رخساره‎های استثنایی تریاس ایران ( چینه شناسی )

در دو ناحیهٔ آق‎دربند (كپه‎داغ) و نخلك (ایران مركزی)، سنگ‎های تریاس پایینی و میانی رخساره‎های سنگی و زیستی ویژه دارند كه با سایر نقاط ایران شباهت چندان ندارند. استثنایی بودن رخسارهٔ تریاس آق‎دربند با نگرش به انباشت در حوضهٔ شمال خاوری ایران (به احتمال حاشیهٔ جنوبی صفحهٔ توران) دور از انتظار نیست. ولی در ناحیهٔ نخلك این باور وجود دارد كه سنگ‎های تریاس فلس‎های نابرجا هستند كه از صفحهٔ توران به روی لبهٔ خرد قارهٔ ایران مركزی منتقل و سپس در اثر چرخش خردقاره، در خلاف جهت عقربه‎های ساعت، به محل امروزی نقل مكان پیدا كرده‎اند.
● تریاس در آق‎دربند :
پنجرهٔ فرسایشی آق‎دربند، در ۱۰۰ كیلومتری جنوب خاوری مشهد، و در لبهٔ جنوبی كوه‎های كپه‎داغ جای دارد. وجود پاره‎ای از ویژگی‎های زمین‎شناختی متفاوت با سایر نواحی ایران سبب شده تا آق‎دربند و بالمعال كپه‎داغ لبهٔ جنوبی صفحهٔ توران دانسته شود. یكی از تفاوت‎های بارز زمین‎شناسی آق‎دربند رخنمون‎هایی از سنگ‎های تریاس است كه رخسارهٔ سنگی و زیستی ویژه دارد و به صورت نواری به درازای ۲۰ و پهنای ۲ تا ۴ كیلومتر، با روندی باختر – شمال باختری، در یك زون فلسی رخنمون دارند.
به همین‎رو چند و چون ردیف‎های تریاس این ناحیه، به ویژه بخش زیرین آن چندان شفاف نیست. در منطقهٔ سفیدكوه، در نزدیكی آبادی كوچك قره‎قیطان رخنمون‎هایی قهوه‎ای رنگ از كنگلومرا، ماسه‎سنگی دانه درشت، شیل‎های سیلیسی وجود دارند كه بوسیلهٔ سنگ‎آهك‎های سازند سفیدكوه، به سن اسكیتین پسین پوشیده می‎شوند.
به نهشته‎هــای آواری قهوه‎ای‎رنگ زیر سنگ‎آهك‎های اسكیتیــن پسیـن (سازند سفیدكوه) نام غیررسمـــی « سازند قره‎قیطان » داده شده ولی سن آن مورد بحث است. روتنر (۱۹۸۳) سازند قره‎قیطان را مُلاس‎های پس از كوهزایی هرسی‎نین می‎داند كه به صورت انباشتگی مخروط افكنه‎ای در لبهٔ جنوبی صفحهٔ توران و یا در گودال (اقیانوسی) مجاور آن نهشته‎ شده‎اند، در حالی كه افتخارنژاد (۱۹۸۴)، به لحاظ قرارگیری آواری‎های مورد نظر در زیر سنگ‎های اسكیتین پسین (سازند سفیدكوه) سن اسكیتین پیشین را باور دارد.
ساختار فلسی و پیچیدهٔ ناحیه سبب شده تا معمای نهشته‎های كنگلومرایی « سازند قره‎قیطان » به ویژه پیوند آن با سنگ‎های تریاس آق‎دربند نیاز به مطالعات بیشتر داشته باشد.
جــدا از سازنـد قره‎قیطان، روتنر (۱۹۹۱) به مجموعــهٔ سنگ‎های تریاس ناحیهٔ آق‎دربند « گروه آق‎دربند » نام داده كه شامل چهار سازند است و به داشتن تكاپو‎های آتشفشانی شدید شاخص است.
● گروه آق‎دربند:
در سال ۱۹۸۳، روتنر، برای تریاس آق‎دربند نام « سازند آق‎دربند » را انتخاب كرد كه شامل چهار عضو بود. در بازنگری بعدی روتنر و همكاران (۱۹۹۱)، سازنـد آق‎دربند را به « گروه آق‎دربند » تغییر مرتبه دادندكه شامل سازند آهكی سفیدكوه (در زیر)، سازند نظر كرده، سازند آتشفشانی سینا و سازند شیلی میانكوهی (در بالا) بود.
سازندهای سفیدكوه، به ویژه نظر كرده و سینا در ایران مركزی و البرز همانند ندارند. در حالی كه، نهشتهٔ شیلی سازند میانكوهی، با سن نورین هم از نظر سنی و هم از نظر رخسارهٔ سنگی یادآور نهشته‎های زغالدار تریاس بالای البرز و ایران مركزی هستند.
انحصاری بودن رخسارهٔ سنگ‎های تریاس پایینی و میانی می‎تواند گواهی بر استقلال حوضهٔ كپه‎داغ باشد در حالی كه همانندی سنگ‎های تریاس بالایی این پهنه حاكی از یكپارچگی صفحهٔ ایران و صفحهٔ توران است كه در زمان پیش از نورین به یكدیگر رسیده‎اند.
در توالی گروه آق‎دربند، یك فاز فرسایشی موقت در زمان آنیزین پسین، یك نبود چینه‎ای به سن كارنین پسین و رویدادی دیگر به سن نورین پیشین قابل شناسایی است به همین رو سنگ‎های تریاس آق‎دربند قابل تقسیم به سه دورهٔ رسوبی زیراند.
۱) دورهٔ نورین پسین – رتین پیشین
۲) دورهٔ لادینین – كارنین پیشین
۳) دورهٔ اسكیتین – آنزین پیشین
با توجه به ناپیوستگی‎های یاد شده، بنا به توصیهٔ كمیتهٔ ملی چینــه‎نگاری ایران، شایسته است تا واژهٔ « گروه آق‎دربند » حذف و سازندهای چهارگانهٔ یاد شده هر یك به تنهایی معرف بخشی از سنگ‎های تریاس ناحیهٔ آق‎دربند باشند.
● سازند آهكی سفیدكوه:
كامل‎ترین بُرش سازند آهكی سفیدكوه را می‎توان در بخش شمال باختری سفیدكوه دید كه شامل حدود ۲۰۰ متر سنگ‎‎آهك ضخیم‎لایه تا توده‎ای زردرنگ است كه میان‎لایه‎های نازك سنگ‎آهك خاكستری روشن تا خاكستری آبی حاوی گرهك و آثار كرم دارد. در ده متر قاعدهٔ این سازند سنگ‎های آذرین- آواری دانه درشت سیاه‎رنگ با تركیب آندزیتی و كنگلومرای سیاه‎رنگ وجود دارد كه با سنگ‎آهك‎های ائولیتی دنبال می‎شود. وجود لایه‎بندی چلیپایی در كالك آرنیت‎های نزدیك به قاعدهٔ سازند، تأییدی بر رسوب این سنگ‎آهك‎ها در ژرفای كم است. بازوپایان، روزنه‎داران، كنودونت‎های سازند سفیدكوه به آشكوب اسكیتین پسین تعلق دارند.
● سازند نظر كرده :
بُرش سازند نظر كرده در دامنهٔ جنوب باختری كوهی به همین نام، واقع در ۵/۱ كیلومتری باختر روستای آق‎دربند، اندازه‎گیری شده است. در پایهٔ سازند ۱۰ متر شیل و مارن سیلتی، ماسه‎سنگی توفی وجود دارد كه بر روی آن ۹ متر سنگ‎آهك گره‎دار گلوكونیتی، ۱۲ متر مارن ماسه‎ای جای دارد. بقیهٔ ردیف‎ها را سنگ‎آهك زیست آواری تشكیل می‎دهد كه دارای سنگوارهٔ بازوپایان، شكم‎پایان، بریوزوآ و آمونیت است و نشان دهندهٔ زمان آنزین پیشین‎اند. تغییرات ستبرای این سازند از ۲۰ تا ۵۰ متر است و گاهی هم وجود ندارد.
● سازند آتشفشانی سینا :
این سازند با ۴۰۰ تا ۷۰۰ متر ستبرا، گاهی بر روی سازند نظر كرده و گاهی بر روی سازند آهكی سفیدكوه جای دارد. در بیشتر برش‎ها، این سازند رخسارهٔ متغیر دارد و به شدت چین خورده و گسسته است. در یك نگاه كلی، سازند سینا از ماسه‎سنگ، شیل و مارن توفی تشكیل شده كه لایه‎های كنگلومرایی دارد. ولی در نگاهی دقیق‎تر، سازند ولكانیكی سینا شامل دو عضو زیر است.
« عضو ماسه‎سنگی پایینی » حدود ۲۷۰ تا ۳۵۰ متر تناوب ماسه‎سنگی توفی و لایه‎های نازك‎تر شیل‎های توفی به رنگ سبز و سُرخ ارغوانی، شیل آهكی و سنگ‎آهك توفی است. به طور محلی، در نیمهٔ زیرین این بخش نهشته‎های كنگلومرایی متشكل از قلوه‎های چرت، سنگ‎های دگرگونه، گرانوفیری، در یك سیمان ماسه‎سنگی لیتارنیت وجود دارد.
« عضو شیلی بالایی »، با ۳۰۰ تا ۵۰۰ متر ضخامت شامل تناوب شیل توفی با لایه‎های نازك ماسه‎سنگی دانه‎ریز و شیل‎های آهكی پرفسیل است كه رنگ سبز تیره تا خاكستری مایل به سبز دارد. در قاعدهٔ این بخش، لایه‎ای كلیدی بنام « مارن فقیر » قرار دارد كه دارای سنگوارهٔ فراوان و به رنگ صورتی و سبز روشن است كه آن را از بقیهٔ واحد مشخص می‎سازد. لایه‎های كلیدی فقیر با ۲۰ تا ۲۵ متر ستبرا دارای روزنه‎داران، به ویژه سفالوپودهای اواخر لادنین پسین است.

منبع : سایر منابع