کشف بندر گمشده نجیرم

اقتصاد تمدن اسلامی بر ساختار بازرگانی استوار بود و مسیرهای کاروان رو باستانی و راه های تجاری جاده ابریشم، به عنوان شریان های این اقتصاد شکوفا نقش ایفا می کردند. جاده دریایی ابریشم نیز با آغاز از سواحل جنوبی شرقی آسیا و گذر از دریای هند به زنجیره بنادر شمالی خلیج فارس امتداد می یافت. این زنجیره از بندر سیراف آغاز و با گذر از بنادر نجیرم، سی نیز، جنابه و مهرویان به بصره می رسید. همیشه شکوه و برجستگی های بی همتای سیراف، مانع از شناسایی بنادر دیگر خلیج فارس در تمدن اسلامی شده است. شاید ناشناخته ترین این بنادر، بندر نجیرم باشد که حتی با توجه به نقش ارزنده آن در اقتصادی بازرگانی ایران در تمدن اسلامی، جای آن در پرده فراموشی فرو فتاده است. به طوری که پژوهشگر ارجمند، اسماعیل رائین، در اثر دریانوردی ایرانیان می نویسد:‌به هر حال اگر مطالعاتی برای پیدا کردن این شهر گمشده (نجیرم) خلیج فارس صورت می گرفت، محل یکی دیگر از بنادر بزرگ خلیج فارس که محل داد و ستد نیز بوده است مشخص می شد.
خوشبختانه، جغرافیدانان و جهانگردان مسلمان تمدن اسلامی، از بندر نجیرم یاد نموده اند و براساس تجزیه و تحلیل نوشتارهای حمدالله مستوفی، مقدسی، اصطخری، ابن حوقل و ابن بلخی، این بندر در کرانه باختری رود سکان (مند) در استان بوشهر قرار داشته است .
آنان حداقل به دو نکته کلیدی اشاره نموده اند که می توانند در کشف مکان این بندر، ما را راهگشا باشند. یکی اشاره به رود سکان (مند) که در میان بندر نجیرم و سیراف، در جنوب بندر نجیرم به دریای پارس روانه می شود. در اثر ارزشمند جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، در مورد این رود این چنین آمده است: طویل ترین رودخانه های فارس نهر سکان است که از سی میلی شمال غربی شیراز بر می خیزد و در جهت منحرفی به سمت جنوب شرقی، بیش از صد و پنجاه میل می پیماید. سپس پیچ بزرگی خورده و به سمت مغرب جاری می شود و با پیچ و خم زیادی، یک صد و پنجاه میل دیگر نیز طی طریق می کند و بالاخره پس از آن که آب های رودخانه فیروزآباد از شمال به آن محلق می گردد، به مسافت کمی، در جنوب نجیرم به دریا می ریزد .
نکته دیگر آن که جغرافیدانان مسلمان بر اساس تقسیمات جغرافیایی، سیف مظفر را در شمال نجیرم یاد کرده اند. سیف به بخش های ساحلی گفته می شد و ایالت اردشیر خره در ساحل خلیج فارس سه سیف داشت. یکی سیف عماره در خاور جزیره قیس و دیگر سیف زهیر در ساحل جنوبی ایراهستان و حوالی سیراف و بالاخره سیف مظفر در شمال نجیرم.
اصطخری فاصله بندر نجیرم را در دوازده فرسنگی سیراف دانسته و پاول شواتس آلمانی در اثر فکورانه خود «جغرافیای تاریخی فارس» براساس گفتار اصطخری، مکان آن را در حوالی بندر دیر یاد نموده است. از سوی دیگر، ابن بلخی فاصله آن را تا شیراز ۶۵ فرسنگ یادداشت کرده است .
در یک فراگرد تحلیلی و نظری، براساس این یادمان های تاریخی، شکی بر جای نمی ماند که رود مند در حاشیه سمت چپ این بندر به دریا می پیوسته است؛ با وجود این، گروه پژوهشی ما، سواحل خلیج فارس از بندر سی نیز تا بندر دیر را در جستجوی این بندر گمشده کاوش نمود و بالاخره در زمستان ۱۳۸۱، به مدارک مستحکمی برخورد که شکی را بر جای نمی گذارد که این بندر در زیر آبرفت های رودخانه ای دشت غربی مند در زیارت ساحلی بوشهر دفن شده است. پلان کوچه ها، معابر و ساختمان هایی با کف ساروجی و دیوارهای سنگ گچی که در مجاورت ضلع جنوب غربی امامزاده زیارت ساحلی هویدا هستند، تا شعاع ۶۰۰ متری جلگه آبرفتی گسترده شده اند. معماری امامزاده زیارت ساحلی، با گنبدی مرتفع و هرمی شکل و مضرس، یادگار معماری اسلامی در حاشیه خلیج فارس و بغداد است و بیننده را بی اختیار به یاد آرامگاه دانیال نبی در شوش و بقعه منسوب به میر محمد حنیفه در جزیره خارگ می اندارد. کاوش در معماری و ساختار این امامزاده، بدون تردید می تواند رازگشای بسیاری از معماهای ناشناخته بندر نجیرم باشد. بندر نجیرم در زمان مقدسی (قرن چهارم هجری) دارای دو مسجد بوده است و شبستان یکی از آنها در سنگ کنده شده بود . در هر صورت، این بندر به عنوان بندری میانه در مسیر جاده ابریشم و مسیر انتهایی کاروان رو ایالت مرکزی فلات ایران، دارای اقتصاد بازرگانی با توان بالای داد و ستد بوده است. بندر نجیرم، به عنوان پشتیبان سیراف نقش بار انداز کالاهای افریقای شرقی، جنوب شرقی آسیا و اقیانوس هند و دریای عمان، نقش ایفا می کرد. شاید حتی پس از ویرانی سیراف، کشتی های غول پیکر اقیانوس پیمای دریاهای دور، در این بندر لنگر می انداخته اند. نام های ناخدایان بزرگ نجیرمی در تاریخ دریانوردی به ثبت رسیده اند.
افزون به راه دریایی ابریشم، راه کاروان رو شیراز، غند جان، بوشتکان، بوشتکانات، ماندستان _ نجیرم، کالاها و صنایع سرزمین پارس را نیز به دریاهای خاور زمین تا چین و سوماترا، صادر می نمود .
از سوی کرانه ساحلی نیز، راه های کاروان رو، این بندر مهم را با بنادر جنابه، سی نیز و مهرویان و شهر مهم توز ارتباط می داده است و از این طریق کالاها و صنایع کشور ایران با شرق افریقا، هند و خاور دور داد و ستد گردیده و موجب رشد طبقه میانه و مرفه شهری در بندر نجیرم شده است که تکه سفال های یافت شده در بندر نجیرم این یافته را آشکار می نمایند. در لابه لای رسوبات ابرفتی رودمند در زیارت ساحلی، شکسته سفال های بی شماری با لعاب صدف دار می یابیم که با رنگ های آبی فیروزه ای، سبز، زرد و نارنجی، نشانی از صنعت سفال سازی و نوآوری ایرانیان در سده های دوم و سوم هجری است. مشابه این سفال ها نیز در بنادر مهرویان، سی نیز و سیراف یافت کرده ایم.

دکتر ایرج نبی پور _ دکتر سید رضا امامی

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی