خلافت به هارون‌الرشید رسید، اهالی مداین مذكوره از تغلب دیالمه و ارتعاج و پریشانی خود بدو شكایت كردند. او باروی كه محیط مداین ثلاثه و دیگر محلات بود،‌ بنیاد فرمود و جهت وفات او به اتمام نرسید تا در عهد معتز خلیفه موسی بن بوقا، در سنه اربع و خمسین و مائتین هجری عمارت آن بارو به اتمام رسانید و به مردم مسكون گردانید و شهری عظیم شد. به خلاف ادوار بروج هوایش معتدل است و آبش از قنواتست و درو باغستان بسیار است و در هر سال یك نوبت به وقت آب‌خیز سقی كنند. انگور، بادام و فستق بسیار ازو حاصل شود. بعد از سقی سیل خربزه و هندوانه بكارند؛ بی‌آنكه آب دیگر یابد، برِ نیكو دهد و اكثر اوقات آنجا ارزانی غله و انگور باشد. نانش نیكو است و از میوه‌هاش انگور و آلو بزمج خوب است. شكارگاه‌ها و علفزارها نیكو دارد به تخصیص علف اشتر بهتر از دیگر ولایات بود و شتر قزوینی به قیمت‌تر از شتران دیگر. بر سه فرسنگی آنجا چشمه است؛ او را انكول خوانند و در روزهای گرم تابستان آب آن چشمه یخ بندد و اگر روز خنگ باشد، یخ كم‌تر باشد. چون یخ شهر تمام شود، یخ از آنجا آرند و مردم آنجا بیش‌تر شافعی مذهب‌‌اند و در كار دین به غایت صلب و زیرك؛ اندكی حنفی و شیعی نیز باشد و با وجود قرب و جوار هرگز ماسور ملاحده نشدند و در آنجا مشهد امام‌زاده حسین پسر امام علی بن موسی‌الرضا عم و قبر یكی از صحابه و مزار اولیاء كبار بسیار است مثل خواجه احمد غزالی و رضی‌الدین طالقانی و ابوبكر شادانی و ابراهیم هروی و خیرالنساج سامری و ابن‌ماجه محدث و علك و فلك قزوینی و نورالدین و جمال‌‌الدین جیلی و امام‌‌الدین رافعی و غیرهم و حقوق دیوانی آنجا به نمغا مقرر است و به مبلغ پنج تومان و نیم به دفتر درآمده و ولایتش كمابیش سیصد پاره دیه و مزرعه است به هشت ناحیه و در آن دیه‌های معتبر است؛ چون فارسچین و خیارج و قریستن و شال و سگزآباد و سیاه‌دهان و سومیقان و شهر سیاهك و شرفاباد و فراك و مارین و امثال آن ولایات را نیز پنج تومان و نیم حقوق دیوانی است.