ارزش شناسی ـ بخش ۵

● طبقه‌بندی ارزش‌ها برمبنای تعداد وابستگان به یک ارزش
بر مبنای این طبقه‌بندی ارزش‌ها به دو دوسته تقسیم می‌شوند:
۱) ارزش‌های فردی
۲) ارز‌ش‌های اجتماعی
▪ ارزش‌های فردی:
ارزش‌هایی که یک فرد به آن پایبند است و ممکن است از نظر فرد دیگری این عمل دارای ارزش نباشد. دکتر محسنی استاد دانشگاه تهران در کتاب جامعه‌شناسی خود می‌گوید: «ارزش‌ها الزاما صفت اجتماعی ندارند بلکه ممکن است فردی هم باشند. آن‌ها اشیاء یا عقایدی هستند که به طور فردی مورد توجهند و در سطح کلی جامعه ارزش ندارند. این ارزش‌ها فردی نامیده می‌شوند.»
▪ ارزش‌های اجتماعی:
از نظر جامعه‌شناسی ارزش‌های اجتماعی به آن دسته از واقعیات و اموری اطلاق می‌گردد که نیاز مادی و معنوی افراد جامعه را برآورده می‌سازد مانند ارزش قدرت، ارزش ثروت، ارزش دانش، ارزش تقوی، ارزش احترام و ... .
● ویژگی‌های ارزش فردی:
در این بخش سعی می‌شود ویژگی‌های ارزش به طور کامل آورده شود چرا که این امر باعث می‌شود تا حدی ارزش با مفاهیم مشابهی که وجود دارد و همچنین با مفاهیم مرتبط با ارزش، اشتباه نشود و حد و مرز آن مشخص گردد.
ـ ارزش‌ها واقعی و نسبی‌اند
در اغلب دیدگاه‌های جدید مفاهیم خوب و بد و عادی و غیرعادی نزد اقوام، افراد و ملل مختلف فرق دارند. عملی که در بین جمع یا مردم پسندیده و اخلاقی است چه بسیا نزد ملت دیگری زشت باشد. برای نشان دادن این واقعیت در هر زمینه می‌توان مثال‌های متعدد آورد. (پایدار، ۱۳۵۷) در این میان هر ملتی طرز رفتار و اخلاقیات و نظام ارزش‌های خود را خوب، صحیح، مترقی و پیشرفته می‌داند و از آن نظر دیگران را ناپسند، غیرعادی یا ارتجاعی قلمداد می‌کند. تفاوت رفتار و عکس‌العمل‌های افراد از تفاوت زمینه‌های تربیتی آن‌ها یعنی مناسبات اجتماعی و زمینه فرهنگی ناشی می‌شود.
ـ از دیگر خصوصیات و ویژگی‌های ارزش این است که گرایش به یک ارزش ناشی از حرکات منطقی و عقلایی نیست بلکه ممکن است مخلوطی از استدلال و احساسات باشد، اگرچه به واسطه عاطفه هدایت نمی‌شود.
ـ خصلت سلسله مراتبی ارزش‌ها از دیگر ویژگی‌های ارزش است و ممکن است در هنگام تغییرات وضعیت جامعه ارزش‌های متحول کم کم تبدیل به ارزش‌های مسلط شوند.
ـ ارزش‌ها ملاک باید و نباید، درست و غلط، خوب و بد هستند.
ـ ارزش‌ها در شخصیت درونی می‌شوند و مرکز ثقل آن واقع می‌گردند.
ـ ارزش‌ها اموری اکتسابی‌اند و فرد آن‌ها را به دست می‌آورد.
ـ ارزش‌ها جهت دهنده رفتار بر مبنای یکسری اصول، معیارها و ملاک‌های خوب و بد اجتماعی است.
ـ ارزش‌ها دارای ابعاد مختلفی هستند (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی).
ـ ارزش‌ها در تمامی جوامع وجود دارند.
ـ ارزش‌ها تعیین کننده اهدافند و وسایل نیل به آن را مشخص می‌کنند.
ـ ارز‌ش‌ها از نظر احترام و اهمیت نزد فرد و اجتماع یکسان نبوده و در سطوح مختلف از بسیار کم تا سطح بسیار عالی از نظر احترام و اهمیت قرار دارند تا جایی که افراد برای برخی ارزش‌ها حاضرند جان خود را فدا کنند.
ـ ارزش‌ها ریشه در احساسات مشترک اعضای جامعه دارند.
ـ ارزش‌ها ویژگی یا عقایدی هستند که شدیدا به آن وابسته‌ایم.
ـ ارزش‌ها بر تصمیم، رفتار و اهداف ما تاثیر می‌گذارند.
ـ ارزش‌ها در برخی موارد مبنای شکل‌گیری هنجارها، رفتارها و کنش‌های اجتماعی هستند.
ـ ارزش‌ها دارای جنبه الزام‌آور و عمومیت است.
ـ ارزش‌ها قدرت انتخاب و تصمیم‌گیری به افراد می‌دهد.
در پایان ویژگی ارزش را با تعریفی که گیدنز از ارزش می‌دهد به پایان می‌بریم. گیدنز در تعریف ارزش می‌گوید: «ارزش‌ها عقایدی است که افراد یا گروه‌های انسانی درباره آن‌چه که مطلوب، مناسب، خوب یا بد است دارند.» ارزش‌های مختلف نمایانگر جنبه‌های اساسی تنوعات در فرهنگ انسانی است. آن‌چه را که افراد ارج می‌نهند به شدت از فرهنگ ویژه‌ای که در آن زندگی می‌کنند تاثیر می‌پذیرد.
● ارزش‌های اجتماعی
بحث در مورد ارزش‌های اجتماعی را با انسان شروع می‌کنیم. انسان اجتماعی و مدل‌های رفتاریش در حقیقت نقطه شروع هر مطالعه به خصوص در جامعه‌شناسی است. زیرا انسان‌ها در جامعه با یکدیگر روابط متقابل دارند و در رفتار یکدیگر تاثیر می‌گذارند و آن را تعدیل می‌کنند و تغییر می‌دهند. هم‌چنین مهم‌ترین پدیده‌ای که انسان و به طور کلی جوامع انسانی را از جوامع حیوانی متمایز می‌سازد توانایی بشر در استفاده از سمبل‌ها و ارزش‌های اجتماعی است (صانعی، ۱۳۴۷).
در بررسی ارزش‌های اجتماعی باید سه نکته اساسی را مود توجه قرار داد:
الف) شی‌ای فی نفسه
ب) امکان شی‌ای از نظر ارضاء نیازمندی‌های اجتماعی
پ) تاثیر جمعتی نسبت به شی‌ای و امکان ارضا بخشی آن (محسنی، ۱۳۶۲)
ارزش‌های اجتماعی به فرهنگ کلی و جامعه مفهوم و معنی می‌بخشند و به عنوان یک پدیده که برتر از فرد است و به عنوان چیزی بدیهی به افراد جامعه تحمیل می‌شود. ارزش اجتماعی امری است که مورد پذیرش همگان بوده و واقعیات و اموری را تشکیل می‌دهد که مطلوبیت و محبوبیت دارند و افراد جامعه آن را آرزو می‌کنند. ارزش اجتماعی یکی از مفاهیم اساسی و پایه جامعه‌شناسی است و جامعه‌شناسان در مورد آن نظرات متفاوتی ارائه کرده‌اند.
● تعریف ارزش اجتماعی (Social value):
دکتر محسنی در کتاب جامعه‌شناسی عمومی ارزش اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کند: "ایده‌ها، هنجارها و اشیاء مادی که متعاقب با اعمال متقابل اجتماعی، عقاید و بازخوردهای روانی مساعدی در پیرامون آن‌ها جمع می‌شود و متکی به تجربیات مثبت هستند، ارزش اجتماعی نام دارد."
ارزش‌های اجتماعی به مدل‌های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کرداری که مورد پذیرش عمومی و خواست جامعه قرار گرفته‌اند، اطلاق می‌شود.
آگبرن و نیمکوف از نویسندگان آمریکایی در زمینه کتاب‌های جامعه‌شناسی در تعریف ارزش‌های اجتماعی عنوان می‌کنند: «ارزش‌های اجتماعی واقعه یا امری است که مورد پذیرش و اعتنای اعضای جامعه قرار می‌گیرد. ارزش اجتماعی، انگیزه‌ی گرایش‌های اجتماعی می‌شود و گرایش‌های اجتماعی تمایلاتی کلی هستند که در فرد به وجود می‌آیند و ادراکات، عواطف و افعال او را در جهات معینی به کار می‌اندازند. (آگبرن و نیمکوف، ۱۳۸۰)
همان‌طور که قبلا نیز عنوان شد بر اساس یک نوع طبقه‌بندی از ارزش‌ها می‌توان آن‌ها را به ارزش‌های فردی، گروهی و اجتماعی تقسیم نمود. ارزش‌های فردی ارزش‌هایی هستند که فقط تعداد معدودی از افراد جامعه برای آن اهمیت و احترام قائلند در نتیجه شعاع پرتو افکنی آن تنها به خود آن افراد محدود می‌شود؛ ارزش‌های گروهی ارزش‌هایی‌هستند که در برخی از گروه‌های اجتماعی دارای اهمیت و احترام هستند، لذا شعاع پرتو افکنی آن مربوط به اعضای همان گروه‌ها می‌شود. اما ارزش‌های اجتماعی، ارزش‌هایی هستند که اکثریت مردم یک جامعه برای آن‌ها اهمیت و احترام قائلند.
● ویژگی‌های ارزش اجتماعی:
ـ در اغلب دیدگاه‌های جدید ارزش‌های اجتماعی و در مجموع ارزش‌ها نسبت به زمان و مکان متغیرند و به عبارتی نسبی هستند.
ـ ارزش‌های اجتماعی سلسله مراتبی هستند، یعنی تمام ارزش‌های اجتماعی در یک درجه از اهمیت و احترام قرار ندارند. بعضی از آن‌ها ارزش‌های مادری و اصیل بوده و دارای احترام و اهمیت بسیار بالایی هستند.
ـ ارزش‌های اجتماعی میان مردم مشترک‌اند و وفاق اجتماعی در مورد آن‌ها وجود دارد.
ـ به قضاوت شخصی افراد بستگی ندارند.
ـ با عواطف اجتماعی همراهند و جامعه برای صیانت و اجرای ارزش‌های خود مبارزه می‌کند و در مواردی در این‌راه از بذل مال و جان دریغ نمی‌ورزند.
ـ تمامی ارزش‌های اجتماعی کاملا صریح و روشن نیستند و معمولا هاله‌ای از ابهام و پیچیدگی آن‌ها را پوشانده است.
ـ چون اکثر افراد جامعه به ارزش‌های اجتماعی معتقد هستند لذا می‌توان آن‌ها را مفهوم سازی کرد. یعنی می‌توان از ابژه‌های ( Objects) گوناگون ارزیابی شده ، مفاهیم مربوط به ارزش‌های اجتماعی را انتزاع نمود.
ـ تمامی ارزش‌های اجتماعی یک‌دست و هماهنگ نیستند بلکه تضادها و تناقض‌هایی میان آن‌ها وجود دارد که بار عاطفی ارزش‌ها، هم‌زیستی آن‌ها در کنار یکدیگر را مقدور می‌سازد.
ـ ویژگی دیگر ارزش‌های اجتماعی مطلق‌گرایی آن‌ها نزد معتقدان بدان است، به طوری که همواره ارزش‌های خود را بهترین می‌دانند. این ویژگی ناشی از خصوصیت قوم‌مداری (Ethnocentrism) مردم جوامع مختلف نسبت به جامعه خود است. (قوم‌مداری به این معناست که افراد فکر می‌کنند فرهنگ‌شان (ethno) مرکز و کانون (centrism) فرهنگ در جهان است؛ قوم‌مداری شامل:
۱) ایجاد حقایق، ارزش‌ها، فرهنگ، در کنش متقابل اجتماعی است.
۲) مشاهده دیگران از طریق آن فرهنگ
۳) قضاوت درباره آن چه دیگران طبق آن فرهنگ می‌اندیشند و انجام می‌دهند.
قوم مداری شامل گرایش به این تصور است که فرهنگ خودمان درست است و فرهنگ‌های دیگر بنا به تعریف باید نادرست باشند (شارون، ۱۳۸۲).
●انواع ارزش‌های اجتماعی:
طبقه‌بندی‌های متفاوتی می‌توان از ارزش‌های اجتماعی ارائه داد. در بخش‌های پیشین با انواع طبقه‌بندی ارزش‌ها آشنا شده‌ایم، در مورد ارزش‌های اجتماعی و طبقه‌بندی آن‌ها می‌توان از طبقه‌بندی ارزش‌ها استفاده کرد که در اینجا فقط به طبقه‌بندی اشاره می‌شود و سعی می‌شود از توضیح و شرح مفصل آن‌ها خودداری شود چرا که می‌توان همان ارزش‌ها را در سطحی وسیع‌تر یعنی جامعه مورد بررسی قرار داد.
ارزش‌های اجتماعی بر معیار و مبنای جهت‌گیری به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱) مثبت
۲) منفی
در یک تقسیم بندی دیگر ارزش‌های اجتماعی را به دو دسته
۱) غایی
۲) ابزاری، تقسیم می‌کنند.
هم‌چنین بر اساس ماهیت می‌توان ارزش را به دو دسته
۱) عینی
۲) ذهنی، تقسیم کرد.
دیوید درسلر (۱۹۷۵، David Dressler) و ویلیام ویلز (William M.willis) در فصل سوم کتاب جامعه‌شناسی (Sociology) ارزش‌ها را به چهار دسته تقسیم‌بندی می‌کنند:
الف) ارزش‌هایی که از تجربه یا منابع غیرانسانی یاد گرفته می‌شود؛ اگر کودکی به وسیله سگی گاز گرفته شود پس از آن هر سگی را ببیند میل به فرار دارد. این قبیل رفتارها که بر تجربه یا منابع غیرانسانی متکی است جزئی از علاقه جامعه‌شناسان است.
ب) ارزش‌هایی که از منابع انسانی یاد گرفته می‌شوند اما از دیگران پنهان می‌شوند؛ هنگامی که فردی تمایل زیادی به انجام کاری داشته باشد که در فرهنگ جامعه منفی تلقی می‌شود،او تحت تاثیر فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر جامعه به هیچ‌وجه آن را آشکار نمی‌سازد. اگرهم طی پرسشنامه‌ای از وی درباره‌ی انجام این کار سوال شود، بسیاری از افراد یا دروغ می‌گویند یا از جواب دادن به آن طفره می‌روند. این نوع ارزش‌های مخفی، جذابیت زیادی برای جامعه‌شناسان دارد اما مطالعه آن بسیار دشوار است چرا که به سختی از حالت اختفاء بیرون می‌آید و خودش را نشان می‌دهد.
پ) سومین دسته ارزش‌ها، ارزش‌هایی است که از منابع انسانی یاد گرفته می‌شود و در مقابل بعضی آشکار و در مقابل بعضی دیگر پنهان می‌شوند. هنگامی که فردی اعتقادی به رعایت یک فعل ندارد و در محافل خانوادگی و خصوصی هم از انجام آن خودداری می‌کند، اما در محافل رسمی و محل کار (خصوصا اگر مسئولیتی بر عهده آن‌ها باشد) خود را مقید به آن نشان می‌دهند و علیه آن حرفی نمی‌زنند. این‌گونه ارزش‌ها نیز مورد علاقه جامعه‌شناسان است اما موفقیت‌های محدودی در رسیدن به این ارزش‌های ناشناخته داشته‌اند.
ت) بالاخره آخرین دسته از ارزش‌ها، آن‌هایی را شامل می‌شود که از منابع انسانی یاد گرفته می‌شوند و به طور فاحشی در هر تعاملی آشکار هستند. اغلب ما از مهمانان به خوبی پذیرایی می‌کنیم و هنگام رفتن نیز آن‌ها را بدرقه و همراهی می‌نمائیم. اغلب افراد جامعه استفاده از مواد مخدر را قبیح و ناپسند می‌دانند.
تمام این ارزش‌ها (سه ارزش فوق جز ارزش اول ) تحت تاثیر ارزش‌ها و گرایش‌های فرهنگی جامعه است و از یک جامعه به جامعه دیگر متفاوت است. این‌ها ارزش‌های اجتماعی هستند که راهنمای عمل و اندیشه انسان در جامعه‌اند.
مهمترین و کامل‌ترین تقسیم‌بندی، ارزش‌های اجتماعی را به پنج دسته تقسیم می‌کند:
۱) اقتصادی
۲) قانونی
۳) اخلاقی
۴) فرهنگی
۵) مذهبی (محسنی، ۱۳۶۲)
تمامی این ارزش‌ها به دلیل عمومی، جبری و خارجی بودن، «اجتماعی» خوانده می‌شوند. از این‌رو تمام این ارزش‌ها در حقیقت انواعی از ارزش‌های اجتماعی هستند.

منبع : خبرگزاری ایسنا