گیاهان مرتعی مورد استفاده شتر

در این مقاله سعی بر این شده است که به معرفی گیاهان مرتعی ای که شترها آنها را بر سایر گیاهان ترجیح می دهند پرداخته شود با این امید که مورد استفاده دست اندرکاران قرار گیرد .
۱ـ خار شتر Alhagi comelorum :
از خانواده پروانه آسیاها papilionacees و از بقولات (لکومینوز) می باشد . این خانواده دارای کاسبرگ زنگ مانند با پنج دندانه کوتاه می باشد. میوه این خانواده ناشکوفا است، دانه ها در داخل نیامک پهلوی هم و نامرتب قرار دارد. این گیاهان دارای ساق های منشعب خاردار می باشند و برگ ها ساده و کامل می باشد. این گونه در تمام نقاط ایران، سمنان، خراسان، آذربایجان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان ، کرمان، یزد و خوزستان وجود دارد. این گونه خود به دو زیر گونه تقسیم می گردد یکی دارای برگ های درشت بوده و دیگری دارای برگ های ریز می باشند .خار شتر گیاهی است چندین ساله که در تمام خاک ها می روید و مخصوص خاک های فقیر می باشد و حتی در خاک هائی که دارای قشر سفیدرنگ نمک می باشد می روید . ریشه این گیاه خیلی عمیق است و تا ۵ ـ ۶ متر هم می رسد و از این لحاظ در مقابل کم آبی مقاومت زیاد دارد . خارشتر گیاهی است مقاوم به سرما و تا ارتفاع ۴۰۰ متری مشاهده گردیده است و در برخی مناطق همچون بلوچستان بیشترین غذای شتر به طور معمول از گونه خارشتر است . بیشترین زمان مناسب تولید و برداشت علوفه خارشتر در زمان گل دهی و بذردهی می باشد .
۲ـ گورگیاه Andropogon spp :
گیاهی است انبوه، گسترده، خشبی و خوش خوراک که با چندین مرتبه رشد مجدد در سال نسبت به چرای مفرط مقاوم می باشد . سنبله های این گیاه بر روی هر گره محور اصلی سنبله به صورت بندبند قرار گرفته است . بعضی از این انواع دارای دم گل بلندی است که گاهی سنبله آن عقیم و پوشیده از موهای ظریف می باشد . ساقه های این نباتات سخت بوده ، سنبلچه ها در یک سنبل مرکب قرار گرفته است و چنانچه این گیاه بیش از حد رشد نماید خشبی شده از کیفیت علوفه ای آن به میزان فراوانی کاسته می گردد . این گیاه از غرب اروپا تا مرکز آسیا پراکنده می باشد ودر ایران نیز وجود دارد .دوگونه از این گیاه بنام های A.Faveolatus و A.KellerI در سومالی مورد تغذیه شترها واقع می گردند .
۳ـ مزج Spp Aristida
گونه ای است پر پشت و کلاف مانند با ریشه های قوی و ساقه های کوتاه ، برگ های این گیاه باریک بوده و خوش خوراکی متوسطی دارد . این گونه در برابر زمستان های خیلی سرد به مراتب بهتر از تابستان های گرم مقاومت می کند و به طور وفور در مناطق کم و بیش خشک ایران از خوزستان تا خراسان و از بلوچستان تا قسمت های خشک آدربایجان وجود دارد . این گیاه از گندمیان ایده آل برای مناطق خشک و شنی بوده به شرط اینکه شن زیاد متحرک نباشد .این گیاه چرای مفرط را به خوبی تحمل نموده و به آسانی تولید بذر می نماید چهار گونه از این گیاه به نام های A.Kelleri و A.Pallida و A.Plumosa و A.Pungens مورد تغذیه شتر قرار می گیرد .
۴ـ اتریپلکس Atriplex Spp
گیاهی است که همیشه سرسبز است و چنانچه بدان توجه کافی شود می تواند به ویژه در تابستان و پائیز که اکثر گیاهان از بین می روند پروتئین زیاد و علوفه آبداری تولید نماید . در برخی مواقع میزان ویتامین A این گیاه در یک گرم حتی به بیش از ۳۵ میلی گرم می رسد . ریشه های این نبات راست و عمیق است و گاهی نیز به عمق چهار متر می رسد . شاخ و برگ این نبات با گسترش زیادی که دارد به صورت درختچه ای درآمده مانع جریان آب می شود چون شاخ و برگ این گیاه زیاد بزرگ می شود به همین جهت بایستی شاخه های اضافی جهت تعلیف چیده شود .برای مناطقی که خاک های شور و حدود ۲۰۰ میلی متر بارندگی دارند باز کاشت نهال های ۳ تا ۴ ماهه آن امکان پذیر می باشد . گیاهی است مقاوم به سرما و گرما و حرارت های ۱۵ تا ۴۰ سانتی گراد را تحمل می کند و کم و بیش در اکثر نقاط کشور وجود دارد .گونه این گیاه به نام های A.Halimus , A.Leucoclada و A.Canescens مورد تغذیه شتر قرار می گیرد .
۵ـ علف پشمکی Bromus
گیاهی است با برگ های باریک و آویزان، که دارای ریشه نسبتاً عمیقی است و در مقابل خشکی و گرما مقاوم می باشد و به همین جهت نیز قادر است در تابستان گرم به رشد ونمو خود ادامه دهد. گیاهان این جنس را در اوایل رشد می توان به وسیله برگ های بلند و باریک و کرکدار آن که به طور محسوسی در جهت عقربه های ساعت پیچ خورده است شناخت و چنانچه نشاء های جوان را به آرامی و با دقت از خاک خارج نمائیم معمولاً دانه به قاعده ساقه چسبیده است . کشت مخلوط آن با یونجه به علت خوش خوراکی ویژه ای که دارد بسیار مناسب است .شترها بر انواع مختلف این گیاه تغذیه می نمایند .
۶ـ خورنال Cenchus Spp
گونه ای است چمنی، انبوه و کلاف مانند و مخصوص مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است که پراکندگی جغرافیایی آن زیاد می باشد . این گیاه با آب و هوای مختلف تطابق دارد ولی در مقابل سرما حساس می باشد و کیفیت خوش خوراکی آن خوب است و به علت جوانه زدن آسان و رشد سریع در مقابل چرای مفرط مقاوم است .گونه های مختلف این گیاه که شتر از آنها تغذیه می کند عبارتند از C.Bifiorus و C.Ciliaris و C.Setigerus و C.Citearis . این گیاه در مناطق خیلی گرم ایران از خوزستان تا بلوچستان دیده می شود . درخوزستان و جنوب فارس گونه C.Ciliaris فقط در دامنه های سنگلاخی و صخره ای تا ارتفاعات ۸۰۰ متر دیده می شود . در حالی که در بلوچستان به طور فراوان به صورت توده هائی در زمین های مسطح شنی یافت می گردد . این گیاه مناسب ترین گونه جهت احداث مراتع مصنوعی دائمی آبیاری شده و یا بدون آبیاری در جنوب ایران بویژه بلوچستان و نواحی گرم خوزستان و فارس ،که کمتر از ۲۵۰ میلیمتر بارندگی دارد ، می باشد .
۷ـ چبر POA Spp
چبر گیاهی است چندین ساله و از تیره گرامینه . این گیاه به علت داشتن پیازهائی در قسمت های زیر زمینی بخوبی می تواند زمستان های سخت را به سر برده و در اوایل بهار به رشد و نمو خود ادامه دهد . چبر دارای گونه های متعددی است . این نبات علوفه ای به انگلیسی موسوم به Blue grass و به علت غنی بودن مواد غذائی اهمیت ویژه ای دارد که به عنوان علوفه سبز جهت چراگاه مورد استفاده قرار می گیرد . برخی از گونه های علوفه ای چبر دارای خوش خوراکی خاص و ارزش تغذیه ای مناسبی می باشد. این گیاه در اکثر مناطق کشور پراکنده است . دو گونه از این گیاه به نام های P.Buibosa و P.Sinaica که در منطقه مدیترانه می رویند مورد استفاده شتر قرار می گیرند .
۸ ـ علف شور Salsola rigida
گیاهی خثبی است از خانواده کنوپودیانه با قاعده چوبی و قوی و ساقه های کاملاً راست که در قاعده گسترده می باشد . این گیاه دارای برگ های باریک، ریز و فشرده ای است که مدت زیادی از سال را رشد نموده و در پاییز بارور می گردد . علف شور گیاهی است خوش خوراک که همیشه مورد چرای مفرط قرار می گیرد و بعلت نرسیدن به مرحله دانه دهی ازدیاد طبیعی آن به سختی امکان پذیر است .علف شور به میزان فراوان در جنوب غربی تهران و هم چنین در شمال غربی و جنوب ایران و در استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان و خراسان به چشم می خورد، این نوع علف شور نیز مانند S.Vermiculata واقع در کویرهای سوریه و هم چنین سایر گونه های دائمی آن ، در اراضی شور به عمل نمی آید. این گیاه یکی از بهترین گیاهانی است که در مناطق غیر شور ولی کم باران می تواند کاشته شود. انواع علف شور خود را با خاک های فقیر و خاک های جلگه ای دشت نخورده وفق داده ، در خاک های حاصلخیز نواحی نیمه جلگه ای نیز رشد می نماید .گونه های دیگری از این گیاه که مورد تغذیه شتر قرار می گیرد عبارتند از S.Foetida ، S.Kali ، S.Spionsa و S.Vermiculata .۹ـ برشنك Pennisetum Spp
یكی از انواع ارزن است كه برای چرا و سیلو مورد استفاده قرار می گیرد . این نباتات برای رشد و نمو و تولید محصول رضایت بخش احتیاج به خاك های غنی و حاصلخیز دارد . در شرایط مناسب علوفه سبز فراوانی تولید می كند و در یك فصل می توان از آن چندین علوفه برداشت نمود . این گیاه دارای اكوتیپ های زیادی بوده و در مناطق گرمسیری فارس و خوزستان وهرمزگان به طور طبیعی می روید و در اراضی پرشیب و سنگلاخی برای جلوگیری از فرسایش خاك كشت می شود . برشنك علاوه بر این كه مورد استفاده بز و سایر دام ها می توان قرار گیرد یكی از روئیدنی های مورد استفاده شترمی باشد .
۱۰ـ خیـــو Sporobolus Spp
گیاهی است یكساله یا دائمی با سنبله های منفرد و ساقه های خشبی و سفت و مغزدار. بذرهای این گیاهان به علت پوسته سفت و سخت مدت زیادی قدرت زایش خود را حفظ نموده می تواند حتی چندین سال در شرایط طبیعی به صورت خفته باقی بماند . ساقه های بذر دهنده راست، صاف و خشبی است كه طول آنها تا یك متر نیز می رسد . چنانچه دقت گردد در رأس خوشه این انواع ، گل منفردی كه به بذر نشسته دیده می شود . علوفه حاصل از این گیاه به صورت برگ های باریك اكثراً از سطح زمین یعنی قاعده گیاه خارج شده در زیر ساقه گل دهنده مجتمع می گردد .ریشه این گیاه پراكنده می شود و به علاوه تا عمق مناسبی در خاك فرو می رود. این گیاهان با اغلب خاك ها سازش دارد ولی به طور كلی خاك های شنی برای آن ها بهتر است و در خاك های مرطوب قلیائی عملكرد بیشتری دارد . علوفه خشك انواع این گیاه ارزش غذائی چندانی ندارد .از این خانواده دو گونه S.Brockmanii S.Margwatus مورد مصرف شتر قرار می گیرد .
۱۱ـ علف چمنی (چچم) Lolium Spp
این گیاه برای حیوانات دارای كیفیت علوفه ای مناسبی است. در صورت چرای مفرط و برداشت مكرر در چراگاه ها تولید بذر می كند و چنانچه رطوبت و مواد غذائی كافی برای رشد در دسترس این گیاه قرار داده شود می توان از آن در یك فصل چندین مرتبه محصول برداشت نمود . چچم را می توان در پاییز و بهار كشت نمود، چنانچه منطقه مورد نظر دارای زمستان های سخت و سرد و خاك زراعی سنگین باشد باید زمان كشت را به بهار موكول نمود. این گیاه به علت دارا بودن برگ های ظریف و ساقه های باریك علوفه خشك مرغوبی تولید می كند .
۱۲ـ چوج Salavadora Persica
این درختچه از خانواه «سالوادوراسه» بوده كه در اطراف بندرعباس، نای بند، میناب و منطقه جاسك و چاه بهار دیده می شود . درختچه ای است همیشه سبز با شاخه های صاف و براق كم رنگ و آویزان، برگ هایش استخوانی، بیضی نیزه ای به ابعاد ۵/۳×۲/۱ سانتی متر و دمبرگ آن كوتاه به طول ۵ میلیمتر گل آذین آن خوشه ای باز و محوری یا انتهایی راست میوه آن شفت كوچك سرخ رنگ می باشد .
۱۳ـ كاورس Panicum Spp
انواع گونه های كاورس كه به تعداد فراوانی در جهان پراكنده می باشد ویژه مناطق گرمسیر است . این جنس از انواع ارزن بوده و دارای سنبله هائی كم و بیش بهم فشرده می باشد . كاورس گیاهی است علفی چند ساله كه مناطق سواحل جنوب حد فاصل بین بندرعباس و میناب در مراتع آن به حد وفور یافت می گردد . در منطقه جاسك سیریك به طرف سیستان و بلوچستان نیز گزارش گردیده است. گیاهی است خوش خوراك كه مورد تعلیف اكثر دام ها قرار می گیرد. شتر نیز از این گیاه به خوبی تغذیه می نماید. برگ های آنان پهن و غلاف برگ های بی كرك و برهنه جهت تثبت شن های روان به كار می رود . دوگونه ای از این گیاه به نام های P.Maximum ، P.turgidum جهت تغذیه شتر بیشتر بكار می روند .
۱۴ـ كنــار Zizyphus Spina – Christi
كنار درختی است كه مخصوص نواحی گرم خشك و نیم گرم جنوب كشور است . گرچه ارتفاع درخت كنار به بیش از هفت متر می رسد ولی در منطقه به علت استفاده بیش از حدی كه در چرا از آن نشده است، این درخت به صورت درختچه درآمده است. میوه كنار در محل طالبین زیاد دارد و به عنوان میوه خوراكی برای انسان خرید و فروش می شود . كنار دارای شاخه های زیاد، بلند و نسبتاً با رنگ باز است. برگ های كنار تخم مرغی شكل و كشیده است كه از كوبیدن و سائیدن آن پودری به دست می آید كه «سدر» نامیده می شود و برای شستشوی موی سر از آن استفاده می گردد .كنار درخت و درختچه ایست كه بیشتر برای تعلیف شتر مورد استفاده قرار می گیرد . این گیاه با خشكی، كم آبی و مناطق گرم سازش دارد .
۱۵ ـ كهورك Prosopis Stephaniana Spreng
درختچه ایست كوچك كه در بعضی مواقع ارتفاع آن در محل به چهار متر می رسد دارای خار زیادی است كه با اشكال مورد تعلیف دام قرار می گیرد . این درختچه دارای میوه ای شبیه بادام زمینی ولی بزرگتر از آن است كه در تغذیه احشام محلی نقش مهمی را ایفاء می كند . درختچه از تیره لگومینوز است و میوه آن دارای ارزش غذائی نسبتاً خوبی است ، شتر علاوه بر استفاده از میوه آن از سرشاخه های جوان آن استفاده می نماید، برگ آن مركب و دارای تعدادی برگچه های باریك می باشد .
۱۶ـ دونی Medicago Spp
مرغوب ترین گونه علوفه مرتعی است . این گیاه از خانواده لگومینوز بوده و به آن اصطلاحاً شبدر وحشی نیز می گویند . گیاه یكساله بوده كه در حوالی نهرهای آب مزارع نخلیلات و مركبات و خصوصاً مزارع صیفی مخصوصاً در سال های پرباران به حد كافی می روید ارزش آن در بازار از تمام انواع علوفه هرز باغات كه به صورت بسته بندی شده بفروش می رسد بالاترین می باشد .گونه ای از این گیاه به نام M.Polymorpha مورد تغذیه شتر قرار می گیرد .
۱۷ـ استبرق Calotropis
درختی مخصوص مناطق گرمسیری است كه سرمای زمستان های آن به زیر صفر نرسد از این درخت در قدیم بالاخص در مناطق گرمسیر مثل خوزستان ابریشم تهیه می نمودند . چون اندام های این درخت شیرابه سفیدرنگی دارد اهالی معتقدند كه شیرابه آن می تواند درمان بعضی از دردها را بنماید. از این درخت علاوه بر تهیه ابریشم می توان كاغذ ، كائوچو یا در مواردی خاص علوفه تهیه نمود . استبرق برگ های پهن و متقابل دارد كه فاقد دمبرگ بوده و پشت و روی آن را كرك های سفیدرنگ و بسیار ظریف پوشانیده است . قطر برگ های این درخت به حدود دو میلی متر می رسد . شترها معمولاً از برگ های تازه این گیاه تغذیه می كنند .
۱۸ـ لاتـــی Crotalaria Spp
گیاهی است از خانواده «لگومینوز» بوده كه در اطراف بندرعباس خصوصاً جاده میناب بندرعباس وجود دارد . درختچه ای است كوچك كه انتهای شاخه هایش خار مانند است و برگ های آن محدود و به واسطه موهای ابریشمین خود سفید رنگ به نظر می رسد و شامل ۳ برگچه است . لاتی از نباتاتی است كه صرفاً شتر آن را مورد تعلیف قرار می دهد و شترها از برگه های تازه C.Pycoostachya در موریتانی تغذیه می نمایند . شترهای ایرانی نیز از برگ های تازه C.frufuracea تغذیه می نمایند .۱۹ـ خارخسك Tribulus terrestris
گیاهی از نوع نباتات یكساله تابستانی است كه به حد وفور یافت می شود . این گیاه معمولاً در نواحی بیابانی ، حاشیه كویر و نقاط كوهستانی كشور وجود دارد و به علت این كه خاردار می باشد، دام های دیگر كمتر از آن استفاده می كنند اما شتر به راحتی بر آن تغذیه می نمایند .
۲۰ـ شنبلیله Trigonella
این گیاه شبیه یونجه است با این تفاوت كه برگ آنها كوتاهتر و گل شان زرد رنگ، ریشه هایشان بسیار قوی و ساقه هایشان منشعب و نیمه راست می باشد . این انواع ویژه نواحی كوهستانی بوده و در مراتع طبیعی در گوشه و كنار یافت می شود . این گیاه به علت خوشخوراكی مورد چرای مفرط قرار می گیرد .
۲۱ـ كهور Prosopis Spp
از خانواده «لگومینوز» بوده و به صورت درختانی بلند و تنومند وجود دارد محل رویش و پراكنش این گیاه در جنوب كشور، بندرعباس، جیرفت و بلوچستان است و در هرمزگان نیز در اكثر نقاط وجود دارد . برگ های آن مركب مضاعف ودارای ۳ ـ ۲ جفت برگچه مركب می باشد . هریك از آن ها شامل ۱۲ ـ ۶ جفت برگچه می باشد . میوه آن دو غلافه و نازك به شكل لوبیا می باشد و برای دام بسیار خوشمزه می باشد و خصوصاً گوسفند و بز از میوه آن استفاده می نمایند . شترها معمولاً از برگ خشك این درختان تغذیه می كنند و دو گونه آن به نام های P.Spicigera ، P.Africana مورد تغذیه شتر قرار می گیرد .
۲۲ـ اسكنبیل Calligonum Spp
انتشار این گونه از مصر و عربستان و سوریه تا ایران و افغانستان و پاكستان می باشد و در نقاط مختلف خشك و نیمه خشك كشور مخلوط با گونه های دیگر دیده می شود. در بندرعباس ، جاسك، ایرانشهر، طبس، كرمان و خوزستان انتشار دارد ارتفاع این درختچه حدود ۲ متر با انشعابات زیاد موجدار و بهم بافته است . برگ هایش درفشی است و سریع می ریزد طول برگ حدود ۵ ـ ۱ میلی متربوده و میوه دوكی شكل ۱۳ ـ ۱۲ میلی متر طول دارد. این درختچه مورد تعلیف انواع دام مخصوصاً شتر قرار می گیرد .
۲۳ـ آسـه Lycium
این نباتات معمولاً در مناطق كم باران خصوصاً حواشی ساحل روئیده و به جز شترها و گاهی اوقات بزها، سایر دام ها نمی توانند از این گیاه تغذیه نمایند . این درختچه از خانواده Solanaceae می باشد. علاوه بر بندرعباس و آذربایجان، میانه، زنجان، دشت گرگان، شیراز و خوزستان و بلوچستان وجود دارد. برگ هایش باریك كشیده طول برگ ها ۱۰ ـ ۵ برابر پهنای آن است. این گیاه را در زبان محلی « زهیر» گویند .
۲۴ـ قیــچ Zygohyllum Spp
یكی از انواع بوته هاست كه در مناطق نیمه بیابانی ، بیابانی و جلگه ای ایران به وفور یافت می شود . ارتفاع قسمت چوبی این گیاه بیش از یك متر نمی باشد . این گیاه جهت تغذیه شتر مورد استفاده قرار می گیرد و بنابر گزارشات رسیده سه گونه از این گیاه به نام های Z.atriplicoides ، Z.Album ، Z.Coccineum مورد تغذیه شتر قرار می گیرد .
۲۵ـ گـــز Spp Tamarix
یكی از انواع درختان مناطق بیابانی و نیمه خشك است كه شتر از شاخ و برگ آن تغذیه می كند و باتوجه به منابع موجود به نظر می رسد كه شترهای كشورهای عربی از این درختان جهت تغذیه استفاده نمی كنند .
۲۶ ـ گــون Spp Astragalus
گیاهی علوفه ای از خانواده «لگومینوز» می باشد ودارای انواع بسیاری است و تقریباً تمام انواع آن خوش خوراك می باشد. این انواع بسیار گوناگون است برخی علفی و یا چوبی بدون ساقه و بعضی دیگر دارای ساقه كوتاه در روی زمین و بالاخره عده ای دارای ساقه های خوابیده روی زمین یا راست می باشند . دامنه پراكندگی آن ها از آذربایجان تا فارسو از شمال تا خراسان می باشد . این گیاهان معمولاً در برابر چرای مفرط مقاوم می باشد . گیاهان این گونه دارای رشد سریع و دوام چند ساله بوده با بذرپاشی طبیعی می تواند تكثیر پیدا نماید .
۲۷ـ تـــاغ Haloxylon Spp
درختی است كه در مناطق جلگه، نیمه بیابانی و بیابانی رشد می كند و گاهی ارتفاع آن تا چندین متر می رسد . دارای شاخ ها و شاخك های شكننده و برگ های ریزی است كه شترها به راحتی بر روی آنها تغذیه می كنند . این درخت در مناطق حاشیه مدیترانه ، مصر، سوریه، لبنان، اردن، صحرای سینا و ایران پراكنده است و بنا بر گزارش محققین ، شتر بر روی دو گونه از این گیاه به نام های H.Articulatum ، H.Salicornicum تغذیه می نماید .
۲۸ـ نیــل Indigofera Spp
گیاهی است از خانواده « لگومینوز» چند ساله است كه بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری می روید و در سیستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان یافت می شود . گونه های متعددی از این گیاه به نامهای I.ARRECTA ، I.INTRICATA ، I.SPINOSA ، I.SCHIMPERI ، I.RUSPOLI ، I.DBLONGIFOLIA مورد تغذیه شتر قرار می گیرد و شترها معمولاً از همه اجزای این گیاه جهت تغذیه استفاده می كنند .
۲۹ ـ درمنــه Artemisia Spp
یكی از گیاهان مشخص مناطق جلگه ای می باشد كه در مناطقی مانند تهران، خراسان، كرمان و مناطق جنوبی كشور دیده می شود و اغلب با گیاهان غیر نمك دوست از خانواده اسفناج همراه است و یا جانشین آنها می گردد . دو گونه از این گیاه به نام های A.CAMPESTRIS و A.HERBA-ALBA مورد تغذیه شتر قرار می گیرند .
منابع مورد استفاده :
۱ـ گودرز شیدائی ـ ناصر نعمتی ـ مرتعداری نوین و تولید علوفه در ایران ـ وزارت كشاورزی و عمران روستائی تهران سال ۱۳۵۷
۲ـ هادی كریمی ـ مرتع داری انتشارات دانشگاه تهران چاپ سوم ۱۳۵۶ تهران .
۳ـ محمد هاشمی ـ گیاه خارشتر ـ نشریه سازمان جنگلها و مراتع كشور ـ وزارت كشاورزی تهران سال ۱۳۶۵
۴ـ محمد رضازاده ـ شتر و اهمیت آن در كشور و استان هرمزگان ـ امور دام جهاد سازندگی استان هرمزگان سال ۱۳۷۰ .
۵ ـ موسسه تحقیقات جنگل ها ومراتع ـ گل ها وگیاهان مناطق خشك ونیمه خشك وكویری ایران ، جلد اول ، نشریه فنی شماره ۱۵ ، چاپ اول ۱۳۵۵ ، تهران ایران .
۶- WARDEH , et.at (۱۹۹۰) = The Nutritive Value of prefred Plant species By camels – PP:۸-۱۴-ACSAD DAMAS SYRIA
ترجمه و تألیف : دكتر احسان مقدس

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور