آسمان مهربان می ماند؟

زمستان آمد و انگار آسمان حوصله باریدن نداشت. هوا گرم تر از پاییز شده بود و تازه به آستین کوتاه پوشیدن عادت کرده بودیم که ناگهان روزگار با ما یار شد و هوا، هوایی دلخواه. برف شد و سرما. برف آمد و ترافیک و گرفتاری های قابل تصوری که تنها در تهران رخ می دهد. با این همه در میان آن ترافیک جانفرسا دلمان به دانه های سپید برف خوش بود که می بارد و بر شیشه های خودروهای فرسوده و دودی مان می ریزد و می نشیند.
پس خوشحال شدیم و شکر و دعا به جا آوردیم که الحمدلله بارید. خوب هم بارید. اما همین بارش خوب کمتر از یک هفته دوام داشت و باز هم سروکله خورشید پیدا شد و آسمان مان همان شد که بود. حالا فقط کوه ها پر از برف است و با این همه آسمان مثل پاییز کم حرف. ماه دوم زمستان آمد و آسمان انگار می خواهد باز هم نبارد. ابر هست. سوز هست. سرما هست اما باران نیست. برف نیست. آیا آسمان دوباره می بارد؟ آیا بارش برف دوباره تکرار خواهد شد؟ تنها ما نیستیم که از نباریدن آسمان غمگینیم.حتی مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران هم از این موضوع نگران است. چنانکه می گوید:«به عنوان یک کارشناس از وضعیت بارندگی در پاییز امسال نگران هستم . چرا که تاکنون ، حدود ۱۴درصد میزان بارندگی در استان تهران نسبت به سال قبل کاهش داشته است و دراین مدت آب پشت سدها هم نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۹درصد کاهش داشته است.»
«ستار محمودی» در ادامه ضمن اطمینان دادن از تأمین آب در زمستان نگرانی اش را نسبت به تابستان پنهان نکرده است و می گوید:«ما برای تأمین آب در زمستان مشکلی نداریم اما وضعیت تابستان مشخص نیست و میزان بارندگی های زمستان تعیین کننده است.» با این همه تنها تهران نیست که ممکن است سال آینده گرفتار کم آبی شود. همین چند روز پیش بود که رئیس اداره هواشناسی مهاباد از کاهش ۶۵ درصدی میزان بارندگی های سال زراعی جاری در مقایسه با سال زراعی گذشته خبر داد و گفت: «در سال زراعی جاری ۵۴ میلی متر بارندگی وجود داشته است که این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال زراعی گذشته ۱۰۱ میلی متر کاهش نشان می دهد. «سلیمان لاجانی » می گوید: «میزان بارش باران در سال زراعی گذشته (مهر، آبان و آذر) ۱۵۵ میلی متر بوده است و علاوه براین میزان بارش باران در طول سال ۸۴ و ۹ ماهه آن نیز در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۵۲ درصد کاهش نشان می دهد.»
مهاباد که از پرباران ترین مناطق کشاورزی ایران این حال و روز را دارد چه رسد به سایر مناطق و استانها. این در حالی است که براساس نظر کارشناسان هواشناسی آذربایجان غربی میزان بارندگی در سال زراعی جاری در مقایسه با متوسط نرمال این استان امسال با ۱۰ درصد کاهش همراه خواهد بود. درباره آذربایجان کافی است این نکته را اشاره کنم که میزان نرمال بارندگی در این استان ۴۱۰ میلی متر است.
●بحران در تهران
تهران اما اوضاع و احوال وحشتناک تری نسبت به سایر مناطق کشور از نظر خطر ابتلا به خشکسالی دارد. در سال جاری مطابق برآورد کارشناسان فن، میزان بارندگی تهران در پاییز ۵۰ درصد کاهش داشته و کاهش نزولات در تهران مصادف خواهد شد با کاهش کیفیت آب چاههای این شهر. بهتر است در این باره سخنان «اصغر قربانی » مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران را بخوانیم. او می گوید: «در ۳ماهه نخست سال آبی جاری وضعیت بارندگی در تهران نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته با حدود ۵۰درصد کاهش روبرو بوده است که این وضعیت نگران کننده است.
او درباره کیفیت آب تهران و تأثیرپذیری آن از کاهش نزولات آسمانی می گوید: «در حال حاضر کیفیت آب تهران خوب و مطلوب است اما واقعیت این است که کیفیت آب چاهها در تهران در حال افت است و نیترات موجود در آب در حال افزایش است که نیترات بیش از حد مجاز سبب آلودگی شیمیایی آب می شود. » او درباره میزان کاهش بارندگی در حوضه های آبی تهران می گوید: «در پاییز در حوضه آبی کرج با ۳۳ درصد، در حوضه آبی لتیان با ۴۶درصد و در حوضه لار با ۵۲ درصد کاهش نزولات روبرو بوده ایم.»
●خربزه هم آب نیست
اوضاع و احوال اقلیمی ایران به گونه ای است که همواره «آب» برای ما در طول تاریخ مسأله بوده و هست و خواهد بود چرا که در ایران منبع اصلی آب بارش باران و برف است و نگاهمان از این رو دائماً به آسمان بوده است. در کشور ما بنابر برآوردهای صورت گرفته توسط سازمانهای بین المللی ارائه شده به طور طبیعی بارش سالانه باران ۲۵۲ میلی متر با ۴۱۳ میلیارد مترمکعب است . این میزان یک سوم متوسط جهان (سالانه ۸۳۱ میلی متر ) و یک سوم آسیا (سالانه ۷۳۲ میلی) است. حدود ۳۰درصد بارش به شکل برف و بقیه به شکل باران است. به این ترتیب در حالی که یک درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می کند، سهم ایران از منابع آب تجدید پذیر فقط ۳۶ صدم درصد است. باید بدانیم از ۴۱۳ میلیارد مترمکعبی که از آن سخن گفتیم تمامش قابل استفاده نیست چرا که از این مقدار سالانه چیزی حدود ۲۶۹ میلیاردمترمکعب به اشکال مختلف از دست می رود . ۹۳‎/۲ درصد از آب باقی مانده صرف مصارف کشاورزی می شود که تازه آن هم خیلی درست استفاده نمی شود. این وسط ۱‎/۷ درصد به صنعت ومعدن اختصاص می یابد و الباقی به مصارف دیگر می رسد. این درصدها را برای این نوشتم که بدانید با کمی کاهش در بارندگی چه قدر اوضاع و احوالمان به هم می ریزد. این درحالی است که سازمان های بین المللی هشدار می دهند که ایران در آینده ای نه چندان دور (حداکثر ۱۰ سال دیگر) با افزایش جمعیت دچار بحرانهای جدی در مسأله تأمین آب شرب خواهد بود.در این باره دکتر پرویز کردوانی استاد جغرافیای دانشگاه تهران می گوید:«در سال ۱۳۳۷ جمعیت ایران ۱۶میلیون نفر بوده و الآن بالای ۷۰میلیون نفر است. در حالی که میزان آب دراین سالها ثابت مانده است و به همان نسبت که آب بیشتری مصرف می شود ، آب بیشتری هم آلوده می شود. به این ترتیب تهران یک رود هم ندارد ولی سه رود از فاضلاب دارد که آدم در آن غرق می شود. کشور ما در منطقه خاورمیانه قرار دارد و این منطقه از نظر بارندگی فقیر است . درست است که بارندگی در شمال کشور زیاد است ولی این باران زمانی می بارد که زیاد به آن احتیاج نیست و سه ماه تابستان که موقع برنج کاری است این مناطق آب ندارد. در نتیجه در پرباران ترین نقطه هم از آب زیرزمینی استفاده می کنیم. در حالی که استفاده از آب زیرزمینی برای موارد بحرانی است و در آن زمان باید از این آب استفاده کرد. استفاده زیاد از آب زیرزمینی آن هم به شکل بی رویه باعث شده سطح آن در همه جا به پایین ترین اندازه خود در سالهای اخیر برسد. چنانکه در ۲۰۰ دشت که بیشتر آنها در خراسان است ، کسی حق حفر چاه ندارد مگر برای به دست آوردن مقداری آب شرب و مصارف صنعتی .»
●فاجعه
دکتر کردوانی معتقد است کم آبی کشور را با فاجعه روبرو می کند و می گوید: «پایین رفتن سطح آب کشور را دچار فاجعه می کند. به طوری که در چندسال آینده آب بعضی از مناطق کاملاً تخلیه می شود و ساکنانش ناچار می شوند مهاجرت کنند و طبعاً این مهاجرت به سمت شهرهای بزرگی چون تهران ،اصفهان ، شیراز و غیره است.»
یکی از مضرات بزرگ کاهش بارندگی در ایران البته همین مقوله مهاجرت به شهرهای بزرگ است. چنانکه طی سالهای گذشته که خشکسالی بر برخی مناطق کشور حاکم بوده است، بسیاری از منابع آبی از جمله قناتها خشک شده اند و نمونه آن هم ماجرای خشک شدن ۳۶۰ قنات در دهات ورامین است و این اتفاق در جنوب خراسان، یزدو اصفهان هم رخ داده است. از طرف دیگر در اثر کاهش بارندگی در چندسال گذشته (به جز پارسال) در تهران یک سوم آب این کلانشهر بی در و پیکر از آب خالی شده است و این موضوع به شدت ساکنین مناطق موردنظر را تهدید می کند چه با خشک شدن چاهها عملاً شرایط برای نشست زمین و ساختمانها فراهم می شود. از طرف دیگر آبهای شور و غیرقابل مصرف به دلیل کاهش شدید بارندگی وارد چاهها و منابع زیرزمینی آب تهران می شوند. اتفاقی که در رفسنجان و روستای «انار » رخ داده است و وضع این منطقه به گونه ای است که اگر فکری برای آب کرمان نشود، محصول پسته این منطقه در معرض خطر جدی قرار می گیرد و در ۱۰ تا ۱۵ سال دیگر درختان پسته منطقه خشک می شوند. در همین رفسنجان به دلیل کاهش شدید بارندگی در بعضی از روستاها و زمینهای زراعی مجبور شده اند برای یافتن آب ۲۰۰ تا ۲۵۰متر و حتی ۳۰۰متر در زمین چاه حفر کنند و به دنبال آب باشند که این آبها هم آبهای شور بوده اند و با روند موجود میزان بازدهی درختان این منطقه از ۱۰ کیلو به ۵ کیلو محصول رسیده اند و تا ۱۵ سال دیگر بسیاری از زمین های زراعی رفسنجان خواهد خشکید.
این درشرایطی است که حجم آب ذخیره شده پشت سدها در اکثر حوضه های آبریز کشور، روند نزولی یافته و عدم بارش سبب کاهش ذخیره آب پشت سدها در اکثر مناطق شده است. براساس آخرین آمارها، بیشترین کاهش ذخیره آب پشت سدهای کشور در منطقه هامون اتفاق افتاده و در حوضه های مهمی چون آبریز دریای خزر، حجم آب ذخیره شده پشت سدها از یک هزار و ۱۳۹ میلیون مترمکعب طی دوره اول آبان ۸۲ تا ۸۳ نسبت به دوره اول آبان ۸۳ تا ۸۴ به ۶۱۰ میلیون مترمکعب رسیده است که این میزان نسبت به دوره قبل، ۴۶درصد کاهش داشته است.در حوضه آبی شمال غربی کشور هم اوضاع نامساعدی وجود دارد و آمارها نشان از کاهش بارندگی می دهد به گونه ای که آب ذخیره پشت سدهای این منطقه از ۳۸۱ میلیون مترمکعب به ۳۲۹ میلیون مترمکعب رسیده است که این میزان ، ۱۴ درصد کاهش بارندگی دراین مناطق را نشان می دهد. در حوضه آبی مرکزی، هامون و سرخس نیز آمارها حاکی از کاهش ذخیره آبی پشت سدهاست. در حوضه آبی مرکزی کشور آب ذخیره شده پشت سدها از یک هزار و ۵۱۵ میلیون مترمکعب در دوره اول آبان ۸۴ -۸۳ نسبت به دوره آبان ۸۳ -۸۲ ، ۹ درصد کاهش یافته و به یک هزار و ۳۷۱ میلیون مترمکعب رسیده است. در حوضه آبریز هامون اوضاع بسیار وحشتناک است و حجم آب ذخیره شده پشت سدها از ۲۸۷ میلیون مترمکعب طی همین دوره به ۴میلیون مترمکعب رسیده است که این میزان ۹۹درصد کاهش را نشان می دهد. خدا به خیر بگذراند این زمستان را که سرمایش مجال همه را بریده و کسی هنوز خیری از آن ندیده؟ منتظر ابرها می مانیم. کسی چه می داند شاید بهمن و اسفند و بهار فصل باران و فراوانی باشد!
معصومه وروانی

منبع : روزنامه ایران