ملتی که خاک خود را نابود کند خودش را نابود می کند

انسان ریشه در خاک دارد. کلمه آدم مشتق از واژه عبری آدما به معنی خاک یا زمین است. خاک انسان اولیه است و در واقع نام آدم گویای زندگی اوست. از خاک برمی آید، از خاک بهره می گیرد و در خاک فرو می رود. حوا که جفت و همزاد آدم است نیز واژه یی عبری به معنی زندگی یا زندگی دهنده است. بنابراین جفت شدن آدم با حوا به معنی وابسته بودن زندگی به خاک است.اما امروزه خاک را مترادف واژه کثافت می دانیم و کسی را که خاک آلود باشد،آدم کثیف می نامیم. بچه ها را از بازی کردن با خاک و گل منع می کنیم و خاک را که مظهر پاک کنندگی است، یک عنصر آلوده به حساب می آوریم، در حالی که اجساد میلیون ها انسان و جانور را در خود برای جلوگیری از آلودگی محیط، جای داده است.
● اهمیت خاک
برای تشکیل هر سانتی متر خاک با توجه به شرایط موثر بر تشکیل نیاز به ۱۰۰۰-۱۰۰ سال زمان نیاز است، که این رقم برای ایران زمین به ۶۰۰-۵۰۰ سال می رسد، که بسته به تغییر عوامل موثر خاکسازی می تواند کمتر یا بیشتر باشد. با توجه به طولانی بودن پروسه تشکیل خاک به اهمیت آن می توان پی برد و با توجه به اکوسیستم های ناپایدار موجود سعی در حفظ این ماده حیاتی کرد. فرسایش خاک در از بین بردن بخش فوقانی خاک که کشاورزی و سایر فعالیت های مرتبط به آن وابسته اند، سهم بسزایی دارد. به دلیل شکننده بودن اکوسیستم ها در کشور که ناشی از افزایش جمعیت است فشار بر منابع طبیعی از جمله خاک بیش از پیش احساس می شود و نقش فرسایش خاک در کاهش این بخش مهم و کلیدی در امر تولید بسیار زیاد است. با اینکه با راه حل هایی چون بالا بردن سطح زیر کشت، افزایش راندمان محصول و یافتن منابع غذایی دیگر می توان نیاز به تامین غذا را رفع کرد ولی در بحث کشاورزی پیشگیری بهتر از درمان است و پیش نیاز کشاورزی پایدار و کارا، گام برداشتن در حفظ خاک و سپس پرداختن به حاصلخیزی خاک است.
● فرسایش خاک
فرسایش خاک به فرآیندی گفته می شود که طی آن ذرات خاک از محل اصلی خود جدا شده و توسط عوامل انتقال دهنده از جمله آب (فرسایش آبی)، باد (فرسایش بادی) و یخچال (فرسایش یخچالی) به مکان دیگری انتقال پیدا می کند.فرسایش خاک را می توان یک پدیده اجتناب ناپذیر دانست و نمی توان آن را کاملاً از بین برد، اما فعالیت های انسانی می تواند آن را افزایش یا کاهش دهد. اما در صورتی که میزان آن کمتر از میزان خاک تشکیل شده باشد، بحرانی نیست.از لحاظ ژنتیکی فرسایش خاک به دو دسته فرسایش زمین شناسی (طبیعی) و فرسایش تشدیدی تقسیم می شود. در حالت اول فرسایش منحصراً در نتیجه عمل عوامل طبیعی حاصل شده و در سطح کره زمین از زمان های خیلی دور شروع شده است. این پدیده باعث تغییراتی در سطح کره زمین شده و آن را به صورتی که امروز دیده می شود، درآورده است.در حالت دوم انسان نقش عمده یی در ایجاد آن دارد که با نبود آگاهی، فقر و طمع میزان فرسایش افزایش پیدا می کند. در این حالت توازن بین پوشش گیاهی و عوامل فرساینده به هم خورده و عملیات کشاورزی مخرب از جمله کشاورزی در مناطق دیم و شیبدار و تبدیل مراتع به دیم که در بیشتر مناطق ایران دیده می شود، باعث پیدایش فرسایش مخرب می شود.متوسط فرسایش خاک در ایران چهار تا پنج برابر متوسط جهانی است. جهت درک عمق فاجعه فقط کافی است به این نکته طبق آمار توجه کنید که هر سال بالغ بر ۶/۱ میلی متر از خاک های کشور شسته می شود یعنی هر سانتی متر خاک که در مدت شش قرن تشکیل شده است در مدت کمتر از شش سال از بین می رود.
● پیامدهای فرسایش خاک در ایران
سیل و کم آبی از مهم ترین موارد فرسایش خاک است. آمار نشان می دهد سطح آب های زیرزمینی در کشور رو به کاهش است و شرایط ایجادشده توسط عوامل فرساینده گهگاهی باعث سیل های مهیبی می شود، که خسارت های جانی و مالی را به دنبال داشته است. پر شدن دریاچه سدها یا پیری زودرس سدها از دیگر پیامدهای فرسایش است، به طوری که سدی که باید دارای ۵۰۰ سال عمر مفید باشد حتی به ۵۰ سال نمی رسد. کاهش قدرت حاصلخیزی اراضی کشاورزی و منابع طبیعی از دیگر مواردی هستند که با از بین رفتن اراضی فوق انسان به دنبال دیگر اراضی رفته و مشکل را نه تنها حل نکرده بلکه باعث سرایت آن به دیگر مناطق شده است.
● حفاظت خاک
اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، خاک از بین نمی رود. به عبارت دیگر تا زمانی که انسان در مکانیسم طبیعت دخالت بیش از حد نکند، طبیعت قدرت بازآوری دارد، حال آنکه در صورت انجام هرگونه اشتباهی در امر بهره برداری خسارات جبران ناپذیری را دربر خواهد داشت. پایین بودن میزان تولیدات کشاورزی در ایران در مقایسه با استانداردهای جهانی به میزان زیادی به کاهش مداوم حاصلخیزی خاک برمی گردد. برای حفاظت خاک و آب معمولاً در درجه اول از روش های بیولوژیکی (غیرمکانیکی) و در نهایت از روش های مکانیکی استفاده می کنند. روش های غیرمکانیکی شامل استفاده صحیح از زمین بر اساس استعداد آن، دادن کود مناسب، شخم مناسب و تناوب زراعی است و در مورد روش های مکانیکی انجام عملیاتی مانند تراس بندی، ایجاد آبراهه های انحرافی و احداث بندها مرسوم است.این مطلب را می توان با سخنی از فرانکلین روزولت، درباره اهمیت حفظ خاک به اتمام رساند؛ «ملتی که خاک خودش را نابود کند خودش را نابود می کند.»

همایون فتح الله زاده

منبع : روزنامه اعتماد