داستان نویسی چوبک

وقتی می گویی «تنگسیر» و «سنگ صبور» انگار گفته ای صادق چوبك متولد ۱۲۹۵ بوشهر. دیپلمه ادبی كالج آمریكایی تهران، كارمند وزارت فرهنگ و شركت نفت. مشخص ترین چهره ادبیات ناتورالیستی در ایران. نویسنده ای كه او را می توان به جرأت در ردیف بهترین داستان نویسان ایرانی قرار داد و نامش را همردیف بهترین داستانهایش كه این خود موهبتی بزرگ برای هر نویسنده و هنرمندی است كه اثرش همواره یادآورد نام و زندگی اش باشد.
در میان اهل قلم در دوره معاصر و شاید در تمام دوره های تاریخ ادبیات با كباده كشان سترگش نصرت رحمانی شاعر و صادق چوبك قصه نویس- و تأكید می كنم قصه نویس كه در برداشت سنتی قصه را واقعیت و داستان را افسانه می پندارند- تنها جر أت تمام این را داشتند كه واقعیت تلخ، فاسد و قبیح اجتماع را عریان كرده شلاق شعور خود را بی رحمانه و بی طرف بر پوست چركین آن فرود آورند. چوبك در این حوزه به سنت نگرش احساساتی و منبر مواعظ اخلاقی نویسندگان پشت كرد و ساده و صریح واقعیت را شناخت، آن را به خود خواند و بینش پرده برانداز خود را در مسیر ذهنیت هنری راهی ساخت. بی هراس این راه، كه از دهی یا دره ای سر در آورد.
او نخستین نویسنده از نسل خود بود كه موفق به ارائه تجسمی هنرمندانه از پستی ها و تیره روزی های زندگی پایین ترین گروههای اجتماعی شد. او برخلاف مثلاً هدایت كه حضورش پشت سر اغلب قهرمانان آثارش احساس می شود به ندرت در مسیر داستانهایش دخالت می كند و به اظهار نظر می پردازد. از این روست كه غالب منتقدین دید ناتورالیستی او را بر ذهنیت داستانی او مسلط می دانند.
«حسن عابدینی» درباره او می نویسد: «آنچه چوبك را در ترسیم تصاویری عینی از جنبه های مختلف پلشتی و پستی زندگی آدمهای آثارش موفق می كند، بینش ناتورالیستی اوست. زیرا اصل عمده ناتورالیسم عین نمایی است و هدف آن نیز ارائه تصویری زنده نما از واقعیت است. اهمیت توصیف در نثر چوبك هم در همین عین نمایی هاست... ناتورالیستها غیرانسانی بودن اوضاع را یادآوری می كنند اما می گویند كاری نمی شود كرد همین است كه هست زیرا تقدیر و خواست های طبیعی و بیولوژیك انسانها چنین می خواهد.
چوبك مجموعه داستان «خیمه شب بازی» را در سال ۱۳۲۴ منتشر كرد، كه اولین مجموعه اوست. از اینجا فرایند خلاقه زندگی چوبك آغاز می شود. فرایندی كه محصولات ارزشمند و یگانه آن از چوبك شخصیتی ارائه كرد كه نویسندگان ایرانی پس از او به قول هوشنگ گلشیری: «از او بسیار آموخته اند.» سپس در ۱۳۲۸ مجموعه داستان «انتری كه لوطیش مرده بود» را منتشر كرد.
در تمام دهه ۱۳۳۰ چوبك چیزی در حوزه كتاب منتشر نكرد. تنها فعالیت او همكاری با مجله سخن بود كه داستانهای كوتاهی را از او چاپ نمود، او به همین شكل با «كاوش» نیز همكاری می كرد. یك دهه انتظار برای دیدن كتاب جدیدی از چوبك برای جامعه كتابخوان اندك اما فعال ایران آن روزها انتظاری طولانی و پرامید بود. امیدی كه به هیئت صادق چوبك از پشت یك دهه غیبت در حوزه كتاب ناگهان سرك كشید.
آغاز دهه چهل آغازی دوباره برای چوبك است. او دو ضربه مهم را تنها در نیمه اول این دهه وارد می كند. دهه چهل كه به زعم مفسران دوره های هنری و ادبی درخشان ترین دوره معاصر بوده است. سهم مهمی را نیز در اختیار چوبك قرار می دهد تا با انتشار دو اثر ارزشمند (تنگسیر- ۱۳۴۲) و (سنگ صبور ۱۳۴۵) مرثیه ای بر نابودی ارزشهای گرانمایه گذشته ساز كند و توصیفی از دنیای هرا س آلوده روشنفكری واخورده ارائه دهد.هر چند منتقدان «تنگسیر» را كار هنری خرسند كننده ای نیافتند. درباره این كتاب نوشته اند: «تنگسیر به عنوان رمان فاقد شكل معینی است، توضیح های زائد و تكرارها، هماهنگی و یگانگی كتاب را از بین برده و ساختمان خارجی كتاب فاقد استخوان بندی و طرح حساب شده و منطقی است.» چوبك در واكنش به این دیدگاه جایی گفته بود: «برای اینكه تنگسیر را بهتر بفهمی باید بدانی آنچه در آنجا به عنوان داستان می خوانی واقعیت بی رحم و عریانی است كه من خود شاهد آن بوده ام.»
ماجرای این دو رمان حول قتل هایی با مضمون اجتماعی شكل می گیرد و چوبك همان طور كه خود به طور ضمنی اشاره می كند می كوشد در این دو رمان و در تمام روایاتش با نوآوری در مضمونها و صناعت های نگارش، واقعگرایی سنتی را كه با جمالزاده شروع شده بود و به تصویر بدون دخل و تصرف رویدادها می پرداخت عمق و گسترش بخشد. در فاصله «تنگسیر» و «سنگ صبور» چوبك دو اثر «چراغ آخر» و «روز اول قبر» را در سال ۱۳۴۴ منتشر می كند.
صادق چوبك از معدود نویسندگان ایرانی است كه آثارش به لحاظ محتوا قدرتمند و صریح، فضاسازی های ناب و منحصربه فرد و شخصیت كاوی های دقیق او به زبان های گوناگون ترجمه شده است و از این جهت می توان شهرت و اعتبار او را فرای مرزهای وطنش جستجو كرد.
او خود به آثار ارزشمندی دست یازید و با ترجمه آنها به فارسی در معرفی نمونه های ارزشمند ادبی جهان گام مهمی برداشت. از مهمترین آثاری كه چوبك به كتابخوان فارسی زبان تقدیم كرده است می توان «غراب» اثر «ادگار آلن پو» و «پینوكیو» اثر كارلو كولودی را نام برد.
صادق چوبك سنگ ناصبور ادبیات داستانی معاصر سرانجام در سال ۱۳۷۵ پای داستان زندگی اش را به قلم مرگ امضاء كرد و تا ابد چهره در نقاب آثارش كشید.
مهدی اورند
برگرفته از: همشهری ۲۵ شهریور ۸۲

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی