فلسفه از دیدگاه ویتگنشتاین اول و دوم

لودویگ ویتگنشتاین در سال ۱۸۸۹ در وین چشم به جهان گشود. پدرش از صاحبان صنایع فولاد در اتریش بود. ویتگنشتاین از کودکی شیفته ماشین آلات بود و تحصیلات خود را بیشتر به خواندن ریاضیات و فیزیک اختصاص داد. پس از به پایان رساندن دوره مهندسی مکانیک در برلین ، سه سال در دانشگاه منچستر دانشجوی دوره تخصصی مهندسی هوایی بود و به پژوهش درباره هوانوردی و هواپیما پرداخت . طراحی ملخ هواپیما مستلزم بحث ریاضی بود. در همین ایام ویتگنشتاین مجذوب مسائل بنیادین ریاضیات شد. این چیزی بود که سرنوشت او را با فلسفه گره زد. وی با الهام از کتاب اصول ریاضیات برتراندراسل ، مهندسی را رها کرد و برای خواندن فلسفه به دانشگاه کمبریج رفت و زیر نظر راسل مشغول تحصیل منطق ریاضی شد. این آغازی بود برای همکاری و دوستی نزدیک راسل و ویتگنشتاین. دیری نگذشت که او هر آنچه را که ممکن بود از راسل بیاموزد، آموخت.
از آن پس وارد تفکرات بدیع و مبتکرانه ای شد که به نوشتن نخستین کتابش - رساله منطقی - فلسفی - انجامید. این رساله حاصل تفکرات منطقی و فلسفی ویتگنشتاین در خلال جنگ جهانی اول بود. ویتگنشتاین براستی بر این باور بود که همه مسائل بنیادین فلسفه را در این کتاب حل کرده است . بنابراین فلسفه را کنار گذاشت و به کارهای دیگر (مانند تدریس در مدارس ابتدایی ، باغبانی در صومعه و طراحی و ساختن خانه ای برای خواهرش در وین) مشغول شد. رساله تاثیر فراوانی در میان بسیاری از فیلسوفان دهه های نخستین سده بیستم ، بویژه پوزیتیویست های منطقی ، به جای گذاشت . پس از چندی ویتگنشتاین کم کم به این نتیجه رسید که رساله از اساس بر خطاست و دوباره به فلسفه روی آورد. او در سال ۱۹۲۹ به کمبریج بازگشت و در سال ۱۹۳۹ در آنجا به مقام استادی فلسفه رسید و به تدریس فلسفه پرداخت . (ویتگنشتاین به شیوه معمول درس نمی گفت و از یادداشت استفاده نمی کرد. درس گفتنش گویی اندیشیدن با صدای بلند بود. بسیار پیش می آمد که سکوتی طولانی بین درسش وقفه ایجاد می کرد.) ویتگنشتاین در دومین دوره اقامتش در کمبریج ، رهیافتی یکسره جدید و بکلی متفاوت با گذشته پدید آورد. این رهیافت در بقیه عمرش فقط به وسیله تماسهای شخصی رواج یافت ، چون تا پیش از مرگش در سال ۱۹۵۱ چیزی منتشر نکرد. دو سال پس از مرگش در سال ۱۹۵۳ کتاب دومش - پژوهش های فلسفی - منتشر شد.در اینجا به پدیده ای شایان توجه و شگفت انگیز برمی خوریم و آن این که فیلسوف نابغه ای در دو مرحله مختلف در زندگی خود دو فلسفه متباین به وجود می آورد که هر کدام یک نسل را تحت تاثیر قرار می دهد. بیشتر شگفتی این مساله از نکته دوم ناشی می شود. این دو فلسفه با وجود مبانیت ، برخی ویژگی های مشترک نیز دارند: هر دو اهمیت زبان را در زندگی و اندیشه آدمی در کانون توجه قرار می دهند و در هر دو محور دلمشغولی ها و مرزبندی بین کاربرد درست و نادرست زبان است.
● نگرش ویتگنشتاین اول نسبت به فلسفه
به نظر ویتگنشتاین فلسفه یکی از علوم طبیعی نیست . او می نویسد: واژه «فلسفه» باید بر چیزی دلالت کند که جایگاه آن فراتر یا فروتر از علوم طبیعی است نه در کنار آنها. این نظر مستقیما از آموزه ویتگنشتاین در باب «آنچه می توان گفت» ناشی می شود. فلسفه به نظر وی هیچ چیزی درباره حقایق به ما نمی گوید ، پس وظیفه و کارکرد آن چیست یا چه باید باشد؟ پاسخهای ویتگنشتاین چنین است : هدف فلسفه روشن سازی منطقی اندیشه هاست . فلسفه یک آموزه نیست ، بلکه یک فعالیت است . یک اثر فلسفی عمدتا از روشن سازی ها تشکیل شده است . نتیجه فلسفه گزاره های فلسفی نیست ، بلکه روشن شدن گزاره هاست . بدون فلسفه اندیشه ها انگار تیره و تار و مبهم است : وظیفه فلسفه روشن کردن آنها و تعیین مرز دقیق آنهاست . فلسفه برای حیطه چون و چراپذیر دانش طبیعی مرز می نهد. فلسفه می باید عنصر اندیشیدنی را کرانمند کند و بدان وسیله عنصر نااندیشیدنی را نیز چنین کند. فلسفه می باید عنصر نااندیشیدنی را از درون به وسیله عنصر اندیشیدنی محصور سازد. فلسفه نشانگر عنصر ناگفتنی خواهد بود، بدین طریق که عنصر گفتنی را بروشنی بازمی نماید. ویتگنشتاین در پیشگفتار رساله می نویسد: «پس هدف این کتاب کرانمند ساختن اندیشه است» ؛ یعنی مرز دقیق نهادن بین آنچه می توان اندیشید (یا گفت) و آنچه نمی توان اندیشید. به نظر او فیلسوفان گذشته در فهم منطق زبان خود شکست خورده اند . پس از آن می گوید: «فلسفه سراسر «سنجش زبان است». پس فلسفه در رساله یک فعالیت ایضاح و روشن سازی است . فلسفه منطق زبان ما را به وسیله نمایاندن آشکار آنچه می توان گفت ، نشان می دهد. اما روش درست فلسفه چیست؟ ویتگنشتاین پاسخ می دهد: «روش درست فلسفه شاید این می بود: هیچ چیز نبایستی گفت مگر آنچه را می توان گفت ؛ یعنی گزاره های علم طبیعی بنابراین چیزی را که اصلا با فلسفه سر و کار ندارد؛ پس هر گاه کس دیگری بخواهد چیزی متافیزیکی بگوید، باید برای او ثابت کرد که به پاره ای از نشانه ها در گزاره های خود نشانگری = معنا نبخشیده است . هر چند این روش برای فرد دیگر خرسندکننده نیست چون او این احساس را نخواهد داشت که ما به او فلسفه می آموزیم ولی شاید این یگانه روش فرسختانه صحیح است.» این تصور از فلسفه در طول تاریخ اندیشه ها بی سابقه است و گسست فلسفه ویتگنشتاین را از تفکرات سنتی نشان می دهد. پس فلسفه از نظر ویتگنشتاین متقدم کارکردی سلبی دارد؛ یعنی باید برای کسی که می خواهد گزاره متافیزیکی بگوید، ثابت کنیم که گزاره های او بی معناست . روش اثبات بی معنا بودن این گزاره ها روش تحلیل است ؛ بدین ترتیب که اگر کسی گزاره ای متافیزیکی بیان کرد ، گزاره او را با طرح این سوالات تحلیل کنیم : «مقصودتان از این یا آن اصطلاح چیست؟» ، «چگونه می گویید این گزاره صادق است؟» و مانند اینها. سرانجام او ناچار خواهد بود مقصود خود را برحسب گزاره های بنیادی توضیح دهد و سپس می توانیم به او نشان دهیم که به نشانه های معینی در گزاره اش معنا نداده است . ویتگنشتاین رساله را با این جمله به پایان می برد: «آنچه درباره اش نمی توان سخن گفت ، می باید درباره اش خاموش ماند» ، آنچه می توان گفت یعنی گزاره های علوم طبیعی ، می تواند به وضوح گفته شود؛ آنچه را نمی توان گفت رازآلود، فقط می توان نشان داد. تلاش برای گفتن آنچه را نمی توان گفت ، بلکه فقط می توان نشان داد، نتیجه اش بی معناست ؛ پس باید خاموش بمانیم . این کل مفهوم آخرین جمله رساله است . در اینجا «خاموشی» یا «سکوت» را نباید به مفهوم عادی ادا نکردن صدا تفسیر کرد؛ بلکه معنای آن این است که «نکوش تا چیزی را بگویی که نمی توان گفت » زیرا آنچه را می توان نشان داد، نمی توان گفت . یکی از نکات مهم رساله تمثیل ، نردبان است . ویتگنشتاین می نویسد: «گزاره های من بدین راه روشن کننده اند: آن کس که نگریسته مرا دریابد، هنگامی که طی گزاره های من یعنی برپایه آنها از گزاره های من بالا رود، آنها را بی معنا می یابد. (به یک تعبیر او پس از بالا رفتن از نردبان ، باید نردبان را به دور افکند)». ویتگنشتاین در پیشگفتار گفته بود که «صدق اندیشه هایی که در اینجا توضیح داده ام ، به نظرم قطعی و دست نخوردنی می نماید» اما اکنون او گزاره هایش را بی معنا می داند. آشکارا تناقضی وجود دارد. راسل هم در دیباچه خود بر رساله ، به این مطلب اشاره کرده است . انتقادهای فراوانی به استعاره نردبان وارد شده است که در اینجا از ذکر آنها خودداری می کنم . با تامل در باب گفته های ویتگنشتاین درباره فلسفه چند نکته بر ما آشکار می شود:
۱) کارکرد فلسفه سلبی است یعنی کارش این است که به ما نشان دهد چه چیزی را نمی توان گفت و درباره چه چیزی نمی توان اندیشید (مراد از گفتن و اندیشیدن در اینجا معنای خاصی است که ویتگنشتاین از این واژه ها اراده می کند.) آشکار است که این برداشت از فلسفه با تلقی سایر فیلسوفان از این دانش بسیار متفاوت است.
۲) فلسفه براساس تصور ویتگنشتاین ، هویت خود را به عنوان یک دانش مستقل از دست می دهد و به فعالیتی میان رشته ای تبدیل می شود (چیزی مانند روش تحقیق). هنگامی که می گوییم کار فلسفه روشن سازی اندیشه ها و سنجش زبان است ، واضح است که اندیشه و زبان به یک حوزه معرفتی خاص محدود نمی شود و در همه حوزه ها می توانیم کار فلسفی بکنیم.
۳) براساس دو نکته بالا می توان گفت ارتباط فلسفه با جهان و هستی قطع می شود. دیگر فلسفه نه عهده دار بحث از هستی است نه وظیفه اش بررسی ارزشها و اصول اخلاقی است نه اثبات وجود خدا و نه جاودانگی نفس و به طور کلی نه خداشناسی است نه انسان شناسی و نه جهان شناسی.
● دوره انتقال
برخی از فیلسوفان در طول حیات فکری خود به ۲فلسفه متفاوت قائل شده اند. به دیگر سخن زندگی فکری آنها را می توان به ۲دوره تقسیم کرد. (از جمله کانت و هوسرل) ویتگنشتاین هم یکی از همین فیلسوفان است . در این فصل می خواهم به این پرسش پاسخ دهم که «چه عواملی باعث شد که ویتگنشتاین فلسفه نخستین خود را نامعتبر بداند و به فلسفه دیگری قائل شود؟» در زیر به کوتاهی به برخی از این عوامل اشاره می کنم . ویتگنشتاین پس از انتشار رساله ، فلسفه را رها کرد و آموزگار دبستانی در یکی از روستاهای اتریش شد. این شغل جدید تاثیر فراوانی در انتقال او از فلسفه نخستین به فلسفه متاخرش داشت . در واقع آموزش نوشتن و خواندن و حساب کردن به کودکان و تجربه نوشتن یک فرهنگ لغت برای مدارس ابتدایی سهم و نقش زیادی در دیدگاه پراگماتیستی اخیر او در باب معنا داشت . براستی چگونه کسی در می یابد که آیا کودک معنای واژه را می داند جز با مشاهده این که چگونه کودک این واژه را به کار می برد؟ آیا تبیین و توضیح معنای واژه به کودکان دقیقا عبارت از آموزش کاربرد واژه به آنها نیست؟ تاثیرات تجربه تدریس بر فلسفه متاخر او کاملا آشکار است . ویتگنشتاین خاطر نشان می سازد که برای دریافتن معنای واژه بسیار مفید است که از خود بپرسیم «این واژه چگونه آموخته شده است؟» پس تدریس در دبستان در قائل شدن ویتگنشتاین به نظریه کاربردی معنا موثر واقع شد. عامل و علت دیگر تغییر دیدگاه ویتگنشتاین از رساله به پژوهش ها انتقادهای فرانک رمزی و بیرو سرافا، اقتصاددان ایتا لیایی بود. ویتگنشتاین در پیشگفتار پژوهش های فلسفی می نویسد: «انتقادهایی که فرانک رمزی به اندیشه های من وارد ساخت و در گفتگوهایی متعدد با او درباره آنها بحث کرده ام ، به من در فهم این اشتباه ها ... کمک کرد. حتی بیش از این انتقاد همیشه مطمئن و نیرومند مدیون انتقادهایی هستم که یکی از آموزگاران این دانشگاه ، سرافا، سالهای لاینقطع روی اندیشه های من اعمال کرد.» (ص ۲۶، متن فارسی) در اینجا نمی توان به محتوای انتقادهای رمزی و سرافا پرداخت . فقط باید گفت که گرایش پراگماتیستی رمزی بیشترین تاثیر را بر تفکر متاخر ویتگنشتاین گذاشت . یونستوس هارتناک می نویسد: «روزی ویتگنشتاین [نزد سرافا] از نظر خود راجع به این که قضایای کلام ، دارای همان صورت منطقی وقایعی هستند که نمودار می سازند، دفاع می کرد. سرافا حرکتی کرد که معمولا اهالی ناپل برای اظهار تحقیر و نفرت از خود ظاهر می سازند و از ویتگنشتاین پرسید: صورت منطقی این حرکت چیست؟ بنا به خاطرات خود ویتگنشتاین همین سوال بود که او را متوجه ساخت که امر واقع نمی تواند دارای صورت منطقی باشد». عامل دیگری که در تغییر دیدگاه ویتگنشتاین نقش داشت ، تاثیر اندیشه های ویلیام جیمز بر اوست . کتاب اصول روان شناسی جیمز یکی از معدود کتابهایی بود که ویتگنشتاین به عنوان کتاب درسی textbook از آن استفاده می کرد. کتاب دیگر جیمز که مورد توجه و علاقه ویتگنشتاین بود، تنوع تجربه دینی است . حمله ویتگنشتاین متاخر به ذاتگرایی تصور او از شباهت خانوادگی ، استفاده فراوان او از مثالها و نمونه ها یقینا ارتباط تنگاتنگی با اندیشه های جیمز دارند. آماجهای حمله جیمز که عبارت بودند از ذهن نظریه پرداز، ساده سازی بیش از حد، دیدگاه یکسویه ، جزم اندیشی و جستجوی یک ذات واحد دقیقا همان مشخصه های تفکر ویتگنشتاین متاخر است . فیلسوفان و نویسندگان دیگری هم در گذر ویتگنشتاین به فلسفه متاخرش موثر بودند. از جمله قدیس آوگوستینوس ، پاسکال ، کرکه گور، داستایوفسکی و تولستوی که از ذکر جزییات تاثیر ایشان بر ویتگنشتاین خودداری می کنم . نظر ویتگنشتاین متاخر در باب زبان همان طور که گذشت ، آنتی تز آموزه متقدم اوست . اختصاصی ترین ویژگی اثر متاخر او مخالفتش با چیزی است که اشتغال فیلسوفان به زبان را چونان امری متمایز از کارکرد می خواند. وی کوشش همیشگی را برای نیل به دقت و فرسختی توهم می انگارد و ابهام را تا آنجا که به کار اهداف عادی بیاید، همچون واقعیت می پذیرد. ویتگنشتاین متاخر به جای جستجوی اصول متحدکننده که امور جزیی را تیره و تار می کنند و به انتزاع ذوات رهنمون می شوند ، توجه ما را به مورد به مورد کاربردهای واقعی و عادی زبان معطوف می کند. طرح «بازیهای زبانی» در نوشته های اخیرش نشاندهنده این واقعیت است که به نظر ویتگنشتاین زبان کاربردهای متعددی دارد و واژه ها و عبارات فقط در بستر اجتماعی یا در جریان زندگی معنا دارند. با چنین برداشتی از زبان ، روشها و وظایف فلسفه چیست؟ ویتگنشتاین نه برای خود زبان ؛ بلکه به خاطر فلسفه به زبان علاقه مند بود. وظیفه ویتگنشتاین در پژوهش ها درست مانند رساله ، طرح پرسشهایی درباره حدود و مرزهای معناست و نشان دادن آنچه می توان گفت و آنچه نمی توان گفت ؛ البته این مرز به نحو متفاوت و با دلایلی متفاوت در ۲کتاب رسم می شود. پس هنوز هم مرز گذاشتن وظیفه اصلی ویتگنشتاین به عنوان فیلسوف و بنابراین وظیفه فلسفه است . تصور اخیر ویتگنشتاین از فلسفه از شیوه جدید نگریستن او به زبان برمی خیزد. به نظر او مسائل فلسفی عمدتا از سوی تفسیر صور زبان نشات می گیرند. «مسائلی که از تفسیر نادرست شکلهای زبانی ما ناشی می شوند ، دارای خصلت عمیق و ناآرامی هایی ژرف هستند. ریشه هاشان در ما به اندازه شکلهای زبانمان ژرف است و اهمیت آنها به اندازه اهمیت زبان ماست.» پس به نظر ویتگنشتاین فلسفه با حیرت آغاز می شود. پرسشهای فلسفی ، پرسشهای آزاردهنده ای هستند که از شکلهای زبان ما برمی خیزند. آنها با نوعی بیماری روانی قابل مقایسه اند. ویتگنشتاین در یکی از درس گفتارهایش گفت که فیلسوفان درباره چیزها دچار سردرگمی اند و از غریزه خاصی پیروی می کنند که آنها را به طرح پرسشهایی بدون فهمیدن این که منظور از این پرسشها چیست رهنمون می شود. طرح این پرسشها از تشویش ذهنی مبهمی ناشی می شود. مانند تشویشی که کودک را به پرسیدن «چرا» رهنمون می شود. پس مساله فلسفی این شکل را دارد: نمی دانم از چه راهی باید بروم . ویتگنشتاین معتقد است : فلسفه به هیچ رو نمی تواند در کاربرد بالفعل زبان دخالت کند. در آخر فقط می تواند آن را توصیف کند. . این نظر در تقابل کامل به نظریه نخستین او و پیروان اولیه اش ، پوزیتیویست های منطقی قرار دارد. ویتگنشتاین در جای دیگری می نویسد: فلسفه همه چیز را پیش روی ما قرار می دهد و نه چیزی را توضیح می دهد و نه چیزی را استنتاج می کند؛ چون همه چیز آشکارا در معرض دید است و چیزی برای توضیح نمی ماند... همچنین می توان نام فلسفه را به آنچه پیش از همه کشفها و ابداع های تازه امکان پذیر است ، داد. . پس از این می نویسد: کار فیلسوف ، عبارت است از گردآوردن یادآوری ها برای یک مقصود خاص . آشکار است که برداشت ویتگنشتاین از فلسفه کاملا نو و مبتکرانه است . ویتگنشتاین در جایی (در تقابل با آموزه متقدمش) می گوید: هدف ما پالودن یا تکمیل نظام قاعده های کاربرد واژه هامان به شیوه های تاکنون نشنیده نیست ؛ چون روشنی ای که متوجه آن هستیم در واقع روشنی کامل است ؛ اما این فقط بدان معنی است که مسائل فلسفی باید کاملا ناپدید شوند. کشف واقعی ، کشفی است که مرا قادر به دست برداشتن از فلسفیدن هنگامی که می خواهم این کار را بکنم سازد کشفی که به فلسفه آرامش می دهد تا دیگر مسائلی که خود آن را زیر سوال می برد ، آن را زجر ندهند ... یک روش واحد فلسفی وجود ندارد ، هر چند روشهایی وجود دارند مانند شیوه های درمانی متفاوت . این یکی از فقرات بسیار مهم پژوهش ها درباره فلسفه است . ویتگنشتاین را براساس این فقره و برخی گفته های مشابه ، منادی پایان و مرگ فلسفه خوانده اند و فلسفه او را جزو فلسفه های پایان به شمار آورده اند. ویتگنشتاین درباره درمانگری فلسفه می گوید: پرداخت فیلسوف به یک مساله همانند مداوای یک بیماری است . درست همان طور که یک درمان منحصر به فرد برای همه بیماری ها وجود ندارد ، یک روش واحد فلسفی هم وجود ندارد. درمانی که باید به کار رود ، بستگی به نوع بیماری و شخصی دارد که به آن مبتلاست . در جای دیگر ویتگنشتاین تصور خود را از فلسفه چنین بیان می کند: هدف شما در فلسفه چیست؟ نشان دادن راه خروج از بطری مگس گیر به مگس . از گفته های ویتگنشتاین دوم درباره فلسفه ، می توان چنین برداشت که فلسفه به عنوان یک دانش مستقل هویت خود را از دست می دهد. (این دقیقا همان چیزی است که ویتگنشتاین اول هم بدان باور داشت) هنوز هم فلسفه یک فعالیت است ؛ اما اکنون کارش توصیف است نه سنجش زبان . هنوز فلسفه کار ایجابی چندانی نمی تواند بکند. در پایان بد نیست مقایسه ای براساس شخصیت ویتگنشتاین بین ۲دوره فکری او انجام دهیم . فلسفه ای که در رساله مطرح می شود، فلسفه ای فوق العاده فردی است . اندیشه های انسان تنهایی است که در زندان ذهن خود و دانسته های خود اسیر است . هیچ نشانه ای در آن نیست که زبان ابزار مفاهمه با دیگران است . زبان صرفا ابزاری است برای توصیف امور واقع . اما فلسفه ویتگنشتاین دوم اندیشه انسانی است که چینی نازک تنهایی خود را شکسته و به دنیای ارتباط با دیگران گام نهاده است . کار زبان صرفا توصیف امور واقع نیست . زبان کاربردهای فوق العاده متعددی دارد. از توصیف واقعیات گرفته تا حل جدول تا دعا کردن و حتی دشنام دادن و لطیفه تعریف کردن . اینها همه نشاندهنده آن است که ویتگنشتاین دوم وجود انسان های دیگر را در برابر خود به رسمیت می شناسد و باید با آنها به گفتگو بنشیند.

علیرضا حسن پور

منبع : مجله فلسفی زیزفون