سوزاندن، دفن و سایر روش‌ها

روش‌های معدوم‌سازی ضایعات هر کشور براساس قوانین داخلی آن شکل می‌گیرد. این قوانین اجازه بازرسی و نظارت بر عملکرد امحای زباله را به سازمان‌های مسئول مانند وزارت بهداشت و درمان یا سازمان محیط زیست اعطا می‌نماید. این مجموعه قوانین، قواعد جداسازی، جمع‌آوری، نگهداری، جابه‌جائی، حمل‌ونقل، معدوم‌سازی، حوزه مسئولیت‌ها و ملزومات آموزشی را برای انواع مختلف ضایعات تعیین می‌کند. در خصوص روش‌های امحاء زباله‌های بیمارستانی گفت‌وگوئی با دکتر سعیدرضا رحمدار، مشاور شرکت ”شهر سالم“ شهرداری تهران ترتیب دادیم. گفتنی است که وی تحقیقات گسترده‌ای در زمینه مدیریت پسماندهای بهداشتی و درمانی کشور انجام داده است.
● آقای دکتر! انتخاب نوع و روش انهدام زباله‌ها براساس چه فاکتورهائی صورت می‌گیرد؟
”براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، زباله‌سوزها از گذشته بهترین روش انتخابی برای معدوم کردن بسیاری از ضایعات خطرناک بیمارستانی بوده‌اند و هنوز هم به‌صورت گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرند. تصمیم نهائی جهت انتخاب نوع و روش انهدام ضایعات باید براساس فاکتورهای مختلفی که سازمان بهداشت جهانی با توجه به وضعیت منطقه‌ای پیشنهاد می‌کند، اخذ گردد. این فاکتورها شامل قدرت ضدعفونی‌کنندگی روش، ملاحظات بهداشتی و زیست‌محیطی، کم‌کردن حجم و وزن ضایعات، ملاحظات ایمنی و بهداشت کار، کمیت ضایعات و ظرفیت سیستم انتخابی، نوع ضایعاتی که با روش انتخابی معدوم می‌شود، نیازهای زیرساختی، قابل دسترس بودن محلی فن‌آوری‌ها و موادمصرفی، نیازهای آموزشی جهت اجراء روش، ملاحظات کار کردن و تعمیرات دستگاه، فضای موجود، محل و حصارهای سایت معدوم‌سازی ضایعات، سرمایه و مخارج کار دستگاه، پذیرش اجتماعی و نیازهای قانونی است.“
● تعریف کلی فرآیند سوزاندن چیست و انواع زباله‌سوزها دارای چه ویژگی‌هائی هستند؟
”براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، سوزاندن عبارت است از فرآیند اکسیدکردن خشک در دمای بالا که باعث تبدیل ضایعات آلی و قابل سوختن به موادمعدنی و غیرقابل سوختن می‌شود و حاصل کار آن کاهش بسیار زیاد ججم و وزن ضایعات است. اگر زباله‌سوزهای بزرگ دارای تجهیزات بازیافت انرژی باشند، بخار و آب‌گرم بازیافت شده از زباله‌سوزها در آب و هوای سرد می‌تواند در سیستم‌های گرمایش اطراف مرکز استفاده شود و در آب و هوای گرم، از بخار حاصل از زباله‌سوزها برای تولید الکتریسیته بهره‌برداری شود.
از ضایعات سوخته شده با این روش خاکستری باقی می‌ماند که ماده‌ای است معدنی و در آسفالت یا ساخت بلوک ساختمانی استفاده می‌شود. زباله‌سوزها به‌طور کلی به دو نوع تک‌محفظه‌ای و دو محفظه‌ای تقسیم می‌شوند. نسل اول یا تک‌محفظه‌ای همان زباله‌سوزهای با فن‌آوری قدیمی است که موجب آلودگی محیط زیست می‌شود. نسل دوم زباله‌سوزها یا نوع دو محفظه‌ای هیچ‌کدام از آلودگی‌های ذکر شده برای زباله‌سوز را تولید نمی‌کند.
این زباله‌سوزها در دو نوع Pyrolytic Incinerator و Rotary kiln هستند. با پیشرفت فن‌آوری‌های به‌کار رفته در زباله‌سوزها در طی سال‌های اخیر، زباله‌سوزهای دو محفظه‌ای جدید به سیستم‌های کنترل پیشرفته‌ای مجهز شده و حتی کارائی آنها از آنچه که سال‌های اخیر از زباله‌سوزهای دو محفظه‌ای انتظار می‌رفت، بیشتر شده است. با توجه به خطرات بسیار زیاد زباله‌سوزها با فن‌آوری قدیمی، کشورهای اروپائی فقط از انواع Pyrolytic Incinerator و Rotary kiln که ساختار آنها در کنوانسیون ”باسل“ تعریف شده استفاده می‌کنند. اما در استفاده از این روش باید دقت نمود تا دفع فاضلاب ناشی از آن به کمترین مقدار ممکن برسد. باید از آلودگی صوتی به‌خصوص صدای فن‌ها جلوگیری کرد و دستگاهی انتخاب نمود که آلودگی صوتی آن در حد مجاز باشد. در عین حال، زباله‌سوزهای شهری معمولاً به یک یا بیش از یک دستگاه ضدآلودگی هوا مجهز هستند تا آلاینده‌هائی مانند ذرات، فلزات سنگین، گازهای اسیدی و موادآلی را که از زباله‌سوز ناشی می‌شود، از بین ببرند. برخی از این دستگاه‌ها شامل رسوب‌دهنده دستگاه‌ها شامل رسوب‌دهنده الکترواستاتیک، فابریک فیلتر، اسکرابر خشک، اسکرابر مرطوب، تزریق جاذب خشک، بستر سیال گردشی، جاذب با بستر متحرک و پس‌سوزها هستند.
همچنین سیاست مدیریت مواد باید بر کاهش استفاده مجدد و بازیافت موادپلاستیکی متمرکز گردد. مسئولان بیمارستان باید با مطالعه و تحقیق درباره حجم و میزان سمی بودن مواد زائد پلاستیکی بیمارستانی و با جایگزین کردن موادی با قابلیت استفاده مجدد و بازیافت به‌جای محصولات PVC یا کاربرد روش‌های دیگری به‌جزء سوزاندن مانند اتوکلاو کردن و پرتودهی یا استفاده از موادشیمیائی، مواد پلاستیکی آلوده را سم‌زدائی کنند و بدین ترتیب اقدامات مؤثری در جهت کاهش دی‌اکسین‌ها به‌عمل آورند. بنابراین جهت کنترل تولید PCDIF علاوه بر بهینه‌سازی تجهیزات زباله‌سوزی و کنترل گازهای خروجی باید برنامه‌های مربوط به کاهش مصرف PVC به موازات سیاست‌های کلی که در جهت کاهش میزان سم‌ زباله‌های تولیدی وضع می‌گردد، انجام شود.“
● ضدعفونی کردن و عملیات حرارتی خشک و مرطوب از دیگر روش‌های امحاء زباله هستند، موارد استفاده هر یک از این روش‌ها کدام است؟
”در روش ضدعفونی شیمیائی فقط میکروب‌های بیماری از بین می‌روند و خطرات بیولوژیک کم می‌شود، ولی هنوز ضایعات وجود دارد و خطرات شیمیائی مواد ضدعفونی به مشکلات پیشین اضافه می‌شود. فضولات انسانی و حیوانی و زباله‌های شیمیائی نباید به‌صورت شیمیائی ضدعفونی شوند. این فن‌آوری برای مایعات عفونی، زباله‌های میکروبیولوژی، مواد تیز و برنده و مواد چندبار مصرف و همچنین به منظور ضدعفونی کردن سیستم فاضلاب بیمارستانی قابل استفاده است. ترکیب فرآیند ضدعفونی کردن با خردکردن و عملیات حرارتی به کاهش ۹۰ـ۶۰ درصدی حجم زباله منجر می‌شود. هزینه این روش در ابتدا به قیمت و در دسترس بودن موادشیمیائی و سپس به دستگاه خردکننده و استریل بستگی دارد.
روش ضدعفونی به‌وسیله عملیات حرارتی مرطوب شامل عبور بخار با دما و فشار بالا از زباله‌های بیماری‌زای خردشده است. براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، بیشتر میکروارگانیسم‌ها با این روش از بین می‌روند، لذا حداقل دمای ۱۲۱ درجه سانتی‌گراد مورد نیاز است. این عملیات برای ضایعات پاتولوژیک مناسب نیست و بر روی ضایعات شیمیائی، داروئی و سرطان‌زای رادیواکتیو اثری ندارد. همچنین کپسول‌های حاوی گازهای تحت فشار را نباید داخل این دستگاه گذاشت. روش دیگر، عملیات حرارتی خشک است. این روش براساس ضدعفونی نمودن با حرارت خشک همراه با خردکردن و در نهایت فشردن زباله طراحی شده است. در این روش، زباله‌ها توسط آسیاب به ابعادی با قطر ۲۵ میلی‌متر تبدیل شده و سپس در مجاورت حرارت خشک ناشی از جریان یک روغن داغ با دمای حدود ۱۱۰ تا ۱۴۰ درجه سانتی‌گراد در حدود ۲۰ دقیقه قرار می‌گیرند. حجم زباله در این روش ۸۰ درصد کاهش‌یافته و وزن آن بین ۲۰ تا ۳۵ درصد تقلیل می‌یابد. به‌وسیله این روش، حمل‌ونقل ضایعات راحت‌تر صورت می‌گیرد. این عملیات تنها برای ضایعات عفونی و اجسام تیز مناسب بوده و برای ضایعات پاتولوژیک، سمی و رادیواکتیو توصیه نمی‌گردد. امواج مایکروویو نیز از دیگر روش‌های مورد استفاده است. اغلب میکروارگانیسم‌ها به‌وسیله امواج مایکروویو با فرکانسی در حدود ۲۴۵۰ مگاهرتز و طول موج ۱۲/۲۴ سانتی‌متر از بین می‌رود. آب موجود در ضایعات به سرعت داغ‌شده و اجزاء عفونی نابود می‌شود. در این نوع دستگاه‌ها بعد از خردکردن، ضایعات به سمت محفظه تشعشع منتقل می‌شوند که در آنجا چندین ژنراتور مایکروویو در حدود ۲۰ دقیقه فعال خواهند شد. بعد از این مرحله زباله‌ها وارد کانتینرهائی شده و با زباله‌های شهری مخلوط می‌شود.
این روش فقط برای ضایعات عفونی به‌کار می‌رود. گرانی، مصرف بالای برق دستگاه و اثرات مخرب تشعشع مایکروویو از معایب این روش است.
روش دیگر، بی‌حرکت‌سازی ضایعات است. در روش بی‌حرکت‌سازی، ضایعات را پس از دفن کردن با سیمان مخلوط می‌کنند تا از خطر انتشار آن بکاهند. این روش برای ضایعات داروئی و خاکستر حاصل از زباله‌سوز به‌کار می‌رود. در حالت اول به‌علت انجام نشدن عملی بر روی زباله‌های داروئی، نیاز به زمین وسیعی برای نگهداری زباله‌های غیر متحرک است، به‌علاوه باید در زمین خاصی که ورود افراد عادی به آن ممنوع است، نگهداری شود. در مورد خاکسترهای حاصل از زباله‌سوز به‌علت بی‌خطر بودن خاکستر بی‌حرکت‌سازی شده و کاهش حجم ۹۷ درصدی، اولاً نیازی به نگهداری بلوک‌های سیمانی حاصل در محیط مخصوص نیست و ثانیاً با بلوک‌های بسیار کمتری سروکار داریم. پیشنهاد WHO ترکیب ۶۵ درصد زباله با ۱۵ درصد آهک و ۱۵ درصد سیمان و ۵ درصد آب است.“
● دفن زباله‌های بهداشتی به‌عنوان یکی از روش‌های مرسوم و قدیمی، آیا هنوز هم کاربردی دارد؟
”اگر نتوان هیچ راهی جهت انهدام زباله پیدا کرد، دفن یا انباشته کردن زباله‌های شهری و در نتیجه، زباله‌های خطرناک مراکز درمانی آخرین راه است. هیچ‌کس برای معدوم کردن زباله‌های شهری داوطلبانه این‌راه را انتخاب نمی‌کند. به‌علت آسیب‌های زیست‌محیطی قطعی و ریسک بسیار بالا در انتقال یا ایجاد عفونت، در کشورهائی که دارای درآمد متوسط هستند، به‌عنوان روشی استاندارد تعریف نمی‌شود. ضمناً در بعضی از مناطق مثل شمال کشور، پس از کندن مقدار کمی زمین به آب می‌رسیم، لذا امکان چنین کاری وجود ندارد. این روش به دو حالت انباشتن و دفن زباله صورت می‌گیرد. سازمان بهداشت جهانی به کشورهائی که از این روش استفاده می‌کنند، از جمله کشور ما تأکید می‌کند که برای ضایعات مراکز درمانی از روش انباشته کردن نباید استفاده کرد و حتماً از روش دفن کردن بهره جست که آن‌هم تنها برای مدت زمان کوتاهی همراه با روش بی‌حرکت‌سازی مجاز است. جهت دفن کردن باید اصول خاصی را رعایت کرد. پس از استفاده از ظرفیت زمین تا چند سال باید محل را محصور کرده و اجازه عبور کسی را نداد. اگر تمام اصول دفن کردن ضایعات رعایت شود، باید این موضوع را در نظر داشت که این روش موقتی است و برای مقادیر کم (حدود ۵ تا ۱۰ تن) به‌کار می‌رود. دفن بهداشتی دارای ویژگی‌هائی است. استفاده از غشا مصنوعی یا رس غیرقابل نفوذ جهت به حداقل رساندن آلودگی آب‌های زیرزمینی، جمع‌آوری، تصفیه و دفع شیرابه به روش صحیح و مقبول زیست‌محیطی از نکاتی است که باید رعایت گردد. از سوی دیگر، استفاده از روکش‌های نهائی یا روزانه برای کاهش ناقل‌های بیماری، کاهش بو و کاهش نفوذ آب توصیه می‌گردد. دفن زباله‌های بیمارستانی ضدعفونی نشده به‌صورت بهداشتی، باید حتماً تحت شرایط زیر صورت گیرد: زباله‌های بیمارستانی ضدعفونی نشده در انتهائی‌ترین بخش گودال تخلیه گردد. بلافاصله بعد از این زباله‌ها، زباله‌های جامد یا خاک پوششی به ارتفاع حداقل یک‌متر بر روی آنها ریخته شود. در صورت فشرده‌سازی زباله‌ها با این روش حتماً پس از خاکریزی یا زباله‌های جامد بر روی آن، پوششی کشیده شود. زباله‌های بیمارستانی حداقل باید سه متر دورتر از لبه گودال دفن بهداشتی تخلیه گردد و حداقل دو متر پائین‌تر از آخرین غشا سطح دفن قرار گیرد. عموماً دفن زباله‌های بیمارستانی ضدعفونی نشده بهترین روش تلقی نمی‌شود و فقط زمانی استفاده می‌گردد که نتوان از روش‌های تصفیه معمول استفاده کرد. زباله‌های بیمارستانی شامل بافت‌های غیرقابل تشخیص بدن، زباله‌های ضدسرطان، موادشیمیائی آزمایشگاهی، داروئی یا خانگی، زباله‌های رادیواکتیو، زباله عفونی و وسایل نوک تیز قطعه‌قطعه نشده قابل دفن است.“
● استراتژی پیشنهادی شما برای انتخاب روش امحاء زباله چیست؟
”پیش از به‌کارگیری هرگونه راه‌حلی، مسئله را باید از نظر تعریف گروه‌های تولید، کنترل مقدار زباله، ترکیب زباله‌ها و محل زباله‌سوزی تحلیل کرد. سپس موجودی تولیدات و سرویس‌های بازار و مدیریت آنها را به سمت تولید وسایل پزشکی عاری از PVC و نیز تولید کلیه اجزاء سرنگ از یک ماده واحد به منظور تسهیل در بازیافت آن سوق داد. مرحله دیگر آموزش تیم پزشکی است که زباله‌ها را پاک و منتقل می‌کنند که باید اصول جداسازی زباله‌ها به گروه‌های خاص و خطرات افزایش زباله‌های پزشکی و اصول جمع‌آوری زباله و انتخاب محل‌های جمع‌آوری به آنها آموزش داده شود. از دیگر فعالیت‌های قابل آموزش در این راستا، کاهش مقدار و میزان سمی بودن زباله‌هاست. بدین منظور محدودسازی مصرف مواد حاوی جیوه، محدودیت مصرف PVC و استفاده از مواد چندبار مصرف پاک از نظر محیط زیست باید صورت پذیرد. همچنین جداسازی زباله براساس تفکیک از منبع برای کاهش خطر آلودگی و صرفه‌جوئی در هزینه‌های امحا توصیه می‌گردد. علاوه بر آن، جایگزینی هر چه سریع‌تر زباله‌سوزهای ذره‌ای و تولید کننده Dioxin Furants با سایر روش‌ها در جهت محدودسازی نشر موادسمی در هوا و محدودسازی نگهداری موادسمی حاصل از سوزاندن پیشنهاد می‌گردد. در پایان تخصیص بودجه برای تأمین تجهیزات و نیروی درمانی، توسعه و به‌کارگیری طرح‌ها، سیاست‌ها و قانون‌گذاری‌های ملی برای دفع صحیح این‌گونه زباله‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد.“

منبع : ماهنامه مهندسی پزشکی