نقش وسایل ارتباط جمعی در جهان سوم (۲)

رائو براى اينکه بتواند اطلاعاتى در زمينهٔ اين مسئله مهم به‌دست آورد، دو روستا را در هندوستان مورد مطالعهٔ علمى قرار داد. زمانى که او تحقيق علمى را آغاز کرد. يکى از اين دو روستا (که به نام روستاى الف از آن ياد خواهيم کرد)، به تازگى صاحب چند واحد صنعتى کوچک شده بود که به افراد بسيارى فرصت مى‌داد و به جاى ترک روستا در زادگاه خويش باقى بمانند و بتوانند درآمد کافى براى ادارهٔ زندگى خويش به‌دست آورند.

در مقابل اين روستا، دهکدهٔ ديگر (که به نام روستا يا دهکدهٔ ب از آن ياد ميکنيم) کليهٔ مشخصات قديمى خود را حفظ کرده بود و اثرات تغيير و تحول، به هيچ‌وجه در زندگى مردم آن به چشم نمى‌خورد. در اين روستا، سيستم بازرگانى براساس نظام متداول معاوضهٔ اجناس بود؛ رعايت قوانين و مقررات مربوط به طبقات اجتماعى از هر نظر تقويت مى‌شد و چنانچه افراد مى‌خواستند کار کنند، مى‌بايست در مزارع اربابان، در ازاء دستمزد بسيار اندکي، شخصيت و ارزش انسانى خويش را فراموش کنند.

رائو به اين نتيجهٔ مهم رسيد که يکى از اختلافات قابل توجه دو دهکده، در وجود جاده‌اى است که روستاى الف را به شهر کوچکى در همسايگى آن مربوط مى‌‌سازد. از همين راه بود که چيزهاى نوظهور و قابل توجهى مانند مردمان غريبه، اما جالب با افکار نو، مجلات و روزنامه‌ها با عکس‌ها و اخبار هيجان‌انگيز و فيلم‌ها با داستان‌ها و افکار شيرين پا به محيط روستا مى‌گذاردند. و از همين راه بود که مردم روستا مى‌توانستند، خود را آسانى به شهر برسانند و با زندگى مردم شهرى و ويژگى‌هاى رفتارى آنها آشنا شوند. وجود اين جاده يا راه باعث شده بود که به قول رائو، وقتى پس از چندي، يک واحد صنعتى کوچک براى اولين بار در اين روستا پياده شد، مردم از هر نظر براى پذيرش آن آمادگى داشته باشند.

رائو مى‌گويد: وقتى اطلاعات و افکار نو از خارج به روستاها و دهات دورافتاده و جدا از اجتماعات صنعتى مى‌رسد، تغيير و تحول نيز به دنبال آن خواهد آمد.

رشيدپور، ابراهيم 'ارتباط جمعى و رشد ملي' دانشگاه تهران، ۱۵۲-۱۵۱، ۱۳۴۸.

ويلبر شرام که براساس پژوهش‌هاى بى‌شمارش در مورد نقش وسايل ارتباط جمعى در جهان سوم مى‌گويد: 'ترغيب مردم در کشورهاى در حال توسعه به تصميم‌گيرى پيرامون توسعه، زمينه‌دادن به آنها براى مشارکت مؤثر، تسريع و هماهنگ کردن تحولات موردنظر و... اين به‌طور کلى يک روند انعطاف‌ناپذير و نامعين نيست. اگر جريان ارتباطات اجازه دهد، مردم نيز مى‌توانند کارهاى بسيارى انجام دهند. تعيين اهداف و تصميم‌گيرى دربارهٔ زمان و چگونگى تغييرات و اينکه جامعهٔ خود را به چيزى مى‌خواهند تبديل کنند' . شرام همچنين دربارهٔ نقش وسايل ارتباط جمعى در توسعهٔ ملي، ديدگاه خوشبينانه‌اى دارد. مى‌گويد: 'رسانه‌هاى جمعى دربارهٔ ميزان و انواع اطلاعاتى که در کشورهاى در حال توسعه در دسترس مردم قرار دارد، مى‌توانند مشارکت کنند. آنها مى‌توانند افق‌ها را گسترش دهند؛ به انتقال فکر کمک کنند و سطح فکر فردى و ملى را بالا ببرند. آنها مى‌توانند همهٔ اينها را خودشان مستقيماً انجام دهند' .

هابت، آمدى ميخائيل 'نقش رسانه‌هاى گروهى در جهان سوم' ترجمهٔ مصطفى اميدي، مجلهٔ رسانه، زمستان ۱۳۷۱، شمارهٔ مسلسل ۱۲.

آنچه در مطالعهٔ ويبلر شرام در کشورهاى جهان سوم حائز اهميت خاص است، اين است که 'توسعهٔ اقتصادي، جز در صورت تحقق توسعهٔ اجتماعى ميسر نيست و توسعهٔ اجتماعي، مستلزم بسط آموزش و اطلاعات است. بنابراين، بايد پذيرفت که وسايل ارتباط جمعي، تأثيرى قطعى بر توسعهٔ فرهنگى و از خلال آن، توسعهٔ اقتصادى خواهند داشت. براى گسترش زراعت و صنعت، بايد سرمايه‌‌گذارى‌هاى اجتماعى را رونق بخشيد و اين امر متضمن بسيج منابع انسانى است که در آن ميان، آموزش عاملى اساسى است' .

کازنو، ژان 'جامعه‌شناسى وسايل ارتباط جمعي' ترجمهٔ دکتر باقر ساروخاني، دکتر منوچهر محسني، ص ۳۲۲.

لئونارددوب يکى از استادان دانشگاه يل آمريکا، در تحقيقاتى که در آفريقا انجام داده، به نتايج ارزشمندى دست يافته است. دوب در گزارش خود چنين مى‌نويسد: 'مردم آفريقا که در جوامعى با ويژگى‌هاى گوناگون ساکن هستند، در طول زمان و از طرق مختلف، شکل خاص ارتباطى مورد نياز خويش را به‌وجود آورده‌اند و اين شکلى است که در يک زمان معين، از هر نظر نيازمندى‌هاى آنها را برآورده مى‌ساخته است و... با همان سرعتى که مردم آفريقا کارها و ارزش‌هاى بيشترى را از مردم مغرب زمين به عاريت مى‌گيرند، به نحو عجيبى بر وسايل نشر و توسعه، به‌ويژه وسايل ارتباط جمعى و فرهنگى که جذب کرده‌اند، متکى مى‌شوند. آفريقاى جديد، آميزه‌اى از سيستم ارتباطى تازه و سنتى را در اختيار دارد و علت اين امر را بايد در اين نکته جستجو کرد که هر دو سيستم، از سوئى نمايانگر تغييراتى است که انجام مى‌پذيرد و از سوى ديگر، خود به نحو قابل ملاحظه‌اى تحت تأثير اين تغييرات قرار مى‌گيرد.

مشاهدات دوب در آفريقا نظريات 'لرنر' و 'رائو' را تأييد مى‌کند و توجه به نتايج تحقيق اين دانشمندان نيز مؤيد اين نکتهٔ مهم است که اطلاعات در دوران تغيير و تحول فرهنگ، نقش بسيار مهم و برجسته‌اى را بر عهده دارد و بين رشد و توسعهٔ سيستم ارتباطى و رشد اجتماعى و اقتصادي، رابطهٔ تأثير و تأثر بسيار نيرومندى را مى‌توان احساس کرد.

رشيدپور، ابراهيم 'ارتباط جمعى و رشد ملي' ترجمه و تأليف، ص ۱۵۹.

پائولو فريره انديشمند برزيلي، از جمله انديشمندانى است که در سال‌هاى اخير با نگرشى انتقادى به الگوهاى حاکم غربى در زمينهٔ رشد اقتصادى و توسعهٔ اجتماعى و نيز نقش ارتباطات در 'نوسازي' کشورهاى جهان پرداخته است' . او ارتباطات و نظام‌هاى آموزشى کنونى را به‌عنوان شبکه‌هاى سلطه‌گرى و تسليم‌طلبى خلق‌ها در جهان سوم معرفى مى‌کند. به عقيدهٔ او، انتقال معلومات از يک منبع معرفتى قدرتمند هستند. به دريافت‌کنندگان انفعالي، به هيچ‌وجه در رشد شخصيت آنها تأثير مثبت نمى‌گذارد و به ايجاد خودآگاهى مستقل و انتقادنگر و تواناسازى افراد براى مشارکت در حل مسائل اجتماعى کمک نمى‌کند. به هيمن علت، به پيشنهاد او نظام کنونى آموزش که او آن را 'آموزش مخزني' مى‌نامد و بر معلومات انباشته شدهٔ معلمان استوار است، بايد به نظام جديدى براى 'آموزش ستمديدگان' تبديل شود.

پائولو فريره براى اين نظام جديد، اصول زير را برشمرده است:

- اعتقاد به توانائى افراد براى فراگيري، دگرگونى و رهائى خويش از شرايط سرکوب‌کنندهٔ جهل، فقر و استثمار.

- تماس مستقيم فراگيرندگان با واقعيت‌هاى خاص زندگى و مسائل مربوط به آن، تجزيه و تحليل فشارها و محدوديت‌هاى تحميل شده به آنان از سوى ساختار اجتماعى و 'ايدئولوژي' رسمي.

- طرد تفاوت‌هاى موجود بين 'آموزش دهنده' و 'آموزش‌گيرنده' و در نظر گرفتن هر دو به‌عنوان 'فراگيرنده' .

- مشارکت در کوشش‌هاى رهائى دهنده' .

براى اطلاع بيشتر مراجعه شود به مقدمهٔ دکتر کاظم معتمدنژاد، 'سيرى در تحول مطالعات ارتباطي' ، 'ارتباط‌شناسي' تأليف مهدى محسنيان راد، انتشارات سروش، ۱۳۶۹، ص۳۰-۲۹.