رشد اطلاع رسانی اسلامی در ترکیه پس از ۱۹۸۳

رویکرد به اسلام در نیمه دوم سدة بیستم میلادی، مبحثی مهم در بین متفکران و پژوهشگران حوزه های اسلام شناسی و شرق شناسی بوده است. مورد ترکیه به دلیل ویژگیهای تاریخی و جغرافیایی و ملی آن برای برخی تحلیلگران، نمود جذاب تری داشته است. آنان از منظر اسلام گرایی جدید ترک ها، به بررسی ابعاد این جامعه روی آورده اند. عبد الله معوض رابطه دو مقوله اسلام و پلورالیسم دینی و سیاسی را در ترکیه بین سال های ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۱ مطالعه کرده و فرضیه رابطه «دمکراسی در کشورهای اسلامی» با «ازدیاد قدرت اسلام گرایان» را آزموده است. وی نتیجه این مطالعات را در کتابی زیر عنوان اسلام و کثرت گرایی در ترکیه منتشر کرده است. مقاله حاضر، بخشی از اثر مزبور است.
مطابق نتیجه گیری نویسنده، دموکراسی و آزادی در هر کشور اسلامی، بستر مناسب برای ارتقای اسلام گرایی است. این استنتاج دقیقاً مخالف دیدگاههایی است که آزادی را مخل و مضر به باورهای ایمانی و دینی می دانند.
تلقی عمومی آن است که پس از دولت لائیک آتاتورک، جامعه ترک به قعر سکولاریزم فرو غلتید و علقه های ایمانی آغشته به آموزه های اعتقادی در این جامعه از رونق و جذابیت افتاد؛ در حالی که این پژوهش از افزایش و رشد اسلام گرایی در ترکیه خبر می دهد. گر چه این مقاله تنها به نمادها و مظاهر فرآیند رو به رشد اسلام در ترکیه یعنی نشر کتاب، نشریه و روزنامه های اسلامی می پردازد، گویای بسیاری از واقعیت ها است.
● رشد اطلاع رسانی اسلامی در ترکیه پس از ۱۹۸۳[۱]
ترکیه از سال ۱۹۸۳، شاهد تحولات بزرگی در حوزة اطلاع رسانی اسلامی ـ انتشار کتاب، روزنامه و مجلات اسلامی ـ بوده است. البته منظورمان، اطلاع رسانی اسلامی از طرق رسمی (حکومتی) که «مدیریت امور دینی» (از اداره های دولت سکولاریستی ترکیه) آن را هدایت می کند، نیست؛ بلکه مقصود، آن نوع اطلاع رسانی است که نقش سخنگوی جنبش احیای اسلامی را بازی می کند یا نسبت به اوضاع کنونی که ناهمگون با ارزشهای اسلام است، موضع انتقادی دارد. اطلاع رسانی، از یک سو با گروهها و جریانات اسلامی در ارتباط است که عملاً به خاطر رشد دموکراسی، توانسته اند از فعالیت مخفی به فعالیت علنی روی آورند و از سوی دیگر، با بنیادهای دینی (غیر وابسته به حکومت) و اندیشمندان و فرهنگ دوستان اسلامی غیر دولتی پیوند دارد.
● کتابهای اسلامی
در بازار نشر کتاب ترکیه، قرآن کریم از سال ۱۹۸۳، بیشترین توزیع را در این کشور داشته است. در ردة بعد، کتابهایی قرار دارند که مسلمانان را به پایبندی به ارزشها و مبانی اسلام در زندگی اجتماعی دعوت می کنند و خواهان خودداری آنان از کارهای غیر اسلامی همچون سقط جنین و آزادیِ بی قید زنان می باشند. این گونه کتابها را ناشرانی اسلامی منتشر می کنند که تعداد آنها در سال ۱۹۸۹، ۱۲۰ ناشر از مجموع ۳۷۰ ناشر ترکیه برآورد شد، که همین عده حدود ۲۵% از کل کتابهای ترکیه را نیز منتشر می سازند. حمایت این ناشران از سوی بنیادهای خیریة غیر دولتی صورت می گیرد که شمارشان از ۲۰۰ بنیاد، قبل از سال ۱۹۸۰، به ۳۵۰ در ۱۹۸۳ و ۸۵۰ در ۱۹۸۵ و بالاخره به ۱۲۵۸ بنیاد در سال ۱۹۸۷ رسید. نمایشگاههای سالانة کتابهای اسلامی نیز که از سال ۱۹۸۳ به طور منظم در آنکارا و استانبول برگزار می شود، استقبال فراوانی را از سوی مردم بویژه برای کتابها و نوارهای اسلامی به خود دیده اند. البته کتابهای الگو گرفته از ایران و دارای گرایشهای انقلابی، با محدودیت هایی از ناحیة دولت مواجه هستند، خاصّه بعد از نزاعی که در نمایشگاه آنکارا در سال ۱۹۸۸ به وجود آمد و حکومت (مدیریت امور دینی) را بر آن داشت تا عرضة این گونه کتابها را در نمایشگاه سال ۱۹۸۹ ممنوع کند[۲].
● مجلات اسلامی
بنا بر ارزیابی یکی از پژوهشهای آماری در ترکیه، در فوریة ۱۹۹۱ تعداد ۱۵۰ مجلة اسلامی ماهانه و هفتگی در تیراژی حدود ۳۵۰ هزار نسخه در این کشور منتشر شده است، که بیانگر تمایلات یکایک گروههای اسلامی در انتشار مجله ای به عنوان سخنگوی خود می باشد. از مهم ترینِ این مجلات که در عین حال بیشترین توزیع و تأثیر را نیز در خوانندگان داشته اند، مجلات هفتگی مانند وحدت[۳]، جمعه[۴]و واقعی[۵] را می توان نام برد که از سال ۱۹۹۰ منتشر شده اند. البته بعضی از مقالاتِ انتشار یافته در برخی از این مجلات و به طور مشخص مجله اخیر، اسباب رنجش حکومت را فراهم ساخت و این امر منجر به توقیف برخی از شماره های آن شد. این هفته نامه ها بویژه وحدت، توجه خاصی به انتشار ویژه نامه هایی برای کودکان دارند. آنان قصد دارند از این طریق، ارتباط نسل جدید را با شخصیت پیامبر اسلام (ص) به عنوان برترین الگو، و نیز شخصیت های تاریخی ترک همچون آلب ارسلان و سلطان محمد فاتح تحکیم بخشند و با قهرمانان وارداتی از غرب به مقابله برخیزند[۶].
● روزنامه های اسلامی
سه روزنامه اسلامی عقیده[۷]، نسل جدید[۸] و زمان[۹]، روزانه حدود ۵۰۰ هزار تیراژ دارند[۱۰]. نسل جدید در سال ۱۹۸۹، به خاطر درج مقالاتی اهانت آمیز به بنیانگذار جمهوری سکولاریست ترکیه (مصطفی کمال آتاتورک)، دو بار توقیف شد. زمان، نخستین روزنامة روشنفکران اسلامی ترک است که اغلب آنها در خارج تحصیل کرده اند. از معروف ترین نویسندگان آن، فهمی قورو[۱۱] را می توان نام برد که تجدید نظر در اجرای سکولاریسم در ترکیه را لازم می داند، با این استدلال که : «سکولاریسم ضرورتاً به معنای تکریم رهبری معیّن ـ آتاتورک ـ نیست؛ چنانکه در ایالات متحده آمریکا، اگر کسی از جورج واشینگتن بدگویی کرد، مورد بازجویی پلیس قرار نمی گیرد. علاوه بر این، تلقی موجود از سکولاریسم در ترکیه، روزآمد و دموکراتیک نیست؛ زیرا در حالی که دین در امور حکومت وارد نمی شود، حکومت در امور دینی و مراسم مذهبی مداخله نموده و قید و بندهایی غیر دموکراتیک را بر مؤمنان تحمیل می کند»[۱۲]. مقصود «قورو» از جملة اخیر، تصمیم دادگاه قانون اساسی در مارس ۱۹۸۹ بود که به درخواست رئیس جمهور «افرین» صادر شد و پوشش حجاب را در دانشگاهها ممنوع اعلام کرد.
در ترکیه، ۵۰ روزنامة اسلامی نیز منتشر می شود که بسته به حجمِ توزیع و اندیشه هایی که مطرح می کنند، از یکدیگر متفاوت اند؛ اما اکثر آنها، با طریقه های دینی در ارتباط بوده و بیانگر جنبش فکری و فعال احیاگری اسلامی هستند.
مهم ترینِ این روزنامه ها عبارت اند از[۱۳]:
۱) اِجمال[۱۴] و نصیحت[۱۵] که وابسته به یکی از شاخه های طریقة قادریه هستند و هر یک از سال ۱۹۸۳ و ۱۹۸۶ به طور مرتب منتشر می شوند. تیراژ اولی ۷۰ هزار است و تیراژ دومی به ۳۰ هزار نسخه می رسد. انتشار این دو روزنامه از شهر ترابزون[۱۶] در منطقة دریای سیاه آغاز شد و همچنان مرکز اصلی آنها در آنجاست. البته این دو دارای دفترها و شعبه هایی نیز در آنکار و قونیه هستند که توزیعشان را در برخی از شهرهای ترکیه و در صدر آنها استانبول پوشش می دهد. این امر به معنای انتقال و گسترش پیام اسلامِ صوفیانه از جانب نواحی و مناطق روستایی، به مراکز شهری بویژه در میان قشر بالای طبقة متوسط است.
اجمال، در سطح بیشتری به بیان تعلیمات این طریقه پرداخته است و اهتمام افزونتری به امروزی کردن مبانی آن در تعامل با مقتضیات مدرنیته دارد. این روزنامه بینشی را مطرح می کند که نتیجه اش این است: «تمدن غرب که ترکیه و دیگر کشورهای اسلامی را مورد هجوم قرار داده، تمدنی ناقص است؛ زیرا جنبة معنوی زندگی را لغو یا به عبارت دیگر محدود کرده و عنان را به دست مادّه داده است و اشباع خواسته های دنیوی را ـ به عنوان راه خوشبختی ـ در نظر دارد. این در حالی است که اسلام، از طریق تربیت روح بشری، راهها و ابزارهای فرهنگی و معنوی لازم برای درمان این کاستیها را داراست و بر این پایه، خواسته ها و نیازهای انسان، در چارچوب اخلاقی و شرعی برآورده می شود».
۲) روزنامه رِباط[۱۷] و خطاب[۱۸]: این دو که تیراژشان در ماه، به ۲۰ هزار نسخه می رسد، اگر چه خود را گروهی اسلامی ـ صوفی و مستقل می خوانند، اما هم اکنون با طریقة نقشبندیه در ارتباط هستند. این گروه از نظر اندیشه، بر اندیشه های ابو العلاء مودودی، سید قطب و سعید حوی تکیه دارند و از نظر تشکیلاتی، به شبکه های طریقة نقشبندیه وابسته اند. انتشار این دو در سال ۱۹۸۴ در قونیه آغاز شد؛ آنگاه مرکز روزنامة خطاب به استانبول منتقل گشت و رباط، مؤسسة وقف[۱۹] را در آنکارا تأسیس کرد. این امر، نشانِ درک این دو روزنامة بزرگ، از ضرورت انتقال [فعالیت] به شهرهای بزرگ می باشد. تیراژ هر یک از این دو نیز به ۲۰۰۰۰ نسخه در ماه می رسد. مخاطب این دو روزنامه، افراد سطح پایینِ طبقة متوسط می باشند که پایه های اجتماعی و اقتصادی آنان، به خاطر سیاستهای اقتصاد سرمایه داری و ادغام ترکیه در نظام اقتصاد جهانی زیان دیده است؛ چه این دو عامل، اختلال در توزیع درآمد ملی و بالا رفتن شاخصهای تورم را به دنبال داشت.
دعوت این دو روزنامه بویژه رباط، به جهاد معنوی و سیاسی با در نظر گرفتن اولویت های این جهاد است. جهاد اصغر، مبارزه بر ضد جنبه ها و عناصر ناخوشایند، تاریک و شهوانیِ نفس بشری است تا جوانب معنوی ارتقا یابد و جهاد اکبر، بر ضد ابرقدرتها ـ حزب شیطان ـ و شیوة اقتصاد سرمایه داری غربی، حکومت سکولاریستی و علما و دانشمندانی است که مؤمنان را گمراه می کنند.
۳) روزنامه های اسلامیِ دارای ارتباط مستقیم و علنی با شاخه ها و شبکه های طریقة نقشبندیه: مهم ترینِ آنها، روزنامه اسلام است که هر ماه، در ۱۰۰ هزار نسخه توزیع می شد. اسلام در سال ۱۹۸۳ در آنکارا انتشار یافت و در سال ۱۹۸۶ به استانبول منتقل گشت. این روزنامه، در شهرهای قونیه[۲۰]، ازمیر[۲۱]، آدانا[۲۲]، ارض روم[۲۳]، قیصری[۲۴]، سیواس[۲۵] و بورسا[۲۶] دفتر دارد.
دیگر روزنامة مهم، زنان و خانواده[۲۷] با تیراژ ۶۰ هزار نسخه در ماه است. دیگری روزنامة جهان و هنر[۲۸] است که هر ماه ۲۰ هزار نسخه از آن توزیع می گردد. انتشار این روزنامه در سال ۱۹۸۵ در قونیه آغاز و سال بعد، مرکز آن به استانبول انتقال یافت. این روزنامه همچنین، انتشارات بزرگی را در سال ۱۹۸۶ ایجاد کرد که رئیسش، استاد دانشکدة الهیات دانشگاه آنکارا است. وی همسرِ دختر یکی از بزرگان مشایخ سلسلة نقشبندیه است که از نسل مؤسس این طریقه در قرن سیزدهم به شمار می رود. مقالات و پژوهشهای منتشر در این روزنامه ها که اغلبِ آنها نوشتة استادان دانشکده الهیات است، فراخوان به ضرورت اسلامی کردن کلی زمینه های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی است؛ زیرا گرفتن [مبانی] نهادهای این رشته ها را از غرب درست نمی داند. همچنین این مقالات، لازم می داند ترکیه از تلاشهایش برای ادغام در غرب ـ اتحادیه اروپا ـ دست بردارد و به سوی ادغام در امت بزرگ اسلامی (با یک میلیارد جمعیت) گام زند.
بر عکسِ نویسندگان روزنامه های طریقة نورسیه[۲۹]، نویسندگان سه روزنامة پیش گفته، معتقد به امکان استفاده از دستاوردهای علوم جدید و فن آوری هستند چنانکه بر عدم وابستگی یا تداخل علوم جدید و علوم اسلامی ـ دینی اصرار می ورزند؛ چه اولی را به طور هم زمان دارای شایستگی و نسبیت، و دومی را دارای راستی و مطلقیت می دانند.
۴) روزنامه های اسلامیِ مرتبط با طریقة نورسیه: این طریقه، منسوب به شیخ سعید نورسی است که در آغاز قرن حاضر، زیر چتر شبکه های طریقه های نقشبندیه و قادریه در شرق ترکیه رشد یافت. وی با نگارش تعدادی رساله، به بیان این نکته پرداخت که شناختِ حاصل از علوم طبیعی جدید، در قرآن نیز موجود بوده است. او از نظر سیاسی و فکری نیز، دیدگاهی مخالف با تز سکولاریزم در پیش گرفت. وی بر هماهنگی میان اسلام و علم جدید تأکید ورزید، چرا که علم جدید را تشکیل دهندة جزئی از رسالت مقدس اسلام می دانست.
از مهم ترینِ این روزنامه ها می توان: ظفر، پل و خانوادة ما را نام برد که حجم توزیع آنها در ماه بین ۲۰ تا ۸۰ هزار نسخه است. مراکز و شعبه های آنها نیز در شهرهای مختلف، از جمله ازمیر، استانبول و آنکارا می باشد. این روزنامه ها نیز همان اندیشة یاد شده را بیان می کنند؛ یعنی اینکه تمامی علوم جدید اعم از زیست شناسی، شیمی، پزشکی، هندسه و ریاضیات، نجوم و مانند آن، بیانگر علامت ها و نشانه هایی از نظام الهی در جهان هستی هستند و می توان از آیات قرآن کریم، همة کشفیات علمی و فن آوری جدید را بیرون کشید. نویسندگان برخی از این روزنامه ها معتقدند که «اگر غربی ها ـ با وجودِ داشتن علوم و فن آوری مدرن ـ به علت دور شدن از پرتو رحمت الهی، از پوچی و بی هویتی رنج می برند و برای دیگران بحران ساز هستند، مسلمانان می توانند از تمام مزایای این علوم استفاده ببرند و به خوشبختی و آرامش و تعادل میان ماده و روح دست یابند.»

نویسنده: جلال - عبد الله معوض
مترجم: علی - زاهد پور
منبع: فصل نامه - کتاب های اسلامی - شماره ۴
پی نوشت ها:
۱. بخشی از کتاب الإسلام و التعددیة فی ترکیة (قاهره، ۱۹۹۴ م، ص ۴۷ـ۵۱) است.
۲. Rahmi Gunduz، Islamic Media Important Factor in Spreading Ideology، TDN (May۲۲، ۱۹۸۹)، P.l.
۳. Vahdet.
۴. Cuma
۵. Objektif.
۶. Trabzon.
۷. Ribad.
۸. Mektup.
۹. Vakif.
۱۰. Gonul Yakar، ۱۵۰ Islamic Publication Court Readers، TDN (February۱۲، ۱۹۹۱)، P.۵.
۱۱. Bahattin Aksit، Islamic Active in Turkey، a paper Prepared for the Conference on Dynamics of States and Societies in the Middle East، Organized by Center for Political Research and Studies، Cairo University، Cairo: June ۱۷، ۱۹۸۹، P. l.
۱۲. Milli.
۱۳. Yeni Neisl.
۱۴. Zaman.
۱۵. Fehmi Koru.
۱۶. Selin Caglayan، Fundamentalism Is a Product of Secularism، TDN (May ۲۲، ۱۹۸۹)، Section B، P.۲.
۱۷. Bahattin Aksit، Op. Cit.، PP.۲.
۱۸. Icmal.
۱۹. Ogut
۲۰. Konya.
۲۱. Izmir.
۲۲.Adana.
۲۳. Erzurum.
۲۴. Kayseri.
۲۵. Sivas.
۲۶. Bursa.
۲۷. Kadin va Aila.
۲۸. Ilim va Sanat.
۲۹. Nurasiyeh.

منبع : باشگاه اندیشه