۲۲ فوریه ۱۸۲۸ ـ قرارداد ترکمن چای و روزی که ایران بخش دیگری از خاک اصلی خود را از دست داد

پس از چند روز مذاکره، با میانجگیری انگلستان! ــ رقیب استعماری روسیه در فلات ایران ــ ۲۲ فوریه ۱۸۲۸ در روستای ترکمن چای قرارداد ترک مخاصمه ایران و روسیه به امضاء رسید که بر پایه آن، وطن ما قسمتهای دیگری از قلمرو خود (بخشهای اصلی) را از دست داد و رود ارس مرز ایران و روسیه تعیین شد.
طبق این قرارداد که مورخان ایرانی بر آن صفت «ننگین» اضافه کرده اند، نخجوان و ایروان را هم از ایران جدا کردند. ارتش ایران با همه ضعف آموزش و تجهیزات از ایروان جانانه دفاع کرده بود. از زمان تاسیس کشور ایران تا آن روز، قفقاز جنوبی (اران) گوشه ای از خاک اصلی ایران بود.
جنگ دوم ایران و روسیه از سال ۱۸۲۵ آغاز شده و سه سال طول کشیده بود. نخستین جنگ ایران و روسیه با قرار گلستان در ۱۸۱۳ پایان یافته بود. این دو جنگ ضعف نظامی ــ اداری، نا آگاهی رجال وقت و مدیران کشور از دیپلماسی اروپایی، بی خبری از تحولات جهان و رویدادهای روز و ناتوان بودن از تحلیل آنها و نیز ضعف روانشناسی، بی خیالی و خودخواهی و داشتن مشغله وقتگیر و فرصت سوز از جمله بسر بردن در حرمسراها و دشمنی کردن و رقابت شخصی با یکدیگر را آشگار ساخت و تهران را به میدان بازی اروپائیان مبدل کرد.
همه تلاش انگلستان این بود که روسها در ایران نفودی بیش از خودشان به دست نیاورند و افغانستان حائل میان متصرفات دو قدرت باشد.
قراردادهای گلستان و ترکمن چای و قرارداد تخلیه هرات نتیجه سوء حکومت ۱۳۱ ساله قاجارها بر ایران بشمار می رود. هرات پس از ساسانیان به خود عنوان پارسی بان (پارسی وان) داده بود و به پاسداری از زبان فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی پرداخته بود. رویدادها و تحولات قرن ۲۰ به ویژه انحلال امپراتوری روسیه (یک طرف قرارداد) و بعدا اتحاد شوروی و نیز فتنه طالبان و جنگ داخلی افغانها فرصت های مغتنم و متعدد به دست تهران داد تا قراردادهای گلستان، ترکمن چای، هرات و ... را که طبق عرف تاریخ، تحمیلات نظامی بشمار می روند و قابل اعراض و اعتراض هستند - دست کم روی کاغذ ابطال و کان لم یکن اعلام کند که چنین نشد و اوایل انقلاب و آن هم به دلایلی تنها قرارداد سال ۱۹۲۱ ایران و روسیه شوروی به طور یکجانبه لغو شد!.

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز