به سوی عرفات

عرفات، نام منطقه وسیعی است با مساحت حدود ۱۸ كیلومتر مربع در شرق مكه معظمه، اندكی متمایل به جنوب كه در میان راه طائف و مكه قرار گرفته است. زائران بیت‏الله الحرام در روز عرفه - نهم ذی حجّه - از ظهر تا غروب در این منطقه حضور دارند. در نقلی آمده است كه آدم و حوّا(ع) پس از هبوط از بهشت و آمدن به كره خاكی، در این سرزمین همدیگر را یافتند و به همین دلیل، این منطقه «عرفات» و این روز«عرفه» نام گرفته است. چنین گفته اند كه جبرائیل علیه السلام هنگامی كه مناسك را به ابراهیم می آموخت، چون به عرفه رسید به او گفت «عرفت» و او پاسخ داد آری، لذا به این نام خوانده شد و نیز گفته اند سبب آن این است كه مردم از این جایگاه به گناه خود اعتراف می‌كنند و بعضی آن را جهت تحمل صبر و رنجی می‌دانند كه برای رسیدن به آن باید متحمل شد . چرا كه یكی از معانی «عرف » صبر و شكیبایی و تحمل است.
عرفه، از عیدهای بزرگ است؛ هر چند عید نامیده نشده است و روزی است كه حق تعالی بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود دعوت كرده، سفره جود و احسان خود را برای آنها گسترده است. شیطان در این روز، از همه اوقات خوارتر و حقیرتر و خشمناك‏تر است.
چنین گفته اند كه جبرائیل علیه السلام هنگامی كه مناسك را به ابراهیم می آموخت، چون به عرفه رسید به او گفت «عرفت» و او پاسخ داد آری، لذا به این نام خوانده شد و نیز گفته اند سبب آن این است كه مردم از این جایگاه به گناه خود اعتراف می‌كنند و بعضی آن را جهت تحمل صبر و رنجی می‌دانند كه برای رسیدن به آن باید تحمل شد . چرا كه یكی از معانی «عرف » صبر و شكیبایی و تحمل است.
روایت شده كه حضرت زین‏العابدین(ع) در روز عرفه صدای فقیری را شنید كه از مردم كمك می‏خواست. حضرت فرمود: وای بر تو! آیا دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می‏كنی؛ در حالی كه امید می‏رود در این روز بچه‏هایی كه در شكم مادر هستند، مورد فضل و لطف الهی قرار گیرند و سعادتمند گردند؟
در روایتی از حضرت صادق(ع) آمده است:« كسی كه در ماه رمضان آمرزیده نگردد تا رمضان آینده آمرزیده نمی‏گردد؛ مگر این كه روز عرفه را درك كند.»
بهترین عمل در روز عرفه دعا است و در میان روزهای سال، این روز برای دعا امتیاز ویژه‏ای دارد.
روز عرفه دارای دعاهای فراوانی است؛ ولی در این میان، دعای عرفه امام حسین(ع) دارای جایگاه ممتاز،أخص و ویژه است و در واقع، ناب‏ترین و عمیق‏ترین معارف الهی و توحیدی در این دعا، بر زبان سالار شهیدان(ع) جاری گشته است.
عصر روز عرفه امام حسین(ع) با گروهی از خاندان و فرزندان و شیعیان، با نهایت خاكساری و خشوع از خیمه بیرون آمدند و در جانب چپ كوه ایستادند. امام(ع) چهره مبارك خود را به سوی كعبه گردانید مانند مسكین نیازمندی كه غذا می‏طلبد، دست‏ها را برابر صورت خود گرفت و دعایش را چنین آغاز كرد:
«الحمدلله الذی لیس لقضائه دافع ولا لعطائه مانع ولا كصنعه صانع و هو الجواد الواسع؛ سپاس خداوندی را سزاست كه چیزی قضایش را دور نمی‏سازد و از عطا و بخشش او جلوگیری نمی‏كند و هیچ آفریننده‏ای آفرینش او را ندارد و او سخاوتمندی عالم گستر است.»
حضرت(ع) سپس به بیان گوشه‏ای از نعمت‏های بی پایانِ خداوند كه انسان را در تمام مراحل رشد و تكامل در برگرفته، می‏پردازد و مهربانی مادران و دایه‏ها و مواظبت و پرستاری و دلسوزی آنان را از الطاف و عنایت‏های خداوند می‏شمرد؛ سپس به لزوم شكر نعمت‏های الهی اشاره می‏كند و خود را از ادای یك شكر نیز عاجز و ناتوان می‏بیند. هر فرازی از این دعا، دریچه‏ای از نور و توحید و عشق و محبت به خداوند را به سوی دل انسان می‏گشاید و عباراتِ دعا و محتوای آن، نشان می‏دهد كه امام حسین(ع) در حال این دعا یكسره از خود و عالم غافل گشته، تمام جهان را به یك سو نهاده، با همه وجود حضور خداوند و احاطه و اشراف او به همه ذرات هستی و نفوذ علم و قدرت و حیات او را بر تك تك ذرات و موجودات عالم مشاهده می‏نماید و آن چه را كه دیده، بر زبان آورده است. امام حسین(ع) می‏خواهد با این نیایش، انسان و خدا را بشناساند و نزدیكی آنان را به هم بنماید. او با این نیایش، منطقی‏ترین و واقعی‏ترین رابطه انسان با خداوند را با زیباترین شكل به تصویر می كشد.
در روایتی از حضرت صادق(ع) آمده است:« كسی كه در ماه رمضان آمرزیده نگردد تا رمضان آینده آمرزیده نمی‏گردد؛ مگر این كه روز عرفه را درك كند.»
دعای عرفه سیدالشهداء(ع) سراسر نور و عرفان پروردگار است و آمیزه‏ای از شور و عشق و محبت و معرفت به ذات پاك خداوندی است. در فرازهای این دعا، امام حسین(ع) با خداوند چنین عاشقانه زمزمه می‏كند:
خداوندا! اجازه فرما تا دمی چند در برابرت به زانو درافتم و قطراتی از اقیانوسِ جان، نثار بارگاهت نمایم. خیال دوری راه تا درگاه جمالت خسته و فرسوده ام كرده است كه:
از گِل آدم شنیدم بوی تو راه‏ها پیموده‏ ام تا كوی تو
خدایا! موجوداتی كه در هستی خود نیازمند تو هستند، چگونه می‏توانند راهنمای من به سوی تو باشند؟
پروردگارا! آیا حقیقتی غیر از تو آن روشنایی را دارد كه بتواند تو را بر من آشكار سازد؟ كی از نظر غایب و پنهان بوده‏ای كه نیازمند راهنمایی به سوی خود باشی و چه وقت از من دور بوده‏ای تا نمودهای جهان مرا به تو برساند؟
همه عالم به نور توست پیدا كجا گردی تو از عالم هویدا؟
خدایا! روشنایی جمال و جلالت در جهان هستی آشكارتر از هر چیز است و وجودِ تو خِفا و پوشیدگی ندارد تا چراغی سر راه بگیرم و بارگاه ربوبی تو را جست و جو نمایم و یا دلیلی را راهنمای خود به سوی تو قرار دهم؛ چون فروزنده چراغ تو، و سازنده دلیل و راهنما، تویی .
خدای من! چشمی كه تو را بر خود نگهبان و مراقب نبیند، كور و فرو بسته باد و بنده‏ای كه از متاع محبت تو بی بهره باشد، سرمایه باخته و ورشكسته باد.
دیده‏ای كان چهره روشن نبیند كور باد خاطری كَز توست خالی، تیره و بی نور باد
امام حسین(ع) با این دعا روحی تازه به كالبد عرفات دمید و این نغمه خوش آسمانی و آوای دل‏انگیز ملكوتی را تا ابد در سینه سینای عرفات به یادگار گذاشت.
از صدای سخن عشق ندیدم خوش‏تر یادگاری كه در این گنبد دوّار بماند
صحرای عرفات كالبد و امام حسین(ع) روحِ آن است و به همین دلیل حق تعالی، در روز عرفه پیش از آن كه به اهل موقفِ عرفات نظر لطف كند، به زائران قبر پاك حسین(ع) نظر رحمت می‏افكند.
سُبحانَكَ اللهُمَ وَ بِحمدِك لا الهَ الاّ اَنْتْ عَمِلْتُ سوء وَ ظَلَمْتُ نَفْسی وَ اِعْتَرِفْتُ بِذَنبی اِغْفرلی اِنَّكَ اَنْتَ اَلغَفور الرّحیمْ ؛ تو را تسبیح می گویم خداوندا به جز تو خدایی نیست. كار بد كردم و به خود ظلم نمودم به گناه خود اعتراف می‌كنم. تو مرا ببخش كه تو بخشنده و مهربانی .
● تاریخچه عرفات
حال نگاهی گذرا به تاریخچه عرفات بیفكنیم تا شمیم عشق و عرفان را در وادی رحمت بچشیم .
▪ و آنگاه كه آدم (ع) در عرفات
فَتَلَقی آدَمُ مِنْ رَبِّه كَلماتًُ فتابَ عَلیهِ اِنَّه’ هو التَّوابُ الرّحیمْ (قرآن كریم )
آدم از پروردگارش كلماتی دریافت داشت و با آن به سوی خدا بازگشت و خداوند، توبه او را پذیرفت، چه او توبه پذیر مهربان است.
طبق روایت امام صادق(ع)، آدم (ع) پس از خروج از جوار خداوند، و فرود به دنیا، چهل روز هر بامداد بر فراز كوه صفا با چشم گریان در حال سجود بود، جبرئیل بر آدم فرود آمد و پرسید:
▪ چرا گریه می كنی ای آدم؟
چگونه می توانم گریه نكنم در حالیكه خداوند مرا از جوارش بیرون رانده و در دنیا فرود آورده است.
ای آدم به درگاه خدا توبه كن و بسوی او بازگرد.
▪ چگونه توبه كنم؟
جبرئیل در روز هشتم ذیحجه آدم را به منا برد، آدم شب را در آنجا ماند. و صبح با جبرئیل به صحرای عرفات رفت. جبرئیل به هنگام خروج از مكه، احرام بستن را به او یاد داد و به او لبیك گفتن را آموخت و چون بعد از ظهر روز عرفه فرا رسید تلبیه را قطع كرد و به دستور جبرئیل غسل نمود و پس از نماز عصر، آدم را به وقوف در عرفات واداشت و كلماتی را كه از پروردگار دریافت كرده بود به وی تعلیم داد. آدم (ع) تا به هنگام غروب آفتاب همچنان دستش رو به آسمان بلند بود و با تضرع اشك می ریخت، وقتی كه آفتاب غروب كرد همراه جبرئیل روانه مشعر شد، و شب را در آنجا گذراند. و صبحگاهان در مشعر بپا خاست و در آنجا نیز با كلماتی به دعا پرداخت و به درگاه خداوند توبه نمود.
● و أما خلیل الله حضرت ابراهیم (ع)
در صحرای عرفات، جبرئیل، پیك وحی الهی، مناسك حج را به حضرت ابراهیم (ع) نیز آموخت و حضرت ابراهیم (ع) در برابراو می فرمود: عَرِفتُ ، عَرِفتُ (شناختم، شناختم).
● ولی آنچه بر پیامبر اسلام (ص) در عرفات گذشت
و نیز دامنه كوه عرفات در زمان صدر اسلام كلاس صحرایی پیامبر اسلام (ص) بود و بنا به گفته مفسرین آخرین سوره قرآن(سوره نصر) در صحرای عرفات بر پیغمبر (ص) نازل شد.
پیغمبر این سوره را كه از جامع ترین سوره های قرآن است و دارای میثاق و پیمان های متعدد با ملل یهود، مسیحی و مسلمان و علمای آنها می باشد، و قوانین و احكام كلی اسلام را در بر دارد، به مردم و شاگردانش تعلیم فرمود.
و طبق مشهور میان محدثان پیامبر(ص) در چنین روزی سخنان تاریخی خود را در اجتماعی عظیم و با شكوه حجاج بیان داشت:
... ای مردم سخنان مرا بشنوید! شاید دیگر شما را در این نقطه ملاقات نكنم.
... شما به زودی به سوی خدا باز می گردید. در آن جهان به اعمال نیك و بد شما رسیدگی می شود. من به شما توصیه می كنم هر كس امانتی نزد اوست باید به صاحبش برگرداند.
... هان ای مردم بدانید ربا در آئین اسلام اكیداً حرام است.
... از پیروی شیطان بپرهیزید.
... به شما سفارش می كنم كه به زنان نیكی كنید زیرا آنان امانت های الهی در دست شما هستند، و با قوانین الهی بر شما حلال شده اند.
... من در میان شما دو چیز به یادگار می گذارم كه اگر به آن دو چنگ زنید گمراه نمی شوید، یكی كتاب خدا و دیگری سنت و (عترت) من است.
گواهی می دهم ای پروردگار كه اگر در طول قرون و اعصار زنده بمانم و بكوشم تا شكر یكی از نعمات تو بجا آورم نتوانم، مگر باز هم توفیق تو رفیقم شود، كه آن خود مزید نعمت و مستوجب شكر دیگر، و ستایش جدید و ریشه دار باشد.
● امام زمان (عج) در عرفات
به استناد برخی از روایات، امام عصر- عجل الله تعالی فرجه الشریف- در زمان غیبت كبرا در همه جا حضور می‏یابد، و یوسف وار به طور ناشناس میان مردم رفت و آمد می‏كند. هیچ كس وی را نمی‏شناسد تا وقتی خداوند به او اجازه دهد خود را معرفی كند؛ چنانكه به یوسف صدیق اجازه داد خود را به برادرانش بشناساند.
بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، یكی از جاهایی كه امام عصر- عجل الله تعالی فرجه الشریف- حضور می‏یابد، صحرای عرفات در ایام حج است.
عبید بن زراره گفت: از امام صادق علیه السلام چنین شنیدم: زمانی فرا رسد كه مردم امام خود را نبینند. او در روزهای حج مردم را می‏بیند ولی مردم او را نمی‏بینند.
محمد بن عثمان، یكی از نواب اربعه، نیز در این باره می‏گوید: والله ان صاحب هذا الأمر یحضر الموسم كل سنهٔ فیری الناس و یعرفهم و یرونه ولا یعرفونه؛ به خدا سوگند، صاحب این امر همه ساله در مراسم حج حضور پیدا می‏كند. مردم را می‏بیند و می‏شناسد؛ ولی مردم - با این ‏كه او را می‏بینند- نمی‏شناسند
● صحرای عرفات همایش شناخت و خودسازی امام حسین (ع)
حضرت سیدالشهدا، امام حسین(ع) نیز بعد از ظهر روز عرفه همراه با فرزندان و گروهی از اصحاب از خیمه‌های خود در صحرای عرفات بیرون آمدند، و روی به دامن «كوه رحمت» نهادند و در سمت چپ كوه روی به كعبه، همایشی تشكیل دادند، كه موضوع آن به مناسبت روز عرفه (روز شناخت)، شناخت و سازندگی بود. این همایش، تنها جنبه علم و معرفت نداشت بلكه شناخت توأم با عمل و سازندگی و تزكیه و خودسازی بود و فهرست أهم مطالب آن عبارت بودند از:
۱) شناخت خدا و صفات الهی.
۲) شناخت خود یا خودشناسی.
۳) شناخت جهان.
۴) شناخت آخرت.
۵) شناخت پیامبران.
۶) خودسازی .۷) پرورش نفس با كمالات الهی.
۸) توبه و بازگشت به خدای مهربان.
۹) دوری كردن از صفات نكوهیده.
۱۰) فراگیری راه تعلیم و تربیت.
۱۱) شناخت و درخواست بهترین ها.
۱۲) تبدیل خود پرستی نفس به خدا پرستی.
۱۳) تبدیل خود برتر بینی نفس به تواضع و فروتنی.
۱۴) تبدیل خودخواهی نفس به ایثار و غیر خواهی.
۱۵) تعلیم مفاهیم و ادبیات قرآن.
● برگزیده ای از دعای امام حسین (ع) در عرفه
▪ ستایش حق تعالی:
ستایش سزاوار خداوندی است كه كس نتواند از فرمان قضایش سر پیچد.
و مانعی نیست كه وی را از اعطای عطایا، باز دارد.
و صنعت هیچ صنعتگری به پای صنعت او نرسد.
بخشنده عالم گستر است.
اوست كه بدایع خلقت را بسرشت.
و صنایع گوناگون وجود را با حكمت خویش استوار ساخت.
▪ تجدید عهد و میثاق با خدا:
پروردگارا به سوی تو روی آورم.
و به ربوبیت تو گواهی دهم.
و اعتراف كنم كه تو تربیت كننده و پرورنده من هستی .
و بازگشتم به سوی توست.
مرا با نعمت آغاز فرمودی قبل از این كه چیز قابل ذكری باشم.
▪ خود شناسی:
و قبل از هدایت مرا با صنع زیبایت مورد رأفت و نعمت های بیكرانت قرار دادی.
آفرینشم را از قطره آبی روان پدید آوردی.
و در تاریكی های عالم جنین سكونتم دادی؛ میان خون و گوشت و پوست.
و مرا شاهد آفرینش خویش نگرداندی و هیچیك از امورم را به خودم وا نگذاشتی.
▪ راز آفرینش انسان:
ولی مرا برای هدفی عالی (یعنی هدایت و رسیدن به كمال).
وجودی كامل و سالم به دنیا آوردی.
و در آن هنگام كه كودكی خردسال در گهواره بودم، از حوادث حفظ كردی.
و مرا از شیر شیرین و گوارا تغذیه نمودی.
و دل های پرستاران را به جانب من معطوف داشتی.
و با محبت مادران به من گرمی و فروغ بخشیدی.
▪ تربیت انسان در دانشگاه الهی:
تا اینكه با گوهر سخن مرا ناطق و گویا ساختی.
و نعمت های بیكرانت را بر من تمام كردی.
و سال به سال بر رشد و تربیت من افزودی.تا اینكه فطرت و سرنوشتم، به كمال انسانی رسید.
و از نظر توان اعتدال یافت.
حجتت را بر من تمام كردی كه معرفت و شناختت را به من الهام فرمودی.
▪ نعمت های خداوند:
آری این لطف تو بود كه از خاك پاك عنصر مرا بیافریدی.
و راضی نشدی ای خدایم كه نعمتی را از من دریغ داری.
بلكه مرا از انواع وسائل زندگی برخوردار ساختی.
با اقدام عظیم و مرحمت بیكرانت بر من.
و به احسان و نیكی گسترده خود نسبت به من، تا این كه همه نعمتهایت را درباره من تكمیل فرمودی.
▪ شهادت به بیكرانی نعمت های الهی:
الهی! من به حقیقت ایمانم، گواهی دهم.
و نیز به تصمیمات متیقن خود،
و به توحید صریح و خالصم،
و به باطن نادیدنی نهادم.
و پیوست های جریان نور دیده ام.
و خطوط ترسیم شده بر صفحه پیشانی ام،
و روزنه های تنفسی ام،
و نرمه های تیغه بینی ام،
و آوازگیرهای پرده گوشم،
و آنچه در درون لب های من پنهان است.
▪ ناتوانی بشر از بجا آوردن شكر الهی:
گواهی می دهم ای پروردگار كه اگر در طول قرون و اعصار زنده بمانم
و بكوشم تا شكر یكی از نعمات تو بجا آورم نتوانم، مگر باز هم توفیق تو رفیقم شود،
كه آن خود مزید نعمت و مستوجب شكر دیگر،
و ستایش جدید و ریشه دار باشد.
▪ ستایش خدای یگانه:
با این همه من با تمام جد و جهد و توش و توانم تا آنجا كه وسعم می رسد
با ایمان و یقین قلبی گواهی می دهم، و اظهار می دارم:
حمد و ستایش خدایی را كه فرزندی ندارد تا میراث بَرَش باشد.
و در فرمانروایی نه شریكی دارد تا با وی در آفرینش بر ضدیت برخیزد و
نه دستیاری دارد تا در ساختن جهان به وی كمك دهد.
▪ خواسته های یك انسان متعالی:
خداوندا، چنان كن كه از تو بیم داشته باشم،
آنچنان كه گویی تو را می بینم و مرا با تقوایت رستگار كن!
اما به خاطر گناهانم مرا به شقاوت دچار مساز!
مقدر كن كه سرنوشت من به خیر و صلاح من باشد.
و در مقدراتم خیر و بركت بمن عطا فرما!
▪ سپاس به تربیت های الهی:
خداوندا! ستایش از آن توست كه مرا آفریدی.
و مرا شنوا و بینا گرداندی!
و ستایش سزاوار توست كه مرا بیافریدی و خلقتم را نیكو بیاراستی.
به خاطر لطفی كه به من داشتی .
▪ نیازهای تربیتی از خدا:
و مرا بر مشكلات روزگار،
و كشمكش شبها و روزها یاری فرمای!
و مرا از رنج های این جهان و محنت های آن جهان نجات بده و
از شر بدی هایی كه ستمكاران در زمین می كنند نگاه بدار.
▪ شكوای دل:
خدایا! مرا به كه وا می گذاری؟
آیا به خویشاوندی كه پیوند خویشاوندی را خواهد گسست؟
یا به بیگانه كه نسبت به من آشفته می شود؟
یا به كسانی كه مرا به استضعاف و استثمار كشانند؟
در صورتی كه تو پروردگار من و مالك سرنوشت منی؟
▪ ای مربی پیامبران:
ای خدای من و ای خدای پدران من!
ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب، و ای پروردگار جبرئیل، میكائیل و اسرافیل.
و ای تربیت كننده محمد، خاتم پیامبران و فرزندان برگزیده اش.
ای فرو فرستنده تورات، انجیل، زبور و فرقان.
▪ تو پناهگاه منی:
تو پناهگاه منی، به هنگامی كه راه ها با همه وسعت، بر من
صعب و دشوار شوند و فراخنای زمین بر من تنگ گردد.
و اگر رحمت تو نبود من اكنون جزء هلاك شدگان بودم.
و تو مرا از خطاهایم باز می داری.
و اگر پرده پوشی تو نبود از رسوایان بودم.

منبع : موسسه گفتگوی ادیان