در انتظار پایانی برای فصل سرد

حمل و نقل از آن دست نیازهای جوامع انسانی بوده که به دلیل اهمیت و نقش بلاانکارش در طول اعصار، آدمی را به استفاده از جدیدترین فناوریها واداشته است و این کاربریها (که اغلب با نوآوری و اختراع نیز همراه بوده) خود سرمنشا تحولاتی ژگرف در زندگی ایشان شده‌اند و چه بسا دلیلی بوده‌اند برای تحویل نسلی از زندگی به دیگری: ساخت چرخ، ترن، موتور درونسوز، هواپیما و... امروز نیز در آستانه یکی دیگر از این تحولات قرار گرفته‌ایم که بر خلاف نمونه‌های پیشین، چندان به تغییرات فرم ارتباط پیدا نمیکند و بیشتر به محتوا میپردازد؛ کاربری فناوری ارتباطات و فناوری اطلاعات در عرصه حمل و نقل و در نهایت تحقق سیستم‌های هوشمند حمل و نقل همان تحول شگرف عصر حاضر است که ماهیت این صنعت را دگرگون میکند. تا کنون تعاریف و تعابیر بسیاری برای سیستم های هوشمند حمل و نقل یا همان ITS (Intelligent Transportation Systems) ارایه شده است؛ برای مثال انجمن حمل و نقل هوشمند آمریکا در سال ۱۹۹۸ ، ITS را به استفاده مردم از فناوری برای صرفه جویی در وقت و هزینه در زندگی روزمره، تعبیر کرده بود و درست یک سال بعد، دپارتمان حمل و نقل آمریکا، تعریف رسمی ITS را چنین عنوان کرد: “ سیستم های جمع آوری، نگهداری، پردازش و توزیع اطلاعات مربوط به جابه جایی کالا و مسافر”. شاید جامع ترین تعریفی که تا کنون برای ITS ارایه شده است، همین تعریف اخیر باشد؛ اما آن چه در کتاب ها و مقالات بسیاری از آن نقل شده است، تعریفی ساده تر و البته با در برگیری کم تر است: “سیستمهای هوشمند حمل و نقل به سیستم‌هایی گفته میشود که با استفاده از ابزارهای خودکار و برنامهریزیهای انجام شده روی آنها، برخی از عملیات کنترلی (کنترل جریان تردد، مقررات ترافیکی یا عوارضی...) و یا اطلاعاتی (آمارگیری، اطلاع‌رسانی به رانندگان، برداشت اطلاعات و...) را در زمینه حمل و نقل و ترافیک انجام میدهند.” اما تعریفی که در برنامه راهبردی ITS ایالت ویکتوریا استرالیا عنوان شده است، تعبیری مدرن تر با در برگیری بیشتر به شمار می آید: “استفاده هدفمند از ارتباطات و فناوری اطلاعات (ICT) برای خلق سیستم کارآمد و ایمن تر حمل و نقل.” سیستمهای کنترل هوشمند تقاطع ها، پیام رسانی تابلوهای متغیر خبری، دریافت خودکار عوارض جادهای، ثبت خودکار وقایع و تصادفات و تخلفات، توزین در حال حرکت، اطلاع رسانی شبکه حمل و نقل و مسیریابی درون خودرو یا برای حمل و نقل عمومی، آمارگیری اتوماتیک از پارامترهای ترافیکی و مواردی از این دست، جزو این مجموعه محسوب میشوند.
متلت هوشند سامانه‌های حمل و نقل هوشمند بر سه پایه، راه هوشمند، خودرو هوشمند، و راننده هوشمند، استوار شده و هدف از بهکارگیری این مثلث هوشمند، توانمندسازی رانندگان در انتخاب بهترین شیوهها و کارآمدتر و ایمنتر ساختن نظام حمل و نقل است. در این میان کشورهای مختلف با برنامهریزیهای کوتاه، میان و بلند مدت در قالب طرحهای جامع، یکی از راسهای این مثلث را برگزیدهاند تا به یک سیستم تمام عیار که همانا یک مثلث کامل است برسند. پس فعلا رویای داشتن یک خودرو با کنترل تمام اتوماتیک که در آن بنشینید و تنها مقصد خود را به او اعلام کنید و منتظر رسیدن باشید را فراموش کنید و در جامه طرحهای فانتزی تحقیقاتی به آن بنگرید و سیستمهای مبتنی بر ITS را در هریک از راسهای سهگانه این مثلث، به مثابه کمک در نظر بگیرید. سامانههای حمل و نقل هوشمند با محوریت مثلث هوشمند راه، خودرو و راننده در زمینه‌های مختلفی از جمله ناوبری پیشرفته، بهینه‌سازی مدیریت ترافیک، رانندگی ایمن، حمل و نقل عمومی و تجاری و پشتیبانی عابران پیاده و وسایل امدادی به کمک شهروندان میآید.
افزایش ایمنی و آرامش در سفر، کاهش هزینه و اثرات نامطلوب زیست محیطی ، کاهش مصرف انرژی و تأخیرهای ناخواسته در طول سفر و در نهایت جلب رضایت مسافرین و روان سازی جریان ترافیک که همواره از مقاصد ومطلوبهای برنامه ریزان حمل و نقل برشمرده میشوند، با ITS محقق خواهند شد.
نخستین گامها نخستین جرقه‌های استفاده از ITS در کشورهای پیشرو به سالهای پایانی دهه ۶۰ و ابتدای دهه ۷۰ میلادی باز میگردد که در کشورهایی چون آمریکا ابر کامپیوترهای زمان در سیستمهای ترافیک شهری به کار گرفته شد، اما موج جدی کاربری سیستمهای هوشمند حمل و نقل را باید به سالهای آغازین دهه ۹۰ منتسب دانست. در این سالها متخصصان ینگه دنیا باز هم پیشتاز بودند و معماری ITS آمریکا در سال ۱۹۹۲ با ۶ محور اصلی تبیین شد؛ هرچند که یک سال قبل از آن دپارتمان حمل و نقل این کشور فعالیتهای گسترده خود را در زمینه ITS آغاز کرده بود. متخصصان آمریکایی با توجه به پهناوری جغرافیایی و شرایط آب و هوای کشور خود، بستر ماهوارهای را برگزیدند و برای این ۶ محور، ۶ ایالات مختلف را به صورت پایلوت انتخاب کردند و با درنظر گرفتن بودجهای در حدود ۵۰ میلیارد دلار کار خود را آغاز کردند. طبق پیشبینی آنها در مدت ۲۰ سال، کل آمریکا از ITS بهره‌مند میشود و در این مدت به جز فواید فراوان زیستمحیطی و صرفه‌جوییها در مصرف سوخت و وقت، در کنار ایجاد هزاران شغل جدید، حداقل ۱۲ درصد سود نصیب این کشور میکند. در همان روزها ژاپنیها هم بیکار ننشستند و پیش از سایرین دست به کار شدند.
متخصصان سرزمین آفتاب با مطالعه شیوه‌های اسقرار ITS در این کشور، همچون همیشه بر فناوری بومی تاکید کردند و با توجه به نحوه گستردگی خاک کشورشان، برخلاف آمریکاییها استفاده از بستر ماهوارهای را فاقد توجیه اقتصادی و کارایی لازم تشخیص دادند و بستر مخابراتی را برگزیدند. ژاپنیها در سال ۱۹۹۵، ITS را یک طرح ملی اعلام کردند و یک سال بعد دولت این کشور دست بهکار شد. آنها به کارگیری &#۶۱۶۱۸;جاده هوشمند را سرلوحه کار خود قراردادند و با یک برنامه مدون در این راه قدم گذشتند که مطابق این برنامه تمامی راههای ژاپن تا سال ۲۰۱۵ هوشمند خواهد شد. استرالیا و برخی کشورهای اروپایی نظیر آلمان، هلند و انگلستان نیز در سالهای ابتدایی دهه ۹۰ فعالیت خود را در این زمینه آغاز کردند که در این میان اروپاییها با تاسیس دو نهاد فراملتیتی EUREKA در سال ۱۹۸۵ و ERTTICO در ۱۹۹۱، به گسترش ITS در سراسر قاره سبز متمرکز شدند. هرچند که تدوین معماری ITS اروپا و جدی شدن اجرای طرحها در این قاره به سالهای پایانی دهه ۹۰ باز میگردد، اما آنها معتقدند تا سال ۲۰۱۰ اهداف اصلی ITS در این قاره به طور کامل محقق میشود.
بهینه سازی مدیریت ترافیک... بهینه سازی مدیریت ترافیک به خدماتی گفته می شود که در حالت عادی جریان ترافیک و در زمان بروز شرایط خاص ترافیکی مانند ساعت های اوج، به بیشترین میزان کاربری ظرفیت موجود، بیشترین سرعت مجاز و روانترین حالت ممکن جریان ترافیک می انجامد. بهینه سازی جریان ترافیک و محدودسازی و کنترل ترافیک در زمان وقوع حوادث به وسیله کنترل چراغ های راهنمایی، اطلاع رسانی قبل وهنگام سفر، سیستم کنترل رمپ های ورودی و خروجی، ایجاد موج سبز و سیستم های هدایت مسافران به مسیرهای بهینه از خدمات مربوط به بهینه سازی مدیریت ترافیک هستند. خدمات کنترل ترافیک برای مدیریت رفتارهای ترافیکی در راهها عمل می کند و علاوه بر تلاش برای جابجایی ایمن تر و موثرتر تمام کاربران سیستم های حمل و نقل شهری و جاده ای ، سبب ایجاد بانک طلاعات لحظه به لحظه ترافیکی می شوند که سایر سیستمهای هوشمند حمل و نقل از آن بهره می برند. هدف اصلی مدیریت بهینه ترافیک، روان سازی جریان تا مقدار بیشینه است و برای ارزیابی روانی ترافیک، دو شاخص زمان تاخیر و زمان سفر مد نظر قرار می گیرد. برای مثال در محلهای به کارگیری سیستم کنترل رمپ ورودی ، می توان شاخص میانگین سرعت جریان ترافیک در بدنه آزادراه را در نظر گرفت ویا در عملکرد شبکه چراغهای هوشمند راهنمایی، بهترین شاخص برای اندازه گیری “عامل میانگین زمان تاخیر” است. البته روشن است که واژه تالی “بهینه سازی” تنها در صورتی می تواند معنا داشته باشد که مقدم “مدیریت ترافیک” وجود خارجی داشته باشد! در بین کشورهای پیشرو در به کارگیری سامانه های هوشمند حمل و نقل، همگی بر بهینه سازی مدیریت ترافیک تاکید ویژه ای داشته اند اما ژاپن، استرالیا و امریکا بیش از سایرین در این بخش سرمایه گذاری کرده و از سال های پایانی دهه نود میلادی به موفقیت های چشمگیری نیز دست یافته اند که از جمله آن ها می توان به بهبود ۵۵درصدی جریان ترافیک شهری در ساعات اوج اشاره کرد. مدیریت و پشتیبانی حمل و نقل عمومی و تجاری مدیریت و پشتیبانی حمل و نقل عمومی به خدماتی گفته می شود که به موجب آن کارایی ناوگان عمومی شهری یا بین شهری افزایش می یابد و مسافران با علاقه و رضایت بیشتری این سیستم را برای جا به جایی خود به کار می برند. به طور کلی خدمات حمل و نقل عمومی شامل اقداماتی به منظور افزایش تمایل مردم به استفاده از شیوه های حمل و نقل عمومی از طریق ارتقای کارایی، جلب رضایت مشتری، کاهش هزینه، ارتقای ایمنی و امنیت حمل و نقل عمومی و کاهش به کارگیری وسایل نقلیه شخصی است. ارائه اطلاعات مربوط به وسایل نقلیه عمومی قبل، به هنگام و بعد از سفر، ارائه اطلاعات مربوط به سیستم حمل و نقل عمومی، کمک به انتخاب تاکسی و اتوبوس به عنوان وسایل نقلیه مطمئن و استفاده از آن ها بر اساس تقاضا و همچنین اجرای حق تقدم برای عبور وسایل نقلیه عمومی در معابر از اقداماتی است که در این زمینه صورت می گیرد. از سوی دیگر، حمل و نقل کالا به عنوان مکمل سیستم های جا به جایی مسافر، نقش به سزایی در زندگی انسان ها دارد.
سامانه های هوشمند حمل و نقل در این بخش نیز راهکارهایی دارد که در شاخه مدیریت و پشتیبانی حمل و نقل تجاری قرار می گیرند و به بهبود کارایی این سیستم ها می انجامد و هدف اصلی آن افزایش ایمنی و کاهش زمان سفرهای ایمن است. کمک به مدیریت عملکرد وسایل نقلیه تجاری از طریق ارائه اطلاعات عملیات و بار و همچنین حرکت گروهی و خودکار وسایل نقلیه تجاری و ارائه اطلاعات عملکرد سایر شیوه های حمل و نقل نیز از کاربردهای این بخش است. صدور کارت هوشمند خودرو و رانندگان حرفه ای، به کارگیری سیستم های توزین در حال حرکت و اخذ الکترونیکی عوارض، استفاده از سیستم های هوشمند مدیریت پایانه های کالا و مسافر و سیستم های مکان یاب را باید جزو مهمترین ملزومات این بخش دانست. ایمنی، ایمنی، ایمنی افزایش ایمنی را قطعا باید مهمترین عامل زندگی آدمی در تمام عرصه ها به شمار آورد؛ چرا که بشر همواره در ابتدا به دنبال راهی برای افزایش طول عمر و در سلامت به سر بردن بوده و پس از آن به افزایش کیفیت زندگی خود توجه می کرده است که بدون وجود این اشرف مخلوقات، کیفیت و خدمات در هیچ زمینه ای معنا نخواهد داشت. ایمنی در زندگی شهری نیز پس از عصرصنعت (که شهر به معنی امروزش شکل گرفت) رنگ و بوی جدی تری به خود گرفت؛ چرا که عنصری به نام وسیله نقلیه موتوری به شهرها آمده بود و حداقل بیش از درشکه ها جان عابران پیاده و دوچرخه سواران را تهدید می کرد. هرچه این وسایل پیشرفت بیشتری داشتند و به طبع سرعت و ابعاد حرکت افزایش پیدا کرد، “ایمنی” هم ابعاد گسترده تر و البته مهمتری یافت.
بدین ترتیب کارشناسان و قانون گذاران صنعت حمل و نقل برای کاهش تصادفات و افزایش ایمنی، ضوابط و قوانین سخت گیرانه ای برای طراحان هندسی راه ها، سازندگان خودروها و همچنین رانندگان و عابران پیاده وضع کردند و ضرایب امنیت(SF) را بالا بردند؛ قوانین راهنمایی و رانندگی، ضوابط مربوط به علائم اطلاع رسان و تامین روشنایی در راه ها و ضوابط و قوانین مربوط به طراحی قوس ها، میادین، بزرگراه ها و ... از این جمله اقدامات بودند. حمل و نقل هوشمند نیز بر این موضوع تاکید ویژه ای دارد؛ چنانکه بسیاری از کارشناسان معتقدند افزایش ایمنی، دلیل به وجود آمدن این سیستم ها بوده اند. البته کشورهایی همچون اعضای اتحادیه اروپایی نیز اولویت اول اهداف خود را از به کار گیری ITS، کاهش میزان تصادف ها، خسارت های ناشی از آن و امدادرسانی و مدیریت حوادث قرار داده اند. سامانه های هوشمند حمل ونقل با افزایش کیفیت خدمات در مثلث حمل و نقل (انسان، وسیله نقلیه و جاده) ایمنی را تا حدی باورنکردنی افزایش می دهند. این سیستم ها با کاربردهایی چون ایجاد هماهنگی بین عوامل مختلف برای رسیدگی به تصادف ها، کاهش زمان تشخیص سوانح ، اعزام عوامل و امداد رسانی، ارائه اطلاعات به راننده پیش از تصادف، کاهش تراکم گذرگاهها، افزایش کنترل و نظارت بر شرایط ترافیک شهر وجاده، ارائه خدمات در موارد اضطراری و کمک به راننده باعث ارتقاء سطح ایمنی در راهها می شوند.
سیستمهای ناوبری پیشرفته... سیستمهای ناوبری پیشرفته یکی از ارکان اصلی ITS بهشمار میآید که با اطلاعرسانی و راهنمایی سفرکنندگان، در بهبود کاربری حمل و نقل نقشی محوری ایفا میکند. ناوبری در حمل و نقل به سیستمهای هدایت ناوگان گفته میشود و کیفیت ارایه خدمات در آن با روانی جریان ترافیک نسبت مستقیم دارد. ناوبری در مدل کلاسیک حمل و نقل در مراحل انتخاب وسیله نقلیه و تخصیص ترافیک تاثیر دارد. ناوبری پیشرفته همان ناوبری مبتنی بر سامانه هوشمند حمل و نقل است که خدمات آن با استفاده از ارتباطات و فناوری اطلاعات بهینه‌سازی شدهاست. سیستمهای اطلاعرسانی سفر، ارایه اطلاعات ترافیک و راهنمایی مسیر و همچنین ارایه اطلاعات مقصد از جمله مهمترین بخشهای ناوبری پیشرفته هستند. در میان کشور های پیشرو، ژاپن بیش از سایرین بر این بخش تمرکز کرده و البته استراتژی کاربری ناوبری پیشرفته، همسو با تحقق جاده هوشمند را پیش گرفتهاست. اما سایر کشورها نظیر آمریکا، استرالیا و اعضای اتحادیه اروپا نیز در نوع خود از ناوبری غافل نماندهاند؛ چراکه یک سیستم ITS تنها در حالت یکپارچه بودن به کارایی بیشینه میرسد. ژاپنیها ثابت کردهاند استفاده هدفمند از ناوبری پیشرفته، تا ۵۰ درصد بهبود جریان را به همراه دارد.

نویسنده: محمد سام نیکوزاد

منبع : ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات