معرفی شهر قدیم بم

درباره ارگ بم از طرف محققین، باستان شناسان، تاریخ نویسان، سیاحان و... مطالب زیادی نوشته شده، و در کمتر جایی اشاره به شهر قدیمی بم شده است، در حالی که با مشاهده آثار بر جای مانده از نزدیک به این مساله پی می بریم که در شهرستان بم تنها ارگ نیست که اهمیت تاریخی دارد، بلکه قلعه شهر قدیمی است که ارگ یعنی مرکز سازمان حکومتی در داخل آن جای گرفته، و تا یک صد و چند سال پیش محل سکونت مردم بوده و پس از آن تا چندین سال محل استقرار نظامیان شهر جدید بوده است، و می توانیم با برشمردن خصوصیات این شهر قدیمی که بنای آن هنوز پا بر جاست به ویژگی های شهر های قدیمی ایران پی ببریم، و از آن جایی که در مورد سابقه تاریخی و مسایل دیگر آن در مقالات مربوط به ارگ بم نکات فراوان گفته شده در این جا فقط به ذکر چند نکته اکتفا می شود و سپس وضع فعلی این شهر قدیمی مورد بررسی قرار می گیرد.
۱. در کتاب ارگ بم نوشته آقای حمید نوربخش به نقل از نشریه فرهنگ کرمان در مقاله موسوم به ارگ بم چنین آمده:
ارگ بم در شمال شرقی شهر فعلی بم واقع شده و فاصله چندانی از مرکز شهر ندارد، مساحت کلیه ارگ قریب ۶ هکتار می باشد و از عجیب ترین قلاع قدیمی ایران است که خود به اندازه یک شهر کوچک است، شکلا صورت مربع مستطیل دارد و طول آن قریب ۳۰۰ و عرض آن ۲۰۰ متر می باشد، و مشتمل بر دو قسمت علیائی و سفلایی است، قسمت علیا که در مرآت البلدان به قسمت اول نام برده شده در دامنه کوه بوده و از آثار و علایم معلوم است که حکومت نشین و مرکز فرماندهی نظامی شهر بوده.
و سفلایی (قسمت پایین) مسکن رعایا و زارعین محسوب می شده است، و تمام ساختمان قلعه از خشت خام ساخته شده و پایداری آن در برابر حوادث از عجایب است.
و در مورد قدمت تاریخی این شهر چنین ذکر شده: با توجه به آثار و خشت های باقی مانده موجود و همچنین سکه مکشوفه در این قلعه که متعلق به دوره اشکانی می باشد، قدمت تاریخی این شهر را تا آن دوره مسلم می دارد.
۲. احمد علی خان وزیری در کتاب جغرافیای کرمان در مورد شهر قدیمی بم چنین ذکر می کند:
در سنه ۱۲۵۳ هجری قمری که آقاخان محلاتی حکمران کرمان از ایالت معزول گردید به خیال باطل، این قلعه را مامن نموده بنای فتنه و تاخت و تاز را در محال کرمان گذاشت عاقبت در آن جا محصور شده امتداد محاصره از یک سال متجاوز شد، از آن زمان ببعد سکنه شهر بم در خارج شهر به فاصله دو هزار گام که چند قریه به یکدیگر متصل بود ساکن هستند و شهر بم اکنون حصار و خانه ها و چهار سوقش معمور است لیکن جز دو دسته سرباز و یک صاحب منصب و چند نفر توپچی و دو عراده توپ با حمله آن و تقریبا ۵۰ سوار که حسب الامر ایالت کرمان به محافظت آن قلعه مامورند کسی دیگر در ارگ منزل ندارد.
۳. در کتاب شهر نشینی و شهرسازی در ایران تالیف محمد یوسف کیانی در مقاله ارگ بم از پروفسور هاینس گوبه، کرامت اله افسر چنین آمده:
بم در دوران پیش از اسلام پی ریزی شده و رونق آن در قرن دهم میلادی است و در آن زمان یکی از پنچ شهر مهم سرزمین کرمان بوده که هر یک کرسی ولایتی بوده است و جغرافی نویسان عرب قرن دهم به ویژه مقدسی شرح خوبی درباره اهمیت اقتصادی بم به دست ما می دهند و مقدسی می نویسد:
بم یک مرکز ولایتی با اهمیت و دلکش و بزرگ است، مردم آن کارشناس و دارای مهارتند، این شهر بازارگاهی است و مردم را از راه دور به خود می کشاند، و پارچه ای که در این جا تولید می شود در کشورهای بسیاری شهرت دارد و آوازه بم در همه جهان اسلام پیچیده و مایه سرفرازی کشور می باشد و بیشتر اهالی شهر بافندگانند، و بیشتر رخت های صادراتی بم در دهکده بزرگی نزدیک آن فراهم می شود و در خاور باختر جهان اسلام این رخت ها را عالی ترین همه لباس ها می دانند، و علاوه بر این ها دستار و لباس زیر و پیراهن و لباس های فاخر که طالب بسیار دارد و البسه ای که از مرو بیرون می آید در بم تولید می گردد...
و در کتاب فوق مطالب زیر نیز به چشم می خورد:
در شهر کهنه بم بهتر از هر جای دیگر ایران می توان ایده روشنی از یک شهرک سنتی اسلامی به دست آورد و شهر کهنه بم دیگر مسکون نیست ولی باندازه ای حفاظت شده که به آسانی می توان کاربرد اصلی و ویژگی های هربنا را دریافت در اواسط قرن نوزدهم که استان کرمان در تحت فرمان حکام ورزیده نمو اقتصادی سریع حاصل کرد شهر کهنه بم برای جمعیت رو به افزایش آن زیاد از حد کوچک بود، در جنوب باختری بم کهنه شهری نو برپا شد که تقریبا در اواخر قرن ۱۹ تمام جمعیت شهر کهنه را به سوی خود کشید، و در این زمان از نظر اهمیت اقتصادی بم همتای کرمان به حساب می آید.
و در سده های میانه شهر کهنه بم با ارگی و مسجدی و بازاری مجهز بود این تاسیسات برای انجام امور شهری و اداری و مذهبی و فکری یک مرکز اقتصادی به نظر می رسد، حتی اگر چه در جریان مستحکم ساختن باروها در قرن هیجدهم و تقلیل دادن دروازه ها به یک دروازه بعضی از عناصر قرون وسطایی بم مبهم گردیده ولی باز بم می تواند یک نمونه بسیار خوبی برای یک شهر اسلامی باشد، در یک چنین محوطه کوچکی که تاسیسات شهری با ترتیب بارز و روشنی دست در گردن هم داده اند این اصل را به ثبوت می رساند که نیروهای تصمیم گیرنده محلی در درون هر شهر اسلامی قرار دارد. این بدان معنی است که ارگ در داخل حصارهای شهر اما در لبه آن قرار گرفته و این بازار است که واسطه بین دروازه و ارگ مرکز اداری بم و توابع آن می باشد و در واقع یک مرکز ارتباطی بین شهری به حساب می آید.۴. استخری و ابن حوقل که جغرافیای آنها به ترتیب در حوالی سال های ۹۵۱ و ۹۷۱ میلادی تالیف یافته می نویسند که بم قلعه (ارگ) معروفی دارد که در شهر قرار گرفته است.
۵. پایتخیر سیاح انگلیسی که در سال ۱۸۱۰ میلادی بم را دیده است درباره قلعه قدیمی این شهر چنین می نویسد:
برای مبارزه با اقدام مهاجم و مدافعه در برابر آنها قلاع و استحکامات این شهر را به قدری مستحکم کرده اند که شاید در تمام ایران از این حیث بی نظیر باشد.
همه مطالب فوق حاکی از این است که شهر قدیمی بم محل سکونت مردم و ارگ آن در داخل شهر قدیمی محل سکونت حکام و فرمانروایان بوده است و حتی از زمانی که به واسطه برقراری امنیت و مسایل دیگر شهرنشینی مردم در فاصله نزدیک خارج قلعه برای خود مسکن اختیار کرده بودند به محض اطلاع از حمله احتمالی به طرف قلعه شهر قدیم سرازیر شده و در مسکن قبلی خود در داخل قلعه تا زمان رفع خطر باقی می مانند، و نباید با به کار بردن کلمه ارگ بم چنین تصور شود که این قلعه محل سکونت حکام و فرمانروایان بوده یا این که فقط یک قلعه نظامی بوده است.
اینک به شرح خصوصیات این شهر قدیمی می پردازیم:
۱. دور شهر دیواری بلند با برج و بارو کشیده شده و شهر در واقع قلعه ای محصور است که این کار برای مقابله با دشمن و حفظ امنیت شهر صورت گرفته و در این مورد در کتاب ارگ بم (نوشته آقای حمید نوربخش) چنین آمده:
پس از شورش آقاخان محلاتی فیروز میرزا فرمانفرما که قصد سرکوب کردن او را داشت تعدادی از برج های دوجانب شرقی و غربی حصار اصلی را ویران نمود (گویا در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز عباس میرزا قسمتی از این حصارها را ویران کرده است) و پس از مدتی بخش های ویران بازسازی شدند.
۲. در پای دیوار و دور شهر خندقی به عرض چند متر وجود داشته که به هنگام دفاع از شهر آن را از آب پر می ساختند و آثار آن امروز برجاست.
۳. دارای چند دروازه بوده که امروزه یک دروازه آن قابل استفاده و آثار دروازه دیگر دیده می شود و احتمالا دروازه های دیگری نیز داشته است که این دروازه ها را شب هنگام می بستند و بدین ترتیب عبور و مرور قطع می شده و در کتاب شهرنشینی و شهرسازی در ایران تالیف آقای محمد یوسف کیانی در این مورد چنین آمده:
به طور یقین دو دروازه وجود داشته، آن که امروز مورد استفاده است و دروازه دومی که منتهی به مسجد می شود، به احتمال قوی دو دروازه دیگر هم وجود داشته یکی در دیوار شرقی و دیگری در دیوار غربی.
۴. شهر از چند قلعه تو در تو تشکیل گردیده که هر قلعه توسط حصاری از قلعه دیگر جدا شده و برای وارد شدن به آن از دروازه ای باید عبور کرد که این آثار قابل تشخیص است، و با توجه به وضع مساکن هر قلعه از پای حصار اصلی تا محل ارگ (مرکز سازمان حکومتی) اقامتگاه حاکم تضاد طبقاتی کاملا مشخص می شود به طوری که زارعین و رعایا در طبقه ای پایین تر و دارای اتاق های متصل به هم و متمولین و وابستگان حاکم از منازلی که دارای در و دیوار و حیاط جداگانه ای بودند استفاده می کردند و وسعت و محل ساختمان ها بر حسب قدرت اقتصادی و نفوذ اجتماعی صاحبان آنها شکل گرفته.
۵. ارگ یا مرکز سازمان حکومت یا محل زندگی حاکم و فرمانروا بهترین و مهم ترین و مرتفع ترین قسمت این شهر بوده که بر فراز تپه ای سنگی بنا شده و برای خود حصاری بلند با برج و بارو دارد و برای رسیدن به آن از چندین دروازه باید گذشت و دارای برج دیدبانی معروفی است به نام کلاه فرنگی که ارتفاع آن به حدی است که از داخل آن همه نواحی اطراف را زیر نظر می گرفته اند و امروزه تمام شهر جدید را از بالای آن می توان دید و دارای ساختمان معروف به چهار فصل، می باشد که محل زندگی حاکم و خانواده او بوده است. که البته علاوه بر چهار فصل ساختمان های دیگری نیز اقامتگاه حاکم را تشکیل می داده که قابل رویت اند. ضمنا دارای راهرو زمینی بوده که به عنوان راه عبور مخفی در مواقع لزوم از آن استفاده می شده.
۶. دارای مسجد و بازار و تکیه و مدرسه و حمام و آب انبار و زورخانه و پادگان و اصطبل و زندان مخوفی می باشد، که امروزه سقف بازار آن خراب شده ولی آثار دکاکین پس از عبور از دروازه اصلی مشهود است و قسمتی از اماکن دیگر به صورتی تعمیر شده خودنمایی می کند.
۷. خانه ها به صورت مجتمع و در کنار هم قرار دارند و به وسیله کوچه ها و معابر تنگ به هم مربوط می شوند و کوچه ها و گذرگاه ها به سمت مراکز مذهبی _ بازار _ آب انبار و غیره باز می شدند و امروزه نیز هر کدام از کوچه ها را که امتداد بدهیم به یکی از مراکز نام برده می رسیم و اکثر کوچه ها پیچ در پیچ و برخی نیز سرپوشیده می باشند.
در خاتمه بررسی در مورد ویژگی ها و خصوصیات این شهر قدیمی که آثار و بناهای آن کاملا مشهود است و در برخی از اماکن آن از طرف سازمان های مسئول به منظور جلوگیری از انهدام آنها در حال حاضر نیز تعمیراتی صورت می گیرد، می تواند الگویی در خصوص ویژگی های اکثر شهرهای قدیمی ایران باشد.

گردآورنده: محمد علی غضنفری پور دبیر

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی